Қазақстан Республикасындағы жер кадастрын нормативті-құқықтық реттеу.
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстанда экономикалық өзгерістердің жүзеге асырылуы, жер қатынастарын да қозғады. 1990 жылдан 2001 жылға дейінгі периодта заң шығарушы органмен және 2003ж. жер кодексі, Қазақстан Республикасының Президентімен жер туралы заң пакеті қабылданды, онда принципиалды жаңа жер қатынастарын жариялайтын және жер қолданушылық сұрақтарын көрсететін, жер меншігі және жер нарығы.
Жер заңдылығының хронология бойынша шартты түрде 4 этапқа бөлуге болады.
Бастаушы этапында қабылданған: «Қазақ ССР-де халық шаруашылық туралы» заң 21 мамыр 1990 жылы;
Қазақ ССР-ң Жер Кодексі 16 қараша 1990 ж.
«Қазақ ССР-де жер реформасы туралы » заң 28 маусым 1991 ж.;
«Жер салығы туралы» заң 17 желтоқсан 1991 ж.;
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Одағының Қаулысы «Азаматтарға және шетел заңды тұлғаларына, ұйымдарға және халықаралық бірлестіктерге біріккен кәсіпорындарға жерді қолдануға ұсыну тәртібі туралы жағдайын бекіту туралы» 3 шілде 1992 ж.
Жер қатынастарының дамуының 2-ші этапы (1994-1995жж):
«Жер қатынастарының реттеуінің кейбір сұрақтары туралы» Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы 24 қаңтар 1994 ж.
«Жер қатынастырының реттеуінің ары қарай дамыту туралы» Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы 5 сәуір 1994 ж.
Реформаны жүзеге асырудағы 3-ші этапы (1995-2001жж):
Заңдық күші бар «Жер туралы», Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы 22 желтоқсан 1995 ж.;
«Халық шаруашылық туралы» (фермерлік) заң 31 наурыз 1998 ж.
4-ші этаптың басы:
«Жер туралы» заң 24 қаңтар 2001 ж.
5-ші этап Қазақстан Республикасының жер кодексі.
Жер заңдылықтары Республиканың нарықтық экономикаға өту кезіндегі 90-шы жылдан бастап 1992 жылға дейінгі кезеңінде қабылданған нормативтік құқықтық актілерді өзіне кіргізеді.
16 қараша 1990жылы қабылданған Жер Кодексі, Қазақстан СССР құрамында болғанда қабылданғандықтан, СССР жер заңдылықтар негізіне – мағынасы бойынша одақтық заңға ұқсас болды. Жер кодексі тұрды: 13 бөлімнен, 35 бастама, 198 баптан. Кодекс көбінесе бұрын қызмет еткен Қазақ ССР-ң жер кодексінің қасиеттерін сақтады 1971жыл, және мемлекеттік жерге меншіктілік құқығының алынып тастау принципіне негізделді. Бұл принцип 28 қаңтар 1993жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясында да бекітілген.
Берілген Кодекстің өткен жер заңдылығынан негізгі айырмашылығы, жерді қолдану құқығымен қатар жерді иелену құқығының институты енгізілді (тұрақты иелену, өмірлік мұралық иелену). Жер учаскелері ауылшаруашылық және орман шаруашылық өндірісіне заңды тұлғаларға тұрақты иелену құқығында берілді, ал республика азаматтарына ауылшаруашылығын, жеке шаруашылығын, бағбандық және мал асырау жүргізу үшін, құрылыс, тұрғын үйлерге қызмет көрсету, дача құрылысы үшін, дәстүрлі халық шеберлігін жүргізу үшін өмірлік мұралық иелену құқығында берілді.
Енгізу, жер учаскелерін қолдану құқығының институтымен қатар, жер иелену институты (өмірлік мұралық иелену) өзіне мақсат қойды – мемлекеттік емес ауылшаруашылық ұйымдардың және азаматтардың құқықтарын нығайту, бірақ бұл идея жүзеге аспады, өйткені жерді қолданушылық құқығының институты және жерді иелену құқығы бір — брінен айырмашылығынан, ұқсастығы көп болды.
Берілген Кодекспен бірінші рет жерге мемлекеттік меншіктілік шарттарында жер қолданушылығына және жер иеленушілігіне ақылық анықталды. Жерге төлем арендалық төлем немесе жер салығы формасында алынды. Сонымен жер қолданушылықтың ақылы формасы 1991 жылы 17 желтоқсанда «Жер салығы туралы» заңмен бекітілді. Жер қолданушылыққа ақылы форманы енгізу жер – кадастр құжаттарына қажеттілігін көтерді, рациональды қолдануда экономикалық әдісінің негізін қалады, жерлерді қорғау және оның құнарлығын көтеру және қоныстандыру бойынша шараларды жүзеге асыру үшін бюджеттің табыс бөлігін анықтады және қалыптастырды. Өкінішке орай, жаңа салық заңдылығын қабылдағаннан кейін (1995), жерге төленген төлемнің қолдану ортасының адресі, өзгеріп ортақ мемлекеттік бюджетке қосылды.
Нарықтық экономикаға өтуде негізгі қадам болған «Қазақ ССР-дегі жер реформасы туралы» заң. 1991 жылы 28 қабылданды. Ол жер өзгерістерінің негізгі бағыттарын анықтады, олардың ішінде ең негізгі болып табылатыны 20 бап жер құжаттарының құқықтық куәландыруды қалыптастыру бойынша процессі, колхоздар және мемлекеттік ауылшаруышылық ұйымдардың (совхоз) мемлекеттік бөлу және приватизация негізіндегі өзгеріс жағдайларында жерлерді қайта бөлу 13-15 бап, т.с.с. аудандардың арнайы жер қорларын құру 8 бап. Жер реформаларын жүргізуді дәнекерліктілікпен қамтамасыз ету үшін мемлекеттік орган анықталды 5 бап (Мемлекеттік жер комитеті).
Жер реформасының бірінші этапында ауыл шаруашылық ұйымдарының жұмысшыларының жерлерден орташа көлемінің үлесі анықталды, қолданбаған және рационалды емес қолданылған жерлер анықталды және аудандардың арнайы жер қорлары құрылды. Бірінші кезекте бағбандық жүргізу, жеке шаруашылық жүргізу үшін жер учаскелері бар азаматтарға жерге құқығын куәландыратын құжаттар беру бойынша жұмыстары басталды. Ауыл шаруашылық т.б. жүргізу үшін арнайы жер қорларын жер учаскелерінен бөлу бойынша жұмыстар жүзеге асырылды.
Нормативті актілердің, заңдардың дұрыс қалыптаспағандығынан оларды жүзеге асыруда кризисті жағдай туғызды. Елде жер ресурстарын басқарудың жаңа жүйесі енді қалыптасты, компетентті шешім қабылдауға қабілеттілігі бар, маманданған кадрлар жоқ болды. Жер реформаларын жүргізу бойынша бөлек құрылымдардың ара қатынасы және таратылған қызметтері өңделмеді, бұл ауыл шаруашылығын басқару бойынша және экология, қала тұрғызу және архитектура, мемлекеттік мүлік бойынша комитеттері, жаңадан құрылған жер комитеттерінің қызметтерінің қарсылығын туғызды.
Жоғарыда көрсетілген заңдарды жүзеге асыру бойынша негізгі нормативті актілер 1993-1994жылдары қабылданды.
1993жылы 20 шілдеде қабылданған №633 Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетінің қаулысымен қатысты, ол агроөндірістік комплекстерінің кәсіпорындарының приватизациялары және мемлекеттік бөлу тәртібін орнатты, ауыл шаруашылық ұйымдарының жұмысшылары, т.с.с. құқықтары бар тұлғалардың жер және мүлік үлестері анықталды.
Жерлерге жеке меншіктілігін енгізу туралы сұрақ жиі көтеріле бастады.Бірақ республикада жеке меншіктілігін жүргізу үшін Қазақстан Республикасының Конституциясына 1993ж (46 бап) бастап өзгерістер енгізу қажет, бірақ сол кездегі жүзеге асыру есебімен бұл қиын мақсат болды.
Осы шарттарда Қазақстан Республикасының Президентімен 1994жылы 24 қаңтардан бастап«Жер қатынастарын реттеудің кейбір сұрақтары туралы»және 1994жылы 5 сәуірден бастап «Жер қатынастарын реттеуді ары қарай нығайту туралы » Жарлықтары қабылданды.
Берілген жарлықтарды орындауда Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинеті жер учаскелерін арендаға беру және қолдану, өмірлік мұралық иелену құқықтары бар жер учаскелерін заңды тұлғалармен және азаматтармен сату-сатып алу тәртібін бекітті. Көрсетілген нормативті актілер сол уақыттағы реалды бекітті. Бірінші рет, ТМД елдері арасында жер заңдылықтарының тарихында, жерлерге мемлекеттік жеке меншіктілігінің ерекше шарттарында, жер құқықтарымен бөлісу институты жаңа институт пайда болды. Азаматтық айналысқа жер учаскелері емес, ал өмірлік мұралық жерлерді иелену құқықтары, қолдану құқықтары және жерлерге арендалық құқықтары кіргізілді. Бұл жаңалықтар республиканың заңды қоғамымен тартымды қарсы алынды, кейде жерлерді сату-сатып алуды бағалауда, ол Конституция нормаларын бұзуышылық болып табылады деп көрсетілген.
Берілген нормативті актілердің мағыналығын бағалау қиын, өйткені сол кезден бастап нарықтық экономикада республиканың жер заңдылықтарының адаптациясы басталды, жер нарығының бірінші белгілері және жерлердің нарықтық құндылығының қалыптасуы пайда болады. Бірақ елдің экономикасының өзгеруі жер қатынастарын реттеу ортасында радикалды шараларды талап етті.
1993-1995жылдары Қазақстан Республикасында приватизация және мемлекеттік бөлудің Ұлттық бағдарламасын жүзеге асыруды тездету мақсатында, жеке меншіктіліктің әр түрлі формаларын дамыту, нарықтық ауыл шаруашылығын қалыптастыруда 1994 жылы 9 наурызда Қазақстан Республикасының Президентінің №1585 «Совхоздар мүлігін директордың меншіктілігіне өткізу туралы» Жарлығы және Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетінің 1994 жылы 24 ақпанда №216 «Мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындары азаматтарының жеке меншігіне сату туралы» қаулысы қабылданды.
Ерекшелеп кететін жағдай, көрсетілген нормативті актілері анықталған деңгейде «Жер реформасы туралы» заңға қарсы шықты, бір бөлігінен азаматтарға шартты жер пайларын беру болды, өйткені сатылуға жататын ауыл шаруашылық ұйымдарының жұмысшыларының жер үлесі 49 пайызға азайды.
Мемлекеттік емес ауыл шаруашылық ұйымдарының жер қолданудың құқықтық негізін қалыптастыруын құру мақсатында Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетімен 1994 жылы 10 шілдеде «Мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындарын приватизациялау кезінде жер үлесіне құқықтық ымыра тәртібін бекіту туралы» қаулы қабылданды.
Одан басқа, шартты жер үлесіне құқықтың абсолютизациясы және ортақ «фермерлеу» саясаты жер иелерін мықты емес ауыл шаруашылығын құруға итермеледі, ал бұл жер реформасын жүргізу принциптеріне сәйкес келмеді. Кейбір кәсіпкерлер және шаруашылық жетекшілері алдау жолымен өз қол астына үлкен ауыл шаруашылық жер-су аудандарын шоғырландырды, жер иелерін шартты жер үлесіне құқықтарынан айырды.
Нарықтық экономика шарттарында ең маңызды сұрақ, жерге, мүлікке меншіктілік болып табылады.Қазақстанның тарихында бірінші рет жерге жеке меншіктілік Қазақстан Республикасының Конституциясымен мойындалды.Қазақстан 1995 жылы 30 тамыздан бастап, (п 3. 6 бап) сәйкес, жер, оның кендері, сулары, өсімдік және жануар әлемдері, т.б., табиғи ресурстары мемлекеттің жеке меншігіне орналасқан. Жер сол сияқты бекітілген заңның негізінде, шарттарымен және шектеулерімен жеке меншікте бола алады. Мұндай заңды акт болған Қазақстан Республикасының Президентінің заңдық күші бар, 1995 жылы 22 желтоқсаннан бастап «Жер туралы» Жарлығы болды.
«Жер туралы» Жарлықтың қабылдау уақытынан бастап республика жер қатынастарының өзгеруінің жаңа кезеңіне өтті, ол толығымен нарықтық экономикаға бағытталған. Сол кезде қабылданған Президенттің басқа Жарлықтары «Ипотека туралы» 1995жылы 25 желтоқсанның , бір бірін гармониялық толтырады және жер қолданушылық және жеке мүлік құқықтарын қорғау бойынша нарықтық базаны заңдылық деңгейде бекітті. «Жер туралы» Жарлықпен жерге жеке меншіктілік құқықтарының шегі және шарттары, негіздері нақтыланған және анықталған. 33 бапқа қатысты жерге жеке меншіктілік жер учаскелер қатынастарында жіберілді, азаматтарға жеке шаруашылық, жеке тұрғын үй құрылысы, бағбандық және дачалық құрылыс жүргізу үшін ұсынылады. 6 бөлімде, жер қолданушылармен қатар, жер учаскелерінің иелерінің құқықтары және міндеттері анықталды.
«Жер туралы» Жарлық өмірлік мұралық жерді иелену институтын жойды, өткен жер заңдылығында көрсетілген, бірақ ұзақ мерзімді жерді қолдану және жиі қолдану құқығын, жер қолданушылық құқық институтын дамытты және сақтады: 39 бап. Уақытша жер қолданушылық мерзімі анықталды: қысқа мерзімді 3 жылға дейін және ұзақ мерзімді 3 жылдан 99 жылға дейін 41 бап .шартты жер үлестерінің иелерінің құқық өкілділігін нақтылады. 7 бөлімде және т.б. сервиттутар туралы ұғымдар енгізілді. Жер учаскелерін бағалау, құқықты куәландыратын құжаттарды беру бөлімінде жер ресурстарын басқару бойынша өкілетті органдардың құқықтары айтарлықтай кеңейді.
«Жер туралы» Жарлықта көрсетілген идеяларды дамыту және реформаның мақсаттарын жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасының Президентінің бұйрығы бойынша Қазақстан Республикасының Өкіметі бір қатар нормативті құжаттар өңдеді. Оның ішінде, 1996 жылы 6 маусымнан бастап №710 «Мемлекеттік жер кадастрын жүргізу туралы жағдайы», 1997 жылы 5 шілдеден бастап №931 «Қазақстан Республикасында қоныстандыруды өткізу туралы жағдайы », «Басқа категориялардан жерге өткізу тәртібі және аса қорғалатын табиғи территориялар туралы жағдайы», «Ласталған және бүлінген жерлерді қолдану және қорғау, алып алу тәртібі туралы жағдай» және т.б.
2000 жылға қарай «Жер туралы» Жарлықтың жеке нормалары жүзеге асудан қала бастады және оған жаңартулар енгізуді талап етті. Жер заңдылығын жетілдіру қажеттілігі жер қолдану институтының қайта қарастырумен шарттарды, ауыл шаруашылығына арналған жерлерге жеке меншікті енгізу мүмкінділігімен шартталды. Бірақ қоғам консерватизмі бұл сұраққа қатынасы бойынша жерлерге жеке меншіктілік ареалын кеңейтуге мүмкіндік берді.
Орта халықтың 2 жылдық талқылаудан кейін 2001 жылы 24 қаңтарда «Жер туралы» заң қабылданды, ол жер реформаларының дамуының төртінші этапының басын қалады.
5-ші этап Қазақстан Республикасының жер кодексін қалады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының жер ресурстарын басқару бойынша Агенттілігімен оны жүзеге асырудың заң асты актілері толығымен дайындалған.
Жер қатынастарын аграрлық секторда ары қарай реформалануы жерлердің өзіндік құның бағалаумен байланысты сұрақтардың өзектілігін күшейтеді. Сондықтан республикада толығымен және әкімшілік аудандар деңгейінде картограммаларды құрастыру бойынша жұмыстар жүргізілді.
Қазіргі кезде әдістемелерді жетілдіру бойынша және жер учаскелерінің өзіндік құның бағалауды анықтау тәртібі және жерлерге төленетін базалық ставкаларын жаңарту мемлекетпен жер қолдануға берілген немесе жеке меншікке сатылған жер бойынша жұмыстар жалғастырылуда.
Жер ресурстарының басқару бойынша біріккен мемлекеттік саясаттың жүзеге асырылуы мемлекеттік жер кадастрын жүргізу арқасында бақылану керек.
Реформа жылдары республиканың мемлекеттік жер кадастр жүйесіне шетел тәжірибесін енгізу бойынша жұмыстар жүргізілді. Бірақ ол негізінде, мемлекеттік жер кадастрының біріккен көпмақсатты жүйесіне жерлерге құқықтарды мемлекеттік тіркеуге алуды, үзілуге бағытталған болды. Бұл алғы елдің мемлекеттік жер кадастр біріккен жүйесінің бұзылуына және ведомстволық жүйенің құрылуына әкеп соқты. Шетел тәжірибесі көрсеткендей, батыс елдерінде көпмақсатты кадастр жүйелері бар, ал ол жоқ жерде оларды құру тенденциялары байқалады.
Республикада толық мемлекеттік жер кадастрын құру, оның қалыптасу кезеңінде тұр. Ғылыми-зерттеушілік және жоба — ізденушілік жұмыстары бұл бағытта енді ғана басталды «Мемлекеттік жер кадастрын жүргізудің автоматтаған жүйесін құру» мақсатты комплексті бағдарламасын қаржылық қиыншылық үшін жүзеге асыра алмады. Соңғы уақытқа дейін – «Жер туралы» жаңа заңның қабылдануы және бірқатар заңдасты актілерді, мемлекеттік жер кадастрын жүргізуге жауапты қызмет (құрылым) анықталады.
«Жер туралы» заңның жаңа редакциясында мемлекеттік жер кадастры мемлекеттік монополияға жатқызылады, ал оны , заң асты актілерге сәйкес мемлекеттік қоныстандыру кәсіпорындарына, жер ресурстарын басқару бойынша Қазақстанның ведомстволық Агенттігіне міндеттеледі.
Осы стратегиялық бағыттарды жүзеге асыру мақсатында, соңғы жылдары Қазақстан Республикасының Өкіметімен қаулылар қабылданды: 2000ж 16 ақпан №253 «Қазақстан Республикасында 2000-2003жж жерлерге құқықты қамтамасыз ету бағдарламасы» және 2000ж 25 қыркүйек №1449 «Қазақстан Республикасында геоақпараттық жүйелер негізінде табиғи объектілерінің Біріккен мемлекеттік кадастрлар жүйесін құру туралы». Бұл қаулымен қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстар Министрлігіне, ауыл шаруашылық Министрлігін және жер ресурстарын басқару бойынша Агенттіктерге 01.04.2001ж мерзіміне дейін Біріккен кадастр жүйесін құру және жүргізу бойынша орындалған жұмыстарға техникалық құжаттарды өңдеу және бекіту тапсырмасы берілді.
Қазақстан Республикасының 2003ж. 20 маусымдағы № 442-ІІ жер кодексінің қолданысқа енуіне байланысты жиынтыққа жаңа нормативтік актілер енгізілді: ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелеріне әкімшілік – аумақтық бірліктер бойынша жеңілдетілген баға мөлшерін бекіту туралы; жер учаскелері жеке меншікке берілген кезде, олар үшін төлем ақының базалық ставкаларын сондай-ақ жер учаскелерін жалдау құқығын сату төлем ақасының бекіту туралы; жер учаскелерін жеке меншікке құрылыс салуға немесе оларға қызмет көрсетуге арналған жерлерді қоса алғанда, ғимараттар (құрылыстар, үйме реттер) мен олардың кешендері салынған жерлерді берген кезде олар үшін төлемақының базалық ставкалары; қызметтік жер үлесіне құқығы бар қызметкерлер санатының тізбесін бекіту туралы; жер учаскесіне құқығы куәландыратын құжаттардың нысандарын бекіту туралы; жер учаскесін немесе жер учаскесін жалдау құқығын сату жөніндегі сауда-саттықты (конкурстарда, аукциондарда) ұйымдастыру және өткізу ережесін бекіту туралы.
Қорытынды
«Жер туралы» заң және заң асты актілер мемлекеттік жер кадастрын Қазақстан Республикасының жерлерінің табиғи және шаруашылық жағдайы туралы мәліметтерін жүйе ретінде, орналасу орны, мақсатты қолданылуы, жер учаскелерін бағалау және есептеуін сапалы мінездейді.
Осы мінездемеге қарай, заң бізді мемлекеттік жер кадастры «мәліметтер жүйесі» (құжат) ретінде түсінуге бағыттайды. Бірақ онда жерлерге құқықтарының режимі туралы мәліметтер жоқ, ол көбінесе Қазақстан Республикасының Минюста органымен тіркеулерді жүргізуін берумен байланысты. Мақсатты бағытталған, шаралар жүйесін мінездейтін, мемлекеттік жер кадастрының негізгі критерийлері заңда көрсетілмеген.
Жер-кадастрлық ақпараттарды өңдеу, жер туралы кадастрлық мәліметтерді алуға бағыттауды жүзеге асыратын арнайы шаралардың орындалуы және ұйымдармен байланысты және арнайы жер кадастрлық құжаттарды (суреттеу және картографиялық) құрастыруымен аяқталады. Соңынан, мемлекеттік жер кадастры бір уақытта шаралар жүйесі ретінде, яғни құжат сияқты (құжаттар жүйесі) процессі қарастырылу керек.
Заң жер-кадастрлық тапсырмаларды нақты бөлуге, жер кадастрын жүргізу стадиялығы, принциптерді анықтау, жер кадастр ақпараттық көмегімен шешілетін тапсырмаларды бөлуге жол бермейді. Заң т.с.с. жер кадастрының құрамына кіретін әр түрлі деңгейдегі көрсеткіштер тізімі, мемлекеттік жер кадастрын орындау қызметтері, оның статусы, құқық және міндеттерінің жұмыс ортасын көрсетпейді.
Қолданылған әдебиеттер
- Қазақстан Республикасының Кониститутциясы 30 тамыздағы 1995 жылы
- Жер туралы заңдамалар 2001ж.
- Қазақстан Республикасының жер кодексі 2003 жылғы 1 шілдеде
