Исламның әлемге таралуы
Жалпы, әулетінің билеуі кезінде сыртқы шлоуыларда арай әскерлері негізінен жеңіске жетіп отырғап. Осы мәселеде кейбір ислам дінінің беделін көтеруді ойлаушылар мұны ислим дінінің басқа дінге қарағанда артықшылығында деп көрсеткісі келеді. Біз қашанда барлық мәселені сол дәуірдегі тарихи жағдайлармен байланыстырып қарауымыз керек. Өйткені, ислам дінінің кей жерде күшпен өндірілгенін теріске шығарғысы келетіндер де бар. Шынына келгенде Пайғамбарымыз ислам дініне қарсылық еткен кейбір тайпаларды найзаның ұшымен, қылыштың жүзімен қорқытып кіргізбегенде ғасырлар бойы сеніп келген дінінен бір емес, екі емес, мыңдағанын адамдардың бірден кіруі мүмкін бе еді? Әрине, мүмкін емес».Егер біз тарихи шындық тұрғысынан қарамасақ, жалған мақтаумен ислам дінінің беделін көтеру орнына түсіріп аламыз. Ал тарих ешқашан бұрмалағанды көтермейді. Дәл осысияқты ислам діні де, жамап-жақсағанды қаламайды, өйткені ол жауынгер дін. Олай болса, араб әскерлерінің жаулау саясатындағы негізгі жеңіске жеткізген нәрсенің бастыларының бірі сол кездегі екі ірі державалар: Византия мен Иранның ішкі өміріндегі бытыраңқылық, қайшылықтардың өсуі, олардың өзара ішкі тартыстарының салдары еді. Осындай жағдай салдарынан әбден әлсіреген олар арабтарға қарсы тұра алмады. Кей жерлерде жоғарыда айтқандай салық, пен қанаудан қиындық көріп титықтаған халық тіпті арабтарды басқыншы емес, Византия мен Иранның теникісінен құтқарушы ретінде қабылдады. Олар ислам дініне енгендердің салықты аз төлейтіндерінен көптен хабардар болаты.
Умейадтық халифалар жаулап алған жерлердегі басқа діндегі халыктарды ислам дініне тарту үшін ең алдымен Аллаға құлшылық ететін орыңдарды салудың қажет екендігін түсінеді. Одан кейін халифалар провинцияларда мешіттер салуға бұйрық берді. Көптеген жерлерде мешіттер мен салтанатты сарайлар бой көтеріп, оларда мұсылмандық дәстүрлердің салтанатты түрде өтуі халықты өзіне тарта бастады. Мұсылмандықтың бір парызы намаз оқу бейнебір мерекедей өтіп, ақырында бірер жылдар ішінде ғана дәстүрге айналады. Халық барған сайын көптеп келе берді.
Ислам халифаттың идеологиясы болып орнықты, шариғат заңдары мен Аллаға кұлшылық ету дәстүрлері жыл өткен сайын сараланып, байи түсті. Мұсылман дінің қабылдаған халықтар санының барған сайьш өсуі Құран оқуға ас жауапкершілікпен жүрді-Құраңды оқуға деген құлшыныстып артуы араб тілін үйренуді кажет етті. Кұранды оқу деген бен Зұрыстил өсуі араб тілінің, әдебиетінің дамуына зор ықлал етті. Кұран кітабы тендесі жоқ діни, тарихи, әдеби; философиялық, имандылық тәрбиесінің негізі ретіндегі өзінің маңызын атқара берді.
Умейадтар кезінде ислам дініндегі негізгі екі ағым -суннизм мен шиинизм арасындағы алшақтық барған сайы өсіп, өзара ажырап, тіпті ақырында бір-біріне деген дұшпандылықтары артып ара қатынастары мейлінше шиеленісті
Суниттер үшін хадистер мұсылмандар арасындағы барлық сенімдер мен қоғамдық қызметтің негізі болып саналады. Олар елдерін Пайғамбарымыздың дәстүрлі жолын ұстаушыларымыз деп санады. Кімде-кім алғашқы әділетті төрт халифаны заң деп таныса, заңдастырылған жинақтардағы хадистерді шын деп білсе және олардағы салт-жоралғыларды, тұрмыстық және әлеумттік ережелерді мойындаса суниттер деп есептелінеді.
Суниттер Хаммед (Ғ,С) өлгенңен кейін Алла Тағала мен адамдар арасындағы аралық кісінің болуын мойындамайды. Мұсылмандар алғаш, суниттер, шииттер деп өзара бөлінсе кейінен шиттердің өздері түрлі топтарға бөліне бастады. Солардың ішінде умейадтар кезіндегі күшті ағым болған жоғарыда айтқан харижидтер. Олар бұрынғы халифалардан Әбу Бәкір мен Омарды ғана таныды. Харижидтердің алғашқы кездердегі ілімінің мазмұнын анықтау қиын. Өйткені құжаттарда жазылған. Бір белгісі сол олар мұсылмаңдардың ісіне қатаң қараған, атап айтқанда дінге берілгендікті күнделікті шын мәніндегі ісіме көрсетуді талап еткен.
Ислам тарихында үшінші ағым ретінде пайда болғаны белгілі. Халифат тарапынан болған үздіксіз қадалаудың барысында олардың көтерілісі бірінен соң бір соққы алып, кейіннен жиырмаға жуық секталарға бөшектеніп кетті. Тіпті олардың кейбіреулері келе-келе бір-біріне дұшпандықпен қарайтын дәрежеге жетті. Олардың ілімі қоғамдық-саяси жағынан да біркелкі болмады, әрқайсысы өздерінің басшыларының, атына, бағытына байланысты аталып кетті. Соның ішіңде Нафи ибн әл-Азран негізін қалаған ең қатал, кешірімді білмейтін секта , ибадидтер делінсе, Абдолла ибн Иабад негізін салған 684 жылы Басра қаласында пайда болған секта ибадидтер, осы қалада VII ғасырдың екінші жартысында пайда болған Зияда ибн әл-Асфараның жолын қуушылар суфриттер делінді. Олардын қай-қайсысы болсын умейадтар кезінде саяси аренада біршама айқын көрінген күш болды.
Осы күш ұғымға ғана қысқаша тоқтап өтер болсақ, азракиттер халифаттағы құлдарды азат етуші, езілген , халықтарды қорғаушы ретіңде пайда болып, халықтың төменгі табынан қолдау тапты. Бірақ, олардың шектен шыққан жағдайлары — діннен ауытқығандарға қатал жаза қолдануды талап етті. Ибадидтер салыстырмалы түрде бейбіт, баяу позиция ұстады. Олар қарулы күресті насихаттай қоймағандықтан үкімет тарапынан қудаланған жоқ. Ал суфриттер болса осы екеуінің арасыңдағы позицияны ұстады. Олар қасиетті соғысты» уақытша тоқтатуға болады деп кәпірлердің балаларын өлтіруге қарсы болды, сондай-ақ өзінің жолын куушылардан тиісті кезде жасырып жағдайға көшіру керектігін мойыңдады, соның нәтижесінде бұл бағыт өзінің қимылында көп қиындықтарға кездесе қоймады.
Умейадтар кезінде исламда мутализилиттер деген ілім пайда болған, Оның, өкілдері дін бірлігі мен газа құдайшылықты уағыздады. Олар Құранды іцннің кдйнар көзі регіцде мсмйыіідііГі отілрьш, аныздарға соқыр сеніп ілесе беруге қарсы болды
Осы кездс шийттердегі әлеуметтік әділетті талап еткен екінші зайдиа ағымы да едәуір дәрежеде өсті. Олар Фатимадан тараған адамдар иман болу керек дей келіп, бірнеше шарт қояды. Соның ішінде иманның әрі ғалым, әрі такуа, әрі бтыл да жомарт болуы талап етіледі. Сонымен бірге иманның он екі мүшесінің сау болуы керектігін айтады. Өйткені соғыс бола қалған жағдайында қол бастауы тиіс. Умейадтар билеуі кезінде исламда суфизм пайда болып, кеңінен дамыды. Суфизм пайда болған алғашқы кезде олардың жүйелі түрдегі көзқарысы болмай, өмірдегі бар қызықтан безіп, ол дүниедегі жұмақты уағыздаған аскетизмді уағыздады. Сопылар тақуалық өмірінің соңында таңғажайып жағдайға, Алланың рахымына не болуы, тіпті оған жақындап – білуі мүмкін деген сенеді. Олар Алдаға жалбарыну, қайғыру, көнбістік , адал болу, одан қорқу нәпсіден және басқадан өз еркімен бас тартуды уағыздайды. Осы қасиеттерді адамның өз бойына бірте – бірте сіңіру оларды жаңа шындыққа апарады. Суфизм идеялық дәни ағым ретінде өздерінің жағдайларына көңілдері толмаған, сөйтіп өздерінің осы ниеттерін ерік арқылы білдірген қала кедейлері мен фалифаты қаланың орталық тұрғындарының мүдделерін көрсетті. Олардың арасында умейадтар кезінде өмір сүріп мұсылмандар әлеміне кең тарағандар ішінде Рабиа ибн Хайсам, Хасақ әл Басри сияқтылар болады.
Бірақ бұл ағымның өзі үке бөлініп кетті. Ол бөлінудің негізгі себебі хазіретті әбу Бәкір мен Омардың халифалыққа қаншалықты лайықтығы жөніндегі пікәрталастар мен айтыстардан болады.
VIII ғасырдың. ортасында умейадтар әулеті билігінің аяқталуы қарсаңында ислам үлкен державаның дініне айналды. Осы кезде жаңа империя Араб халчфаты қалыптасты. Ол солтүстік батысы Испанняны, солтүслігі Кавказды, Орталық Азияны алып жатса, шығысында Үнді мұхитымен шектесті. Осы кезде түріктерге мұсылмандықты қабылдау жөіндегі ұсыныстар жасалды. Бірақ тарихтан белгілі, VIII ғасырда Түркеш қағандығына жасалған ұсыныс X ғасырда, 200 жыл өткеннең кейін, қараханидтер кезінде ғана толық қабылдады.
Басып алынған елдерде араб билеушілері көп жерлерге ие болып, ірі жер мен құл иелеріне айналды. Бүкіл империя билік жүргізетін бас аймаққа бөлінді. Оның біріншісі — Хиджаз. Йемен, Орталық Арабия, екіншісі —Иран, Ирак. Шығыс Арабия, Хорасан және Орта Азия, үшіншісі — Америка, Азербайжан, кіші Азияның шығысы, төртіншісі —Египет, Ливия Приполи, бесіншісі — Солтүстік батыс Африка және Испания болды.
Умейадқа халифалар тағайындаған ол жерлердегі әмірлер әрі басқолбасшысы, әрі жоғары әкім болады. Әмірлердің екі көмекшісі болып, бірі салық, қаржы жағына жауап берсе, екіншісі иеліктердегі адамдар арасындағы рухани жағына жауап беріп, ірі сондағы бас соттың қызметін атқарды. Ислам дініне, оның жөн-жоралғыларының орындалуына көніл бөлді. Халифа ең алдымен дін басшысы, одан кейін азаматтық билік иесі мемлекет басшысы болып иеліктердегі билеушілерді тағайындады немесе орнынан алды. Умейадтарға дейін мемлекеттік апараттарда грек, парсы, тағы басқа көптеген чиновниктер үлкен роль атқарса, енді біртіндеп олардың орындарын арабтар басты. Барлық іс қағаздары араб тілніде енгізуге мүмкіндік жасады, араб тілі мемлкеттік тілге айнала бастады. Осы кезде қарапайым мұсылмандар үшін ораламы да, мазмұны да көп адамға түсініксіз сүрелерге түсініктемелер керек бола бастады.
Умеайдтың хллифалар халықтын сауатын ашу мәселесіне де ерекше көңіл бөлді. Халифаттың түкпір-түкпірінде арабша сауат ашатын мектептер ашылды. Ол мектептерде кең байтақ империяның қай жерінде болғанына қарамастан сабақтар араб тілінде жүргізілді. Мектептердегі басты оқу құралы Кұран болды. Сабақта да Құранның оқылуы, оқушылардың Құран аяттарын жаттауы басқа халықтардың балалары үшін араб тілін тез үйренуге жағдай жасады. Ислам дінін насихаттау ақша жасауда да жүргізілді. Атап айтқанда, ақша беттерінде Құраннан үзінділер беріліп, алтын, күміс ақшалардың өзі, біріншіден, халықты сауаттандыруға жағдай жасаса, екіншіден, осының өзімен де кең империяның
түкір-түпкіріне Құран аяттарына таратты. Сол кезде әсіресе мұсылмандық құқық білімпазы, осы саладағы білімпаз Әбу Ханифа аты асқақтады. 699 жылы туылып, 767 жылы қайтыс болған ол діни құқықтық мектеп негізін салушы болды. Ооның жария өткізетін дәрістері Куфада ғана емес, басқа жерлерге де тарап атағын шығарды. Күн сайын мұсылмандық құқық мәселесін түсіндіруді сұраған жұрт ағылып жатқан. Оның дәрістерін пайымдаулары мен сұрақтарға берген жауаптарын шәкірттері, ізбасарлары жазып алды. Кең тараған «Әл-Фараби әль-акбар» және «Әль-Мусиад» деген еңбектері оның ізбасарлары үшін үлкен негіз болды.
Жалпы, от жез; Куфа қаласында көптеген ғұламалардың жиналған көзі екен. «Абу Ханифа дәуірінде Басра қаласы түрліше ағымдар орталығы, Куфа қаласы шариғат танушы ғұламалардың жиналған орны» деген сөздің айтылуы осыдан болса керек.
Құран аяттары жоғалу қатері жойылған соң, бұл кезде Паиғамбарымыздың хадистерін жинау керектігі айтыла бастады. Өйікені хадис болмаған. Құран авторының кей мәселесі түсініксіз болып қалар еді. Осыны түсінген халифа Омар ибн Әбул-Азиз хадисті жниауды ибн Шаһаб әз-Зуһриге тапсырды.
Жалпы алғанда, умейадтар кезінде ислам дінінің өрісін кеңейтуде көптеген істер атқарылды. Олардың негізгі мақсаты басып алынған кең территорияда күшті мемлекет орнату болды. Бірақ олар елдегі көпшіліктің қолдауын таба алмады. Умейадтардың мүддесі Дамшык, халифатының сүйеніші болқан сириялық арабтар мүддесіне ғана сай келіп, шығыс провиниияларға мүлде жат болды. Қос өзен арабтары Дамшыққа қарсы оппозиялық пиғылда жүрді. Парсы феодалдары умейадтарға анау айтқандай іші жылымады. Айтарлықтай бағынышты болған жөн.
Ислам тарихындағы умейадтық дәуіріндегі соңғы халифа Маруан IІ (7 15 750 жж) кезінде, 747 жылы шығыс ирандық немесе хорасандық шаруалардың жайдайын жақсартуы талап еткен бұрынғы құн, парсылық Әбу Мүсілім бастаған көтеріліс болды. Бұл көтеріліске харижидтер мен шииттер келіп қосылды. Шииттер Хорасанда аббасидттердің қара туын алып шықты. Көтеріліс кең өріс алып, ақырында оның үлкен салдары болды. 750 жылы Әбу Мүсілімнің бастаған көтерілісіне ирандық және қос өзендік феодалдар бірігіп, умейадтар әулетінің халифатына қарсы көтерді.
Осы жайды, бүкіл елді қамтыған наразылықты халифа тағын қалай алудың жолын ойлап бас қатырып жүрген аббасидтер пайдаланып қалуға тырысты. Олар енді «заңды» талап қоя бастады. Олардың айтуынша умейадтар Мұхаммед (Ғ.С.) — ұрпағына жатпайды, қайта кезінде онымен жауласып еткен меккелік дүшпандарының ұрпақтары. Олай боса, умейадтардың халифа болуға ешбір құқығы жоқ. Ал, аббасидтер болса, Мұхаммед (Ғ.С.) ке туыс ұрпақтан шыққандар.
Егер аббасидтердің Пайғамбарымызбен туыстық жағына келетін болсақ, Аббас Мұхаммед (Ғ.С.) тін әкесі Абдоллаһтың үлкен ағаларының бірі. Сондықтан да олардың халифалық орынға таласуы орынды дейді. Умейадтарға наразылардың империяның түкпір-түкпірінен ағылып келіп Әбу Мүсілім мен
аббасидтердіп қара туының астына жиналуы осыдан. Әскери күштер де осылардың жағында болды. Хорасандық көтерілісшілер халифа әскерлеріне соққы бере отырып, Куфаны алды. Бір айдан кейін оған аббасдтер келді. 749 жылдың 28-қарашасында Куфаның бас мешітінде халық. Мұхаммед ибн Әлидің баласы Әбу-л-Аббасқа ант берді.
Әбу Мүсілім Мервте өз әскерлерінен болашақ халифаға адал болатындығы жөнінде ант қабылдаған болатын. Олар Алланың Пайғамбарлары шыққан ұрпақ өкіліне қызмет етуді міндеттеді. Жаңа режимнің орталық Ирак болды, 750 жылдың 25-қаңтарында халифа Маруанның әскерлері Үлкен Заб өзенінің бойындағы шешуші шайқаста қатты талқандалды. Маруан қолдау таппай ел ішіңде беделін жойды.
Умейадтар тоқсан жылға жуық ел билеген заманында олардың, көпшілік Мұхаммед (Ғ.С.) негізін қалаған ислам діні мен Алладан түскен қасиетті Құранға қалай болса солай қарағанмен ислам дүниесі үшін көптеген істер атқарды. Бар-жоғы бір ғасырға жетер-жетпес уақыттың ішіңде умейадтық он төрт халифа араб халифатының территориясын кеңейту үшін қаншама жорықтар жасады, басып алынған жерлерге ислам діні тарады немесе тарай бастады.
Умейадтар кезінде исламда шийттік имамдардың өзіндік орны болғаны белгілі. Әрине, имамдар жөнінде талас, тіпті кейбір ағымдар болғаны белгілі. Дегенмен умейадтар кезіндегі шийттік имамдар жөнінде талас жоқ. Жалпы умейадтар кездегі шииттік имандар алтау деп есептелінеді. Бірінші имам хазіреті Әли деп саналса, екіншісі оның үлкен баласы Хасан (670 жылға дейін), үшіншісі екінші баласы Хусейн (680 жылға дейін), үшінші екінші баласы Хусейн (680 жылға дейін), төртінші Хусейіннің баласы Али Зейнел — Абидин (712 жылға дейін), бесіншісі — оның баласы Мұхаммед әл-Бакир (732 жылға дейін алтыншы оның баласы Сафар ол-Садық (765 жылғадейін) болды.
Бір шеті мен екінші шетіне бірнеше ай жүретін территорияда адам баласы үшін жердің жәннаты саналатын жерлер, небір ертегілерде айтылатын шыңы аспанға тірелген таулар, құстың қанаты талып, аттың тұяғы күйетін шөлдер, ұшы-қиыры шеті аспанмен астасқан жазық далалар болды.
Сол кездері ел билеген халифалар ислам дінімен шын жүрегімен берілді ме, берілмеді ме, әйтеуір, олар осынша жерді діннің күшімен, соның беделімен ғана ұстап тұра алатыңдығын түсінді. Бұл ислам дінін кеңтаратуға жол ашты. Жаулап алған жерлерде мешіттер салу, мектептер ашу, оларда дін сабағын жүргізу, Құранды оқып-үйренуге ерекше мән беру тек жақсы иәтижелерін берді. Ислам діні халық санасында теренінен сіңіп, өзіне дейінгі басқа діни сенімдерді ығыстырып біртіндеп жоқ етті.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
- “Ислам тарихы” Сәбит Жолдасов
- “Дінтану” Сабри Хизметли
