ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖҰМЫС КҮШІНІҢ
ҚОЗҒАЛЫСЫ
Халықаралық жұмыс күші қозғалысының түсінігі
және себептері.
Халықтық жалпы миграциясы ХХ ғасырдың екінші жартысында дүниежүзілік қоғамдастыққа тән құбылыс болды. Халықтың миграциясы адамдардың тұрақты тұрғын орнын ауыстырып белгілі бір аумақтың шекарасынан өтіп орын ауыстыруы немесе кері қайтып
келуі болып табылады.
Халықаралық миграцияның бірнеше түрлері бар: еңбектік, жанұялық, рекреациялық, туристік және т.б.
Біз негізінен еңбектік миграция, халықаралық жұмыс күші нарығын қарастырамыз.
Халықаралық жұмыс күші нарығы ұлттық шекарадан әр түрлі бағыттарға өтетін еңбек ресурсрары ағынын қамтиды. Халықаралық еңбек нарығы ұлттық шекарадан әр түрлі бағыттарға өтетін еңбек ресустары ағыннын қамтиды. Халықаралық жұмыс күші нарығын бі-
ріктіреді. Халықаралық еңбек нарығы еңбек миграциясы түрінде болады. 1995 жылдың басында әлемде 35 млн. астам еңбекші – миграттар болды, ал 1960 жыл 3,2 млн. болған еді. Егер әрбір миграттың жанұясында орталама 3 адамнан болса, онда 90-жылдардың ортасында мигратцияланған халықтың саны 100 млн. адам-
нан асып кетті.
Халықаралық шымыс күші нарығын басқа әлемдік нарықтармен қатар қарастыруға болады: мысалы, тауар және қызмет, капитал және ақпарат. Жұмыс күші, бірелден екінші елге орын ауыстырып, өзін тауар ретінде ұсынады, халықаралық еңбек миграциясын іске
асырады. Жұмыс күші мигартциясының себептері болып эконамикалық және экономикалық емес факторлар табылады. Экономикалық емес себептерге мыналар жатады: саяси, ұлттық, діни, нәсілдік, жанұялық және т.б.
Халықаралық еңбек миграциясының дамуына көліктік байланыстың жаңаруыда әжептәуір әсеретеді.
Әлемдік тәжірбие жұмыс күшін қабылдайтында және жіберетін де елдердің сөзсіз артықшылыққа ие болатын көрсетеді.
Ебек миграциясының артықшылықтарына мыналар жатады:
- жұмыссыздық жағдайын жеңілдетеді;
- эмиграттардан қасымша валюталық табыс түседі;
Олар білім және тәжірбие жинақтайды. Еңбек миграциясының жағымсыз жақтарына шетелде Табқан табыстарын пайдалану үрдісінің артуы, табыстарын жасыруға ұмтылу, ақылмандардың жылыстауы,
кейде жұмыс істейтін миграттардың біліктілігінің төмендеуі жатады.
Еңбек ресурстарының импортшы – елдерінің
иммиграциялық саясаты.
Жұмыс күшін тартуға қажеттілігі бар еңбек ресурстарының импортшы- елдері өздерінің иммиграциялық саясатын елге келетін еңбекші- миграттарының санымен сапалық құрамын реттейтін шараларға негіздейді. Жұмысшылар санын реттейтін құрал ретінде иммиграциялық квота көрсеткіші қолданылады. Ол импортшы
елде жыл сайын саналып отырады.Иммиграциялық квота белгілі үйлесімен иммиграттардың әр түрлі категориалардың арасында бөлінуі мүмкін. Мысалы, АҚШ-нда 1995 жылы иммиграциялық квотаны төмендегідей бөлу қабылданды: 71%-АҚШ азаматтарының
туыстары, 20%-АҚШ қажетететін мамандар және 9%-басқа иммеграттар тобы. АҚШ-нда 1996 жылы қабылданған жаңа иммиграция туралы заң, иммиграттар үшін квота мөлшерін біраз кеңітті, бірақ олардың
сапалық сипаттарына талапты күшейтті.
Еңбекші миграттардың сапалық құрамын зерттеу әр түрлі әдістер қолдану жолымен іске асырылады. Келетін жұмыс күшінің сапасына өте жоғары талаптар қойылады. Ол мигранттың білімі және
кәсіпкерлік дайындығын тану тәртібінен және мамандық бойынша тәжірибесінің барлығынан көрінеді. Иммигранттарды іріктеудің кең тараған критерийлерінің бірі жасқа қойылатын шектеу болып табы-
лады. Жас талапкерлердің елге кіру үшін рұқсаталуға мүмкіндігі мол.
Иммигранттың ұлты қабылдаушы елдің ұлттық құрамына байланысты сараланалатын, ұлттық тепетеңдікті сақтау үшін есептелетін сапалық белгі болып саналады.
Жұмыс күшінің сапасына қойлатын басқа талаптарға төмендегілер жатады: келуші мигранттың денсаулық жағыдайының жақсы болуына қойылатын талап (АҚШ және Скандинавияның кейбір елдері үшін тән);
кейбір мамандықтар мен кәсіптерге қатысты қосымша кәсіпкерлік талаптар (мысалы АҚШ-нда шетелдік програмаша елде қабылданған программалық құрамдармен жұмыс істей білуі, компьютерлік жүйелермен таныс болу керек); жеке басылық және психологиялық
шектеулер. Мысалы, Оңтүстік Африка елінде азаматтық алуқа талапкер “мейрімді мінез” иесі болу керек.
АҚШ-нда көп уақыттан бері тоталитарлық типтегі партия өкілдеріне елге кіру шек қойылған. Әр түрлі сапалық белгілердің маңызы иммигранттарды іріктеуде тұрақты емес және басқа басымдылықты пайдасына қарай өзгеріп отыруы мүмкін. Сонымен бірге , бірсы-пыра маңызды сипаттар бойынша , мысалы, жасқа қойылатын шектеу, еңбек сертификатының барлық , белгілі бір кәсібі мен кәсіпкерлік дайындығының болуы белгілі уақыт ішінде тұрақты талаптар.
Импортшы елдердің миграциялық саясатының іріктеушілігі мигранттардың жеке категорияларына жеңілдік беруден көрінеді. Мысалы, иммиграцияға рұқсат алу үшін басымдылық құқымен келген елдерінде ісін ашуға мүмкіндігі бар бизнесмендер пайдалана алады.
Иммиграциялық саясаттың мақсаттарының бірі ұлттық еңбек нарығын шетел жұмысшыларының бақылаусыз келуінен қорғау болып табылады. Бұл мақсатты іске асыру үшін импортшы мемлекеттер иммиграцияны қысқарту немесе алдын-алу, сонымен бірге шетелдік жұмыс күшін азайтуға бағытталған шаралар қабылдайды.
Еңбек ресурстарының экспортшы – елдерінің
эмиграциялық саясаты
Халықаралық еңбек ұйымы экспортшы елдердің эмиграциялық саясатының мақсатын былай анықтады:
еңбек ресурстарының эмиграциясы жұмыссыздықты қысқартуға, еңбекші эмигранттардан валюталық қаржыныңтүсуіне жағдай жасайды. Ол экспорттық және импорттық операциялардың тепе-теңдігін сақтау үшін қолданылады;
шетелде имиграттарға белгілі-бір тұрмыстық деңгей қамтамасыз етілуге тиісті;
эмигранттардың еліне қайту талабы олардың шетелде білім және мамандық алуымен байланысты болуға тиісті.
Осы заманға еңбек миграциясы жұмыс күші экспортшысы-елдердің белсенділігінің және әсерінің артуымен сипатталады. Ол эмиграция мақсатына жету үшін әр түрлі әдістер мен тәсілдер қолданады.
Оған төмендегілер жатады;
шетелге шығатын эмигранттардың көлемі мен сапалық құрамын реттеу жолымен еңбек ресурстары экспортшысы-елдердің мүддесін қорғау әдістері мен құралдарды. Көптеген мемлекеттер өздерінің эмиграциялық саясатымен өз азаматтарының еркін орын ауыстыруына
құрмет көрсетеді. Кейбір елдер біліктігі жоғары жұмыс күші жетіспегенде және демографиялық жағыдай қолайсыз болғанда эмиграцияны тежеу саясатын жүргізеді;
еңбекші мигранттардың валюталық қаржыларын тарту жолымен ел экономикасын қамтамасыз ету мақсатында эмиграция әдістерін пайдалану. Ол үшін ұлттық банктерде жоғары пайызды мөлшерлемелермен эмигранттарға валюталық есеп шот ашады, оларға өздерінің валюталық қаржыларына тауарлар және өндірістік
құрал-жабдықтар тасып алуға тиімді жағыдай жасайды. Кейбір елдер еңбекші – эмигранттарын өздерінің шыққан елдеріне шетелде тапқан еңбек ақысының қомақты бөлігін аударуға тікелей міндеттейді. Мемлекет, сонымен бірге шетелдерде азаматтарды жұмысқа орналастырумен айналысатын жеке меншік делдал ұйымдардың қаржысын, міндетті салымдармен сақтандырулар енгізу жолымен тартады ; екі жақты келісімдермен жұмыс күшін жалға алудың контрактілік түрін пайдалану жолымен еңбек-
ші-эмигранттар құқын қорғау әдістері мен тәсілдері.
Бұдан белгілі бір экономикалық және әлеуметтік Кепілдіктер беруге бағытталған (еңбек ақы, жалағысын төлеу, азық-түлікпен қамтамасыз ету жене дәрігерлік қызмет көрсету және т.б.) іс-шаралар, сонымен
бірге еңбек миграциясы бойынша халықаралық келісім шараттарының орындалуын бақылыу, миграттың келген елінде туындайтын даулы сұрақтарды шешу және олардың негізгі құрақтарының сақталуына
жағдай жасау мақсатында түрлі мекемелер, қорлар, өкілдіктер ұйымдастыру жатады.
Шетелдегі кейбір елшіліктер мен өкілділіктерде еңбек атташесі құрылады. Олардың міндеті еңбекші мигранттардың құқын қорған , оларды орналастыру кезінде туындайтын даулы сұрақтарды шешу, жұмыс берушілермен келісім жүргізу.
Мысалы, арнайы құрылған қорлардың тәжірибесі де көңіл аударуды қажет етеді. Олардың міндеттеріне еңбекші- миграттардың және олардың жанұя мүшелерінің құқтарының сақталуын бақылаумен қатар, отанына қайтып келетін мигранттарға дәрігерлік көмек көрсету, тұрмыстық құрылыс, мектептер жүйесін кеңіту және т.б. мақсаттар үшін қажетті қаржылар жинақтау (әл-ауқат қоры) кіреді; мемлекекттік мүдделермен еңбекші — мигратттардың құқықтары мен еркіндіктерін үйлестіретін шаралар.
Қазақстанның көші-қон саясаты
Қазақстанның әлемдік экономикалық қауымдастыққа кең құқықты әріптес ретінде кіруі, басқа факторлармен қатар, халықаралық жұмыс қүші көші-қоны деп аталатын көп қырлы үдіріспен тығыз байланысты.
Қазақстанда халықтың көші-қон мәселелерін реттеу мақсатында 1997 жылғы желтоқсанның 13-күні №204-1 ,, Халықтың көші-қоны туралы,, Заңы қабылданды. Көші-қон саласындағы заңдар Қазақстан республикасының Конституциясына негізделеді және осы заңнан өзге де нормативтік құқықтық актілерден тұрады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында ба Яндайды етілген адамның тұратын жерін ергін таңдау құқығын еңбек бостандығын, қызметпен кесіп түрін еркін таңдауын, кету бостандығын қамтамасыз ету; басқа елдермен әсіресе көшіп келушілерді қабылдаушы елдер мен оқып білім алу, даярлық, еңбек көшіқон түрінде жасырын көшіп-қонуді азайту саласында ынтымақтастық жасау принциптеріне негізделеді.
Еңбек көші-қонын реттеу кезінде ішкі еңбек нарығын қорғауға басым мән береді. Бұл орайда еңбекшілерді – Қазақстан аумағына заңды түрде жіберілген көшіп келушілерді еңбек нарығындағы жағдайға байланысты көшіріліп жіберуге жол берілмейді.
Әскери қызметтегі адамдарды қоспағанда,Қазақстан Республикасының азаматтарының шетелде еңбек қызметін асыру құқығы бар.
Қазақстан Республикасының азаматтарының еңбек қызметін жүзеге асыру мақсатымен шетелге баруын шектеуге Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда жол беріледі.
Қазақстан Республикасының азаматтылығын ауыстыруға байланыссыз , еңбек көші-қон ретімен келген шетелдіктермен азаматтылығы жоқ адамдардың, егер мемлекет аралық келісімдерде өзгеше тәртіп белгіленбесе, Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде тұрақты
тұрғылық жері болған тиіс. Қазақстан Республикасына келген және уәкілетті органның тиісті рұқсатынсыз еңбек қызметін жүзеге асы-
руға шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарды, егермемлекет аралық келісімдерде өзгеше тәртіп белгіленбесе, Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес ішкі істер органдары Қазақстан Республикасынан кетіруге тиіс.
Қазақстан Республикасы азаматтарының еңбек қызметін жүзеге асыру мақсатымен шетелге баруын шектеуге Қазақстан Республикасының заңдарына көзделген жағдайларда жол беріледі.
Қазақстан Республикасы аумағында Тәуелсіз Мемлекеттер Достығына қатысушы мемлекетте азаматтары ның еңбек қызметі осы Заңға және осы мемлекеттер арасында екіжақты, сондай-ақ көпжақты негізде жасаған шарттарға сәйкес жүзеге асырылады.
