ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
РЕФЕРАТ
Тақырыбы:
Каспий теңізінің экологиясы
АЛМАТЫ, 2006
Каспий теңізінің экологиясы
Каспий теңізі – жер шарындағы бірден-бір тұйық су айдыны. Оның көлемі -380мың км2 . Каспий теңізі солтүстіктен оңтүстікке дейін – 1030 км, батыстан шығысқа дейін 196-435 км аралықты қамтиды. Солтүстік шығыс бөлігінің климаты континентальды, аң оңтүстік-батыс субтропикалық климатты құрайды. Каспийдің солтүстік жағалауында таяз, көбіне қайраңдардан тұрады.
Каспий теңізі Еуропа және Азия континеттерінің түйіскен жерінде орналасқан. Каспий (қара) қайраңы — өте ерекше табиғаттуындысы әр өсімдіктер мен жануарлар қолайлы ортасы. Мұнда «Қызыл кітапқа» енген өсімдіктер мен жануарлар көптеген кездеседі. Тұйық су ауданы болғандықтан, мұндағы организмдердің басымы эндемистер (жергілікті түрлер). Теңіздің құнды байлықтарының бірі-біріне тұқымдас балықтар. Олардың 5 түрі тіршілік етеді. Беркіре тұқымдастардың дүниежүзілік қорының 70%-ы осы теңіздің үстіне тиетінін мақтанышпен айтуға болады.
Каспий ойпаты өзінің табиғат ерекшеліктерімен фаунасы мен флорасының көптүрлілігімен ерекшеленеді. Мұнда өсімдіктердің -945, балдырлардың -64, фитопланнтонның -414, зооплантонның -100 ден астам түрі тіршілік етеді.
Каспий теңізі кәсіптің балықтарға да бай. Теңізде балықтың 76 түрі кезедседі. Каспий теңізі жыл құстарыныңда сүйекті мекені. Теңіз жағалауларында құстардың 36-3,5 млн-ы қыста қалса ал жыл құстарының саны 10-12 млн –ға жетеді.
Каспий теңізінің экологиялық жағдайы соңғы жылдары су деңгейінің көтерілуімен байланысты. Каспий теңізінің деңгейінің бірде тартылуы жердің табиғи-тарихи эвалюциясына байланысты. (Каспий теңізінің) Тарихи дерекутер бойынша 1820-1930 жылдар аралығында Каспий теңізінің су деңгейі көтерілген. Оның себептерін ауа райының құбылысымен және антропогенндік факторлармен түсіндіруге болады. Еділ өзені теңізге құятын барлық судың 70% -ын құрайтын. Сондықтан теңіз суының Еділ өзенімен тығыз байланыста болады.
Соңғы жылдары теңізден Қарабұғаз көл шығатын бірде бөліп, бірде қосу адам баласының Каспий экожүйесіне батыл араласуы еді. Ол әрекеттерінің бәрі Каспий теңізінің байырғы қалыптасқан табиғи тепе-теңдігін бұзған адамның теріс іс-әрекеттері ретінде қабылданды. Теңіз суының ырғақты ауытқуы табиғаттың заңдылығы екенін адам баласы кейін түсінді. Мәселен, 1940-1950 жылдардағы теңіз деңгейінің төмен түсуін антропогендік фонторларға жатады. Оның да себебі бар еді. Өйткені осы жылдары теңізге құятын су мөлшері Еділден 12 % -ға, Жайықтан 24%-ға, ал Теректен 60%-ға төмендеген. Осы фонторларды ескеріп теңіз су деңгейін төмендеуін тежеу мақсатымен 1920 жылдары Қарабұлақкөлді теңізден бөлу үшін ұзындығы 100 м табиғи бөгет салынды. Бөгет салынған бұғаздың суы не бары 3-ақ жылдың ішінде кеуіп кетіп, айналасына теңіз тұзы аралас шаң-тозаңдар тарады. Өйткені Қарабұлақкөл Сульфет каминатымен әлемге әйгілі еді.
Каспий теңізінің көтерілуі оның маңыздығы мемлекеттерде көптеген проблемма туғызып отыр. Оның бастысы – экологиялық проблемалары.
Біріншіден, су деңгейінің көтерілуі теңіз жағалауларындағы табиғи жайылымдардың көлемін тарылтып, құстармен жануарлардың мекенін басып қалды. Суға тосқауыл үшін соғылған бөгеттер жағалаулардың формасына зоршығын келтіреді.
Екіншіден, теңіз деңгейінің көтерілуі судың ауа мен топырақтың мастануына, одан әрі экологиялық апатқа апарды. Соңғы мәліметтер бойынша, бекіре балықтарын аулау 40 % -ға азайды.
Үшіншіден, су деңгейінің көтерілуінен теңіз жағалауларындағы мұнай ұнғымаларын, мұнай қоймаларының т.б. жағдайлар орасан зор шығын келтіре бастады.
Төртіншіден, мұнай игеруге шетелдік инвесторларды торту.
Каспий теңізінің экологиясын одан әрі шиеленістіруде түсуде.
Каспий мәселесі бірінші таңда күрделі аймақтық экологиялық проблемаларға айналды. Теңіз жүйесінде тындап отырған проблемаларды саралап және баға беріп отырып, экологиялық апаттарға жол бермеуге және оны тез шешуді мақсат қойылады. Бұл игі істер адам баласының дүние жүзілік маңызы бар. Каспий сияқты су айдынын сақтап қалу шараларының бастамасы.
Жоспары:
- Каспий теңізінің орналасқан жері
- Қарабұғаз көз теңізі үшін маңызы.
- Каспий теңізі көтерілуінің ғылыми негізі.
- Су деңгейінің туғызып отырған экологиялық проблема
Әдебиеттері: Қаз ҰҰ хабарламасы. Экология сериясы 2003, № 2
