ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДА НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
Нарықтық экономика ұтымды жұмыс істейді, егер де мына болжамдар орындалып жатса:
- Товарды қанша көлемде өндіру керек, қандай қызмет атқару керек. Қолда бардың
қаншасын немесе қандай бөлігін жұмсау керек немесе өндіріс барысында пайдалану керек.
- Не өндіру керек, яғни қоғамның материалдық тұтынымын толығырақ қамтамасыз ететін товарлар мен атқаратын қызметін анықтау.
- Қоғамға қажет товарлар қалай өндіріліп , қандай қызмет атқарылуы керек, яғни өндірістің тиімді түрлерін және өндірісті ұйымдастыруда қандай технологияны қолдануды анықтау.
- Өндірілген өнім кімге арналған, оны кім алу керек, яғни өндірілген өнім нақты тұтынушылар арасында қалайша бөлінбек.
- Өзгерістер бола қалса қатысушылардың соған бейімделе біліуіне қол жеткізу, яғни
тұтынушылар тарпынан сұраным өзгере қалса экономика тез соған бейімделіп, қол-дағы алым-берім мен өндіріс технологиясы жасалу керек.
Нарықтық қатынас дегеніміз – аталған бес шарттың міндеттерін шешкен күнде нақты тұтынушы мен өндіруші арасындағы қарым-қатынас сатушы мен алушы арасындағы бітістік болып табылады.
Нарықтық қатынас кемеліне келгенде иелік ететін екі жақ та мамандалып, өндіріс технологиясы мен өнімін өткізу, зат өндіру мен қызмет көлемін және олардың бағасын алушы мен өндірушілердің өзара келісімімен нарық белгілейді. Бұған жоғарыдан қатты қысым жасалмайды.
Нарықтық экономикада өнімнің де, қызметтің де бағасы бар.Егер тұтынушыға әлде бір өнім көбірек керек болса, өндіруші жоғары пайда табу үшін оның бағасын көтере түседі, бірақ ол баға белглі бір дәрежеде шектеледі.Екінші жағынан өнім көбейген жағдайда өндіруші шығынын жабу үшін бағаны төмендетеді. Нәтижесінде сұраныс пен ұсыныс арасында теңестік туады. Нарық өндіретін жалпы әлеуметтік-экономикалық тиімділігіне де әсерін тигізеді.Егер өнім пайдалы болса, өндіруші ғылыми-техникалық прогресс пен озат тәжрибеге сүйене отырып , оны көптеп шығаруға тырысады.Ал егер өнім пайда бермесе сұраныс жоқ болса немесе азайса , өндіруші өнім шығаруды азайтады.
Тұтынушылар мүддесін қанағаттандыруға бағытталған және өндірушілердің баға көтерушілік ниеттерін тежеу , өнімді сатуға байланысты мәселеллермен маркетинг саласы айналысады.
Нарық дегеніміз шаруашылық байланыстардың белгілі көрінісі болғандықтан бөліс, сұраным мен тұтынушы әрекеттерін жарасымды келістіріп отырады. Нәтижесінде нарыққа қатысушылардың бәрінің де сіңірген еңбегі қоғамға қажет,ал өндірген өнімдері қоғаға пайдалы болып шығады.
Ұсыныс өндірушінің сатуға шығарған товарын санынан-ақ белгі бермек.Товар неғұрлым тиімді болып ,оның бағасы өсіңкі болса, товар өндіру көбейтіле түседі немесе керісінше болады.Өйткені бәсеке дегеніміз біреугге жаны ашғандықтан емес, өндірісті пайда қуалап бағаны өсіре беруге тежеу жоқ емес, оған сұраным , салық сияқтылар ықпал жасайды. Демек, өндіруші технологияны жетілдіре отырып өнімнің сапасын жақсартады немесе өндірісм шығындарын азайтады.
Тұтынушының сатып ағысы келген товарының саны дәл келсе , сұраным мен ұсыныстың тең болғаны.
Нарық адамдар арасындағы сан-сапалы экономикалық қарым-қатынас жүиесі болғандықтаөндіріс барысында, таратудан айырбас пен тұтынуда мынандай қағидаларға тіреледі:
1.Жеке адамнан бастап мекеме, бірлестіктерге дейін олардың экономикалық
шаруашылық және кәсіпкерлік іс әрекетеріндегі еркінділік зағдылықты сақтаса ғана еркіне жіберілмек.Мұның өзінде еркіндіктің екі жағы бар.Біріншіден , әрбір адамға меншіктені мен кәсіпкерлік құқығы берілед, яғни ол кәсіпке кіріседі , өз ойындағысын іске асырады.Сөйте жүріп шаруашылық іс-әрекеттерге байланысты қабылданған ережелер мен нормаларды сақтаса, экономикалық еркіндік алынады.Екіншіден, мекемелер мен азаматтардың кәсіптерінің түрлері, сипаты және көлеміне қатаң тежеушілік жойылады.
2.Мұның өзінде кәсіпкерге деген жоқтаусыз еркіндік болмайтындығынесте
сақтау керек.Нарықтық экономиканың қай-қайсысы болмасын өркениетті мемлекеттерде реттеліп отырады. Нарықты және қатынастарды мемлекет тарпынан реттеп отыру осындайдан туындайды. Мәселе тек мемлекет қандай амалдар қолдануында.
Нарықтың мемлекеттік реттеушісі ретінде мемлекеттік бағдарламалар,салық салу,несие қержы жүйесі ,банк жүйесі еңбек жайлы заңдармонополиялыққа қарсы шаралар, халықты әлеуметтік қорғау сияқтылар араласады.
3.Тұтынушының үстемдігі,яғни тұтынушының өндірушіге өктемдігі . Жеткілксіз дүниеде өндіруші тұтынушыға өз шартын қояды. Өндіріс өнімі сол қалпында қалса да немесе тіпті өнім беру азайса да баға дегеніміз көтеріле береді.
Көлденең араласқа шығысымен шаруа иелерінің экономикалық еркіндігі кеңейе түседі,ал мұның өзі әрқайсысынан өз жолан тауып , іс-қимыл қайта құру ,бағаны еркін қою, кіріс пен пайданы бөліму, қайтадан бөлісу,бәсеке механизмінің көмегімен қаражат несие жолдарын пайдаланып, өз білгенін істеу әрекетін туғызады.
4.Экономиканың ашықтығы мұның мәні мекемелердің белгілі шарттарды сақтай отырып , экономикадан тыс байланыстарды еркін кәсіпкерлікті кеңейте түсу. Шетел фирмаларына жергілікті мекемелермен бірдей құқықта ішкі нарықа твар өндіруші ғана емес меншік иесі ретінді мүмкіндік берілген.
5Бәсеке баба. Бәсеке дегеніміз іскерлікті қоздырудың ықпалы да тиім құралы, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін пайдаланып өнім сапасын арттыру , тұтынушылардың құбылып отыратын мүдделерін қанағатандыру.Әрине , бәсеке ең алдымен ұқсас өнімдер шығаратын кәсіпкерлер арасыеда туындайды.
6Финанс және қаража айналымына әсері. Егер орталықталынған экономика материалдық-заттық орындарды басқару қорлары жасау, өндірер заттың көлдемі белгілеу арқылы жүргізсе, нарықтық экономика басқару жұмысын баға механизімін ,ақша,банк,салық жүйелері арқылы жүргізеді.
7Нарықтық баға қою жолдары. Нарықта баға деген сатушы мен алушыар асындасаудаласу , сұраныс пен ұсыныс арасындағы қарым-қатынас нәтижесінде қалыптасып,ауызша келісім немесе шарт жасалады.
Нарықтық бағаны еркін баға деген тусінік бар. Оның тіркеулі бағадлан өзгешелігі – ол ұдайы өсе береді.Біріншіден, әсіресе өтпелі кезеңде, мемлекет өзін-өзі ақтаудудың орташа көрсеткішне сәкестендіріп бағаның жоғарғы шегін бақылайды.Екіншіден, тұрақтандырылған экономикада әлдебір твардың жоғары табыс бере қалса бәсекелестер ол тварды жарыса өндіріп сатады да бағаны құлдыратып жібереді. Сөйтіп қалыпты нарықта баға заттың өзіндік құнынан төмен емес, бірақ өзіндік құнының сомасы мен табыс өндірісті кеңейте беруден аспайды.
8 Шарт және контракт қатынастардың талаптарын сақтау нәтижесінде жоғарыдан басқару көлденеңне басқарумен ауысады. Яғни тең құқықты шаруа иелері өзара келіседі. Нәтижесінде негізінен серіктестік қарым-қатынас қалыптасады. Жалпы заңдылықты, ережелерді сақтау үшін бағыныштылық қатынасқа онша мән бермейді.Толық мағыналы нарықта товар өндіру мен сату ғана емесқызметкерлер алу ,босаиу, еңбек төлеу, мекемелерге неие беру де контрактылық жағдайда көшіріледі.
НАРЫҚҚА ӨТУ КЕЗЕҢІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЭЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙ
Қазақстанда көп салалы экономика, оны нарық жолына салуға бағытталған қайта құру 1990 жылдардың басында басталды. Қазақстанды нарыққа көшірерде респудликаның әлеуметтік – экономикалық дамуында өзіне тән бірқатар ерекшеліктер бар еді.
Олар ең алдымен Қазақстан экономикасының құрылымындағы қайшылықтар да болды. Мұнда терілмеген мол мүмкіншіліктер болды . Реформаға кірерде \1987\ республиканың қоғамдық табысындағы өнеркәсіп өндірісіндегі үлесі бүкіл КСРО бойынша орта есеппен 61℅ болса , Қазақстанда 46℅ қана болды. Қор және капиталды көп жұмсайтын салалардың үлесі өте жоғары еді, КСРО да ОЭК, ТМК , химия және мұнаай-химия өндірудің үлесіне орташа 9℅ келсе , Қазақстанда 15℅ \1987\ еді. Ал машина жасау өнеркәсібінің үлесі КСРО бойынша 27℅ болса , Қазақстанда 17℅ ғана болды \1987\.
Республикада КСРО халқының 6 прценттей тұрғанмен, Одаұ бойынша өндірілетін қоғамдық өнімнің 4,5 проценті өндірілді. Республика экономикасында шикізат өндіру және оның бағасы төмен болғандықтан адам басына шағатын өнім төмен болды.
Хаық тұтынатын товардың өндіретін салалардың үлесі қазақстанда кем еді. Ол өнімдердің 60 процентке дейін республикаға сырттан әкелініп тұды Қазақстаннан жуылған жүннің 70пролценті , жиналған астықтың жартсынан астамы, мақаның, мал терісінің , аң терісінің 50 өңдлелмеген күйде сырқа жібеоіліп отырдыШикізат және жартылай өңделген күйінде сырқа жіберілген өнім құны 6-7 млрд. Рубль болса, оны республикадан тысжерплерде өңделгеннен кейін қайта әкелгенде әлгілердің құны 13,8 млрд. болып шықты. Республика бюджетіндегі кірісте салық айналымының үлесі небәрі 9 еді , ал Эстонияда осындай үлес -45 болатын. Қазақстан одақтық қорға республикада дайындалған барлық еттң 33℅ \ басқа республикалрда 17-19℅ \ жіберіп отырды. Осның гнәтижесінде нарықтық қор есебінен бүкіл КСРО бойынша адам басына шаққанда келетін ет өнімі 42кг. Болса, Қазақстанда 32. ғана болды. Рреспубликадан өңделмеген астық пен жүнің салық айналымынан бюджетке түспеген ақша 1,1 млрд. рубльге кеміп отырды.
Орталықтан басқару қатаң жүргізіліп тұрғанда Қазақстанның экономикасы иемдене басқарылып, өндіріс пен мекемелердің алыптандыру мақсатында жүргізілді . М ысалы Қазақстан өнеркәсібінің 93℅ одақтық министрліктер мен түрлі иеліктер басқарды. Күрделі қаржының 70 прцентке дейі а тобындағы өнеркәсіп саласын дамытуға жұмсалды . Мұның өзі экономиканы қайта құру барысында шаруашылықты мемлекет меншігінен алуды және жекешелендіруді қиындата түсті.Қазақстанның нарыққа көшуде батап қы капиталы төмен болған. Республикада 214 селолық аудандардың 180-і жәрдем қаржымен күнелтті.70 аудан экономикалық даму жағынан өте артьта қалды, ал 30 аудан кедейліктің күйін кешті. Ауыл шруашылығында пайдаланатыен жердің 20 млн. Гектардан астамы әскери — өнеркәсіп кешенінің пайдалануында.
Республикадан толып жатқан байлық көздері алынып , ал мұнда қоршаған ортаның экологияслық былғанышы ғана қалдырылды. Экологиялық жүдеулік жер-жердже қоюлана түсті. Қазақстанның барлық өнеркәсіп орталықтарында да ауадағы зиянды заттар артық мөлшерден асып кетті. Арал теңізінің ернеуі 13 метрге төмендеді, су беті идеңгейінің 1/3 суалып қалды, су қорының 60℅ солды. Осылардың салдарынан теңіз суының тұздануы 2,5 есе өсті де ауаға тарайтын зиянды заттар 5,4 млрд тоннаға жеті.
Ұзақ жылдар боиы товар-ақша қатынасын елемеу, экономиканың монополиялығ, бүйрық әкімшілік басқару тәсілі қор және товарлардың жеткілігтігіне қарамастан тапшылыққа, товар-ақша тепе-теңнің бұзылуына , қайта- қайта бөле берудің тууына , мемлекетке арқа сүйеушілікке әкеп соқты.
Нарыққа өтудің қиындығы да , күрделілігі де, ұзаққа созылғандығы да осы себептерден болып отыр. Сондықтан республика ерекшеліктерін ескере отырып, нарыққа кезеңдей еіру қажет болды . Нарықты қалыптастырып орнықтыру соңғы жылдардағы тәжрибе көрсеткендей , күрделі де қайшылықты жағдайларға соқтырды.
1990 ж желтоқсаның аяғында Қазақ КСР-ның экономикасын тұрақтандыру туралы бағдарламасы қабылданды. Бұл бағдарлмада нарықтық құрылымдар құруды жеделдету, экононмиканы нарықа сәйкес реттеу, республиканың әлеуметтік-экономикалық жаңдайын тұрақтандыру, нарық тарапын қалыптастыру, шаруашылық әректтерді белсендіру қарастырылған.
″Дағдарыстарға қарсы және әлеуметтік экономикалық қайта құруда ткрңдете жүргізудің кезек күттірмейтіндігі туралы″ екінші бағдарламада 1992-1995 алғашқы кезеңге мынандай талаптар қойылды:
- мемлекет меншігінен алп, меншікті жекешелендіруді белсене жүргізу
- тұтыну нарығын товарлармен толықтандыру
- республиканың әлем шаруашылығына өтуіі
Мұнда күштің басым жағын ұлт мүддемінң тәуелсіздігіне деген экономикалық саясатың белсене жүргізуіне, инфляцияны мүмкін бооллғанша төмендету, оны өркендете беруге жағдай жасау, халықтың әлеуметтік нәзік жағын нарық кеселінің салдарынан жеңілдету мәселелері туралы топтастыпылған.
1996-2005 барысындағы екінші кезеңдекөзделген міндеттер:
-республиканың шикізат қана өндіруге бағыт ұстауын жойып, нарықтық толық механизімін құру, транспорт тарапыан тезірек тарату және нарықтың барлық түрлерін де қалыптастыру
— эконмиканы монополизациялыққа соқтырмай, дұрыс бәсеке атаулыны кеңінен қолдау арқылы барлық товар өндірушілерге шын мәніндееркіндік жасау
-жаңа технологияны игеріп Эколгиы жағдайын жан-жақты жасалған бағдарламаны іс жүзінде асыру арқылы табиғатты ұтымды пайдаланды қамтамасыз ету
— отандық және халықаралық бизнес саласын кадрлармен толықтыру
5-7 жыға арналған үшінші кезеңде ашық экономиканы дамыту негізінде Қазақстанның әлемдік саудада алатын орнын нығайту. Бюджет тапшылығы мәселелерін шешу, ұлттық валютаға толық жол ашылуы, республиканың лемдегі өнеркәсібі озық елдер қатарына қосу көзделген.
Қзақстан экономикасның нарыққа көшуі экономикалы және әлеуметтік салалрда дағдарысқа ұшырау жағдайында жүргізілуді, мұның өзі көптегшен тысқ және ішкі себептерге байланысты болып отыр.
Екіншіден, өнімдерді сату тығырыққа тірелді, мемлектте де, халықта да ақша бомай қалды. Осының салдарынан мемлекеттік кәсіпорындары өндірісті қысқартты, өнімдерін ақы алмай үлестірді.Мұның өзі қарзыдарын өтей алмауға әкеліп соқты, ал қарыз болса өсе берді.
Үшіншіден , ескермеген шығындар туды, олар әскери өндіріс кешенін, армияның, өндіріс емес салалрдың республика меншігіне көшуін. Ал мұның өзі мемлекеттік бюджеттің шығс жағын көбейте түсті.
Төртіншіден, экономиканы қайта құра бастаған алғашқы кезеңде ТМД елдерімен экономикалық байланысты реттеуболмағандығынан, шекераларымсыздың ашық болуына байланысты, салық төлемінде, еңбек төлемінде, лицензиялық өндірпудеқателіктер жіберілді, Осы себептер ақша эммиссиясының өсуіне әкеп соқты.
Бесіншіден, инфляцияның және тапшылықтың өсе беруі тұтыну нарқындағы жағдайды қиындатып, халықтың тұрмыс деңгеиін төмендетіп жіберді. Экономикалық өсудің тежелуі еңбек өнімділігін төмедетіп, еңбекті пәтуәсіздікке айналдырды.
РЕСПУБЛИКАНЫҢ НАРЫҚҚА ӨТУІНІҢ КОНЦЕПТУАЛДЫ ЖАҒДАЙЛАРЫ
Қзақстан республикасында экономиканы нақтылы қайта құру нарықтық қатынастарды әлеуметтік бағыттың мүдделеріне қарай сенімді түрде халықтың тұрмыс дәрежесін жеткілікті қамтамасыз ететіндей, республиканың табиғи және экономикалық байлықтарына сай келетіндей етіп құру.Бұның өзінде Қазақстанның нақтылыжағдайлары – табиғи мүмкіндіктері, экономикалық, ғылыми-техникалық және салуатты салмақтары, экономикалық- географиялық тиімді орналасуы нарыққа жетістікпен көшуге әсеро етті. Сыртқы экономикалық байланыстарды да дамыта жүргізуге жайлы жағдайлар бар .
Қазқстанның нарыққа еркін өту үшін негізгі концептуалдық бағыттарының мынандай міндеттерін шешу қажет:
1 Экономикалық дербестікке қол жеткізу. Ол республиканың жерге деген бірегей меншігі, оның қазба байлықтары , ішкі және аймақтардағы сулары, әуе кеңістігі ,өсімдік және жануарлар дүниесі, мәдени және тарихи қазыналары, материалдық және финанс мүмкіндіктерін, өндірісті және өндіріңстік емесорындары экономикалық дербес саясат жүргізе алатынды.
Қазақстан республикасы прзидентінің 31 тамыз 1991 жарлығы бойынша одаққа бағынған Қазақстанның жеріндегі халық шаруашылығының барлық салаларындағы мекемелер мен ұйымдар, олардың бөлімдері мен филиялдары Қазақстан мемлекетінің басқару органдарына беріледі және олардың мүліктері республиканың меншігі болып табылады.
2 меншікті қайта қарауда жекешелендіру жолымен мемлекеттік мүлік, инвестиция комитеті, Қазақстан республикасының қаржы министрлігі және олардың аймақтық органдары жергілікті әкімшіліктердің қатысуымен жіргізіледі.
Мемлекеттік меншікті жекешелендірудің мақсаты- жанды және таза бәсекеге қол жеткізу үшін , өндірістің тиімді жұмыс істеуіне жағдай жасау үшін шаруашылыққа иелік жасаудың сан-саналы түрлерін ұймдастыр.Мұның өзінде біп-біріне қайшы келетін, бірақ бір –біріне тығыз байланысты екі міндетті шешу керек.
Бріншіден, Қазақстан азматтарын мемлекеттік меншікке иелендіріп, әлеуметтік әділеттікті жүзеге асыру, екіншіден, нарық сипатына сай келетін осы заманғы шаруашфылыққа тиімді иелік жасай алатын жеке меншік топтарын құру.
Жекешелендіру дегеніміз көп шығынды жұмсау керек ететін, ұзақ та күрділі жұмыс екекнін атп көрсеткен жөн.
Республикада мемлекеттік меншікті жекешелендіру мемлекет меншігінен айыру және жекешелендіру ұлттық бағдарламасына сай мынандай бағыттарда жүргізілді:
-ірі және бірегей мүлік кешендерін дара жазбалар бойынша жекешелендіру
-орташа кәсіпорындарын жаппай жекешелендіру
-шағын кәсіпорындарын \200- адамға дейін \ қамтитын мндетті түрде жекешелендіру жүргізу
Негізінен 1993 аяқталған бірінші кезеңде сауда және қызмет көрсеттетін ұсақ кәсіпорынгдары жекешелендірілді. Шағын кәсіпорындары \жұмыс істейтін адмдар саны 200\ алдын ала акционерлік қоғамдарға айналдырмай тұрып жекешелендіріледі.
Қазақстанда 1993 жылдың соңында экономиканың түрлі салалрындағы 9 мыңдай кәсіпорныдары жекешелендірлді, олардың 21℅ жеке меншіке берілді, ал 57℅ акционерлік қоғамдарға айналдырылды.
Орташа кәсіпорындарын жаппай жекешелендіру \жұмыс істейтін адамдар саны 200-ден 5000 адамға дейін\ мынандай жолмен жүргізілді:
- Республика халқына жекешелендіру және жекешелендіру инвестициялық
купондар беру
— инвестициялық жекешелендіру қорлардың жүйесін жасау , оларды құратындар мемлекеттік емес заңды тұлғлар мен заңды жақтар.
ЖИК-терді есептеу , айналдыру және есептеу тәртібі Қазқстан президенті бектікен арнаулы ережеде белгіленген
Ірі және бірегей мүлік кешендерін өнім шығаратын немесе ерекше макңызды жұмыстар атқарса, сол сияқты мемлекеттік табиғи монополиясы болса Қазқстан републикасының мемлекеттік инвестициясы мен Қаржы министрілігінің басшылығымен жасалған дар жобасымен жекешелендіріледі . Олар белгілі инвесторларға келісілген шартбойынша сату, аукйиондарда немесе бәсекелерде басқаруға контракт жасау жолымен , сол сияққты акцияларды ашық аудаларда жекешелендіреді.
Шетелдік құқықты және жеке тұлғалар жекешелендіру әрекеттерге ҚР-ның қолданып жүрген заңдылықтарына, үкіметаралық келісімдерге жәнешарттарға сәйкес шетелдік инвестициялар жөніндегі ұлттық агенстваға тиісті лизензия бергеннен кейін қатысады. Мұндада сатылатын кәсіпорындарының бағасы ұлттық және шетелдік валютада әлемдік ұқсас кәсіпорындарының бағасы мен жұмыс жәрежесіне қарп бағаланады.Шетелдік құқықтық және және жеке тұлғалар жекешеленадіруге Қазқстан мемлекеттік инвестиция комитеті мен Қаржы министрлігі белгілеген жобалармен, қатысу тәртібі мен ережелері бойынша қатсады.
Жекешелендіруден түскен қаражат мемлекет меншігіне алынады ла, арнаулы есепте болады және мынадай шығындарға жұмсалады :
-мелекеттің ішкі несиелерін төлеуге
— халықтың жеке қамтамасыз етілмеген және әдеуметтік жағынан қлданылмаған тобына жәрдем беруге
— жұмысыздарға жәрдем беруге және кадрлар дайындаға т.б мақсаттарға жұмсалады
3.Банк жүйесін қайта құру Қазақстан Республикасында банк және банк қызметі туралы заңға сәкес жүргізіледі. Қазқстанда екі стаылы банк жүйесі құрылған.Жоғары сатыда ҚР Ұлттық Банкісі тұр, барлық қалғандар , олардың меншіктігінң ұйымдасу-құқық түрлеріне қарамастан банк жүйесінің екінші деңгейіне жатады.
1996 басында репсубликада 170 астам банк жұмыс сітеді, оның үшеуі толық мемлекеттік.″Эксимбанк″ ірі экспорт импорт операйияларымен және үкімет кепілдемесі бойынша үкімет бағдарламаларын орындауға инвестициялық несие берді.
Жилстрибанк ,Тұрғынүй құрылыс банкі –құрылыс компанияларына қаржы қорын бөледі және республика халқына тұрғын үй салу үшінжеңілдік несие бөледі.
Халық банкісі негізінен республика халқына қызмет етеді , мұның 4мыңан астам агенттігі бар.
Ұлттық банк- лицензия беру , нормтаивтер және басқаміндетті талаптар белгілеу екінші деңгейдегі банктердің қызметін инспектолық ету және жазалау шараларын салу арқылы барлық қалған банкілердің жұмыстарын қатң бақылайды және реттейді. ҚР Ұлттық банкісі түгел банк жүйесін жақсарту мақсатымен және клиенттерін қажетті кепіл деңгейінде қамтамасыз ете алмайтын, спалы қызмет атқара адмайтын , банк менеджментті дамытпайтын осал банкілерді ығыстыру үшін қатаң саясат жүргізеді. ҚР Ұлттық банкісі Република валюта қорын қалыптастыру міндетін атқарады. Қазақстан жерінде барлық төлеу ұлттық валютада теңгеде жүргізіледі.
Негізінде жекеменшік капиталы бар коммерциялық банктерің ішінде ірлері: Тұран Әлем Банк, Орталық Банк, Казкоммерцбанк. Бұлардың барлық қорлары \01.0195\ 1 млрд. теңгеден астамға жетіп, олар қаржы нарығының 70℅ дейіе қамьтыды.
ҚР банкаралық валютабиржасын , өкіл банкілерді және айырбас пунктерін бірктіретін валюттік нарық қалыптасып қызмет істеуде. Валюта биржасына бар валюта қаржысын тиімді пайдалану және шетел валютасына Республика инвестрініе кең өріс беру міндеті қойылған.
Бірқатр шетел банкілері Қазқстанда өздерінің өкілдіктерін ашты. 1995 басында өкіл банкілердің саны 31-ге жетті, олардың 19 шетелдерде кореспондент есебін ашуға құқық алды. АҚШ,Англия, Франция ,Германия, Жапония , Швейцария және басқа елдердің орталық және комерциялық банкілермен тұрақты байланыс жүргізіледі.
Осымен қатар халықарлық қаржы мекемелері мен және халықаралық банкілерімен қарым-қатынас жүргізілді. Олар: Әлем, Европа, Азия, қайта құру және даму банкілері , ХВҚ \халықаралық валютақоры\ .
Қр Ұлттық банк бектікен ″Влюттік операциялар жүргізу Ережесі″ бойынша өкіл банкілер және айырбас пункттері арқылы жүргізілетін барлық валюттік операциялар заңды деп саналады. Республикады валюта нарығы даму мақсатымен әкеп беретін табыстың 50℅ өкілдік банкілердің клиент-экспортёлерінің тапсыпмасы бойынша Қазақстан банкілер аралық валюта биржасы арқылы сатылды.
Заң күші бар ″Банкілер және ҚР банкілер қызметі туралы″ ҚР Президентінің нұсқауы бойынша тікелей және портфельдік инвестиция бөлуші инвестициялық банклір екінші нарық өрісін , инвестициялық және жобалы қаржыландыруды ұйымдатыруға кең өріс береді .
4 Қаржы және кредит жүйесін реформалау және бюджет тапшылығын жалпы ішкі өнімге 4-6℅ деңгейде ұстау – бұл мкүрделі және қайшы процес түпкі тұтыну үшін.
Алғашында бюджет тапшылығын жою үшін слаық бзасын ұлғайту және шығындарды шектеу саясаты жүргізіледі, бұл өндірістің құлдырауына , кәсіпорындарадың салық төлеуден жалтаруына және әлеуметтік өрісте дағдарысқа әкеп соқты.
Қазір салық төлемеушілерге қатаң жауп кершілік енгізуге, жанама салықтар механизмдерін тәртіпке салуға байланысты заңды ұйымдарға және жеке адмдарға салық ауыртпалығын жеңілдетуге бет бүру саясаты қлоданылады. Република бюджетін құрғанда оны төменнен жоғары құруға бір каналды сорап нагізге алынған. Бюджет және валюта қоры облстардың нарыққа ену жағдайлары ескеріледі.
Бюджеті құнсыздырмайтын көздерден қаражаттандыру үшін ең алдымен кепілді құқық негізінде ішкі және сыртқы қарыздыарды пайдалану ұйғарылған. Сырқы қарыздар лаудың ақиқаттығы біздің таиғи қрыиыздың орасан иолдығына және қарыз беретін елдердің Қазақстанға сенімді қатынастарға негізделген.
Ұзақ мерзімге несие берген кезде қарыз алушылардың қабылетін анықтау мақсатымен обьектілердің және шаралардың техника-экономикалық дәлелі анықталады, онда мына мәселелер қамтылады :
-қаржы көздерін дәлелдеу және обьектілердің өндіріс, мтареиялдық, еңбек қорларымен қамтамасыз ету.
-инветаицияларды іске асырудан мақсатқа сәйкестігін анықтау үшін аудандарының және ұйғарылған құрылыс обьектілерінің жалпы мәліметтерінің және негізгі жағдайы.
-күрделі қаржының көлемі , өндірістік әректтен түстетін пайданы болжанған мөлшері,
күрделі қаржының орнын толтыру мерзімі және т.б
Ұзақ мерзімді несие беруді дайыедағанда несиеіні қайтарып беруді кепілдемемен қамтамасыз ету мақстаымен мныныдай құжаттар тапсырылады:
Қарыз алушының кпілдік міндеті .Бұл құжат бойынша қазіргі заңдарға сәйкес несие соомасын және несие процентін төлетуге болады.
Несиені қайтару жөніндегі кепілдемелі құжат –банк және кепілдемеші араларындағы шарт. Кепілдемеші –төлем қабылеті бар кәсіп орндар,ұйымдар, банкілер. Әдетте кепілдемеші болып бірге қатысушы құрылтайшы басқа банкшығады. Ол үшін екі дана хат құрастырылады: біреуі кепіл шот есебі ашылған банк үшін , екніші бірге қатысушы құрылтайшы үшін.
Сақтандыру шарты, қарыз алушының неисие қауіп-қатерінен өз еркімен сақтандыру , яғни сақтандыру туралы мәмлені дәледейтін сақтану ұйымының полис құжаты.
Кепілідік шарт жеке адамға ұзақ мерзімге неие беруде жұмыс орнынан алынған және нотариус куәландырған құжат.
Залалды және пайдалылығы төмен кәсіпорындар жөнінде экономикаының қаражат- экономикалық сауықтыру үшін оларды сауықтыру және банкрот деп жариялау туралы ұсыныстар дайындалудв. Ұсыныстарды зерттеп дайындау ҚР Мемлекеттік мүлік комитетіне және оның жанындағы кәсіпорындарды қайта ұйымдастыру агнествосына жүктеледі.
5Инфляция, бағаның өсуі, өндірісті ңқұлдырауы және банкроттық жеткілікті түрде қамтамасыз етілмеген бұқара топтарының тұрмыс дәрежесінің құлдырауына және жұмыссыздыққа әкеп соқты. Сондықтан халықты әлеуметтк қорғауға тиімді жүйе құру қажет.
Осы себептен жұмыспен қамту ,әлеуметтік сақтану жүйесін дамыту және еңбекақы төлеу жүйесін реформалау мәселелерін шешу қажет.
Жұмысшылар , қызметкерлер мен жұмыс берушілер арсында еңбекақы деңгейі реттеу ұжымдық шарт тарифтік келісім арқылы жүргізіледі. Мемлекет азаматтарға миниум әлеуметтк нрорматив нгегізінде анықталған тұтыну деңгейіне кепілдік береді, осыған байланысты минималды еңбекақы шегі белгілененеді.
Қолайсыз әлеуметтік төлеу жүйесін қарапайым және түсінікті жүйеге ауыстыру мақсатымен әлеуметтік бағдарлаиаларды қаржыландыруды орталықтандыруға шек қою көзделген.Мемлекет деңгейінде белгілі мемлекеттік қолддау минимумы тағайындалып, ал аймақтарда халықтың әлеуметтік әлсіз топтарына көмек мәселесі жергілікті бюджет көлемінде шешіледі.
Зейнетақыға жеңілдік беруді ретке келтіру және міндетті және ерікті зейнетақыға сақтық жүйесін ендіру жұмыстары жүргізілуде.Келешекте үш сатылы зейнетақы жүйесі қалыптасады. Бірінші сатысы –ол мемлекет кепілдік берген шектеулі зейнетақы, екіншісі – зейнетақы сақтық қорынан берілетін зейнетақы, үшінші – мемлекетке жатпайтын зейнетақы қоры ұйымның шот есебінен берілетін зейнетақы.Үкімет 1995 екі қаулы қабылдады: біріншісінде әлеуметтік – мәдени тұрмыс салаларын жекешелендіруге әкелуге ұйымдастыру әрекеттерді дайындау тәртіптері анықталған, екіншісінде — әлеуметтік мәдени тұрмыс салаларын кәсіпорын балансынан жергілікті әкімшілік балансына аудару тәртібі белгіленген.
Осы қаулыларды орындау үшін аймақтық комисиялар құрылуда, олар аударатын салаларды дайындауды қамтамасыз етіп, жергілікті әкімшілікке беруге жататын обьектілердің тізімін және сол обьектілердің аудару мерзімдерінің кезектілігін анықтайды.
Жыл сайын жергілікті әкімшілік басшылары ҚР қаржы министрлігіне және министрліктерге жоғарыда тізілген құжаттарды келесі жылға мемлекет бюджетінің жобасын құру үшін белгіленген мерзімде ұсынып отырады.
ҚР экономикалық Министрілігі мүдделі министрліктер, отандық және шетел кеңешілерінің қатысуымен жасалған ″Әлеуметтік салаларды кәсіпорындарынан бөліну Мемлекеттік стратегиясы″ жобасын дайындап Үкіметке талқылауға ұсынды.
6 Республиканың сырқы экономикалық әрекетінде әлем нарығына енуде толық еркін дербестік алуды. Бұл туралы мүмкіешілікке қарай толық әңгіме келемсі тарауларда айтармыз
