Кіріспе
Экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету мемлекеттің экономикалық саясаты мен ұйымдық-құқықтық шаралар жүйесіне байланысты. Қазіргі кезеңде кез келген ммемлекеттің экономикалық саясатындағы айқын және кезекті сәтсіздіктерден шығудың тиімді жолдарын жасауға, экономикалық реформалауңа үлкен мән берілуде. Экономикалық даму үшін құқық арқылы экономикаға ықпал ету, экономикалық проблемелерды басақара білудің ықтимал проблемаларының тәжірибелік маңызы зор.
Қазіргі таңдағы әлемдегі халықөаралық экономикалық қатынастар үшін мәселелердің көпшілік бөлігін бара-бара ұлттық құқықпен ғана емес, сонымен бірге халықаралық құқықтың нормаларын, қағидаларын институттарын қолдану арқылы немесе негізінен халықаралық құқықпен қарастыру орын алып келеді. «Мемлекеттің ішкі құзірет биліктерін тәуелсіздікті сналы, үйлестірілген күйде түрлі шектеулер деңгейде ақырындап беру- туралы сөз көп болып отыр, яғни бекітілген құқық нормаларында ұллтық аймақтық, блоктық мүдделермен қатар, тұтастай алғандағы халықаралық қауымдастықтың мүдделері де көрініс табу керек».
Халықаралық экономикалық қатынастар адамзаттың ғаламдық проблемелерын шешуде маңызды рөл атқарады. Олар елдер арасындағы экономикалық айналымды реттеу қажеттігіне байланысты пайда болады және саяси сипатқа ие. Мемлекеттер осы заманғы халықаралық құқықтың негізгі субъектілері ретінде өздерінің сыртқы саясатының мәселелерін шешеді, сыртқы экономикалық саясат оның бір бөлігі болып табылады. Экономикалық қатынастарды демократияландырудың объективті қажеттігі туындайды, ол халықаралық экономикалықө құқықтың көптеген күрделі проблемеларын шешуді қаматамсыз етеді.
Халықаралық экономикалық құқық ғғымы және қайнар көздері
Халықаралық экономикалық құқық – халықаралық құқық субъектілерінің арасындағы, олардың халықаралық экономикалық қатынастары саласындағы қызметін қағидалар мен нормалардың жиынтығын көрсететін халықаралдық құқықтың бір саласы. Халықаралық құқық ғыллымы халықаралық экономикалық қатынас мәселелерміен толық көлемде тек әлемдік капиталистік нарық жедел дами бастаңанда ғана айналыса бастады.
Халықаралық құқық халықаралық экономикалық қатынастардың кең көлемді саласын іс жүзінде реттемеген де болатын. Ал халықаралық аренада экономикалық қарым-қатынс қатысушылары ұлғая береді. Сөйтіп, реттеу объектісінің заңдық табиғатын айқындаудың объективті қажеттігі пайда болды. Мемлекеттердің экономикалық қызметі халықаралық құқықтық реттеуге мұқтаж еді. Мемлекеттердің тиісті сипатта әрекет ету тәжірибесі де байқалып келеді, яғни қандай да бір тәртіптің бар екендігі туралы, нақтырақ айтқанда экономикалық тәртіп туралы айтуға болады.
Халықаралық экономикалық құқыққа арналған алғашқы ғылыми зерттеулер екінші дүниежүзілік соғыстан кейін пайда бола бастады.
1964 жылы Сауда және даму жөніндегі БҰҰ – ның Женева Конвенциясы өткізілді. Бұл халықаралық форум халықаралық экономикалық құқықтың құқықтық табиғаты туралы көптеген пікір таластарды бастап берді.
Екі бағыт қалыптасты: халықаралдық-құқықтық және шаруашылық-құқықтық.
Халықаралық экономикалық құқықты айқындау проюлемасы жаңа халық аралық экономикалық тәртіптің (ЖХЭТ) идеялары мен қағидаларын саралаумен тығыз байланысты. Дамушы мемелекеттер жаңа халықаралық эконимкалық тәртіптің мақсаттарын мынандай етіп айқындады:
- Мемлекттердің өз табиғи рисурстарна толық және тұрақты тәуелсіздік етуі, дербес теңдік, экономикалық және әлеуметтік жүйелерді таңдау еркіндігі және кемістушілікке жол бермеу сияқты қағидаларды жүзеге асыру;
- Дамушы мемлекеттерге халықаралық шешімдер қабылдау процесінде әділ рөл беруді қамтамасыз ету;
- Осы елдердің әлемдік нарықтағы экономикалық өзара байланыстың нақты саларындағы талаптарын қанағаттандыру.
Халықаралық экономикалық құқықтың негізгі қайнар көздері халықаралық шарт пен халықаралық дәстүр. Экономикалық қатынас саласындағы барлық халықаралық шартарды нормативтік мазмұны маңызды экономикалық мәселелерді шешуге бағытталған саяси шарттарға, және тура мағынасындағы – экономикалық шарттарға, жеке ережелері экономикалық проблемелерға арналған халықаралық ұйымдардың құрылтай құжаттарына, сондай-ақ халықаралық экономикалық ұйымдардың жарылғыларына бөлуге болады.
Халықаралық экономикалық шарттардың бірінші санатына мемелекеттер арасында жасалатын достык, ынтымақтастық және өзара көмек туралы саяси щарттар, сонда-ақ өзара қатынастар негізі жөніндегі басқа да түрлі шарттар жатады.
Екінші санатқа Мемлекет аралық экономикалық қатынастар саласының түрлі оспектілірн реттейтін екі жақты және көп жақты шарттар жатады.
Экономикалық құқықтың шарттық нормаларының үшінші санаты халықаралық ұйымға мүше мемлекеттердің үшінші тараптарымен өзара әрекеттерінің қағидалары мен құқықтық нормалар жүйесін бекітеді.
Халықаралық дәстүр халықаралық экономикалық құқықтың қайнар көзі ретінде көбіне мемелкеттердің сауда тәжірибесінде, теңіз сауда жүзуінде кездеседі.
Халықаралық экономикалық құқықтың қағидалары
Халықаралық құқықтың негізгі қағидаларының халықаралық экономиаклық қатынастарды реттеу үшін негіз қалайтын маңызы бар.
Мемлекеттің тәуелсіздігін құрметтеу қағидасы халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіне икемделіп, мемлекеттердің өз тәуелсіздіктерін қорғауға ұмтылысатрына қайшы келмей-ақ, мемлекеттедің экономикалық өзара тәуелділіктерін қамтамасыз етеді.
Экономикалық әріптестер арасындағы ынтымыақтастық қағидасы белгілі бір құқықтық стандарттарда тиімді, ұзақ мерзімді өзара түсіністікті қамтамасыз етеді.
Халықаралық экономикалық құқықтың қалыптасуына күш қолданбау немесе күш қолданамын деп қоұан-лоқы жасамау қағидасының таралуы маңызды рөл атқарады.
Мемлекеттердің ішкі істеріне қол сұқпау қағидасы халықаралық экономикалық құқықтың және экономиаклық құқытық тәртіптің қалыптасуын қаматасыз етеді.
Мемлекеттің өз байлықтары мен табиғи ресуртарына ажырамас тәуелсіздігі қағидасы БҰҰ «Табиғи ресуртарға ажырамас тәуелсіздік туралы» деклорациясында алғаш тұжырымдалған болатын.
Ажырымыс тәуелсіздік қағидасы мемлекеттердің отарсыздандырк және табғат ресурстарын тиімді бақылау, табиғат және басқа да ресурстарды пайдалануды өтеу және толық өтемақы алу, сондай-ақ келтірілгшен залалдың өтелуіне деген құқығын көздейді.
Сыртқы экономикалық байланысты ұйымдастыру нысанын таңдау қағидасы мемлекеттердің дербес теңдік және ішкі істерге қол сұқпау қағидасының қисынды жалғасы болып табылады.
Экономикалық кемсітпеушілік қағидасы халықаралық құқықтың негізгі қағидасы – мемлекеттердің теңдігінен келіп шыққан.
Ең қолайлы жағдай қағидасы алдыңғыға қарама-қайшы шарттық қағида б.т. Бұл әрбір уағдаласушы мемлекеттің екіншісіне келешекете кез келген үшінші мемлекетке беретін немесе беруі мүмкін шартта көрсетілген көлемде құқытарды, артықшылықтары немесе жеңілдіктерді беруі туралы шартқа енгізілген ереже.
Ұлттық режим қағидасы шетелдік заңды және жек етұлғаларға сондай-ақ шетелдік тауарларға өзінің жеке және заңды тұлғаларымен тауарларды пайдаланылатын барлық құқытар мен артықшылықтарды беруді көздейді.
Халықаралық экономикалық щарттар.
Халықаралық экономикалық қатынастарды құқықтық реттеу мазмұны түрлі-түрлі экономикалық шарттардың өсуіне әкелді.
Сауда шарттары мемлекеттер арасында сауда және өзге де қатынастардың қағидаларын айқындайды және құқықтық негізін қалайды.
Контингенттік сауда шарттары тауар айналымы және тауарларлды өзара жеткізу мәселелері бойынша жасалады. Атауы, мөлшері, импортауға рұқсат беру айқындалады.
Есеп-айрысу туралы келісімдер – бұлар төлемдер жүргізу, тәртібі туралы келісімдер: төлемдік, клирингтік және төлемклирингтік келісімдер
Халықаралық несие шарттары – бұлар экономикалдық әріптестер арасында жасалатын келісім.
Техникалық ынтымақтастық және техникалық көмек көрсету туралы келісімдер мемлекеттер арасында өнеркәсіп құрылыстарын және басқа да объектілерді салуға өзара көмек көрсету үшін жасалады.
