ЖОСПАР
- “КІШІ ҚАЗАН” ТӨҢКЕРІСІ
- ГОЛОЩЕКИН ГЕНОЦИДІ
- ҚАЗАҚТАРДЫҢ АТАМЕКЕНІНЕН АУА КӨШУІ
- ПАЙДАЛАНАҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
“Кіші Қазан” төңкерісі
“Кіші Қазан” ұғымын ойдан шығара отырып, іске асырған Голощекин. Ол — саяси-теориялық білімі аса төмен, ең бастысы Қазақстанның экономикалық-әлеуметтік даму ерекшеліктерінен хабары жоқ адам-тын. 1925 жылы басшы болып келгеннен бастап, оның тар өрісті солақай саясатының арқасында Қазақстан халықтары бұрын-соңды болмаған көптеген ауыртпалықтарды бастан кешірді. Соның алғашқыларының бірі — “Кіші Қазан” науқаны болды. Голощекин Қазақстанда Қазан революциясы іске аспаған, сондықтан “Кіші Қазан” революциясын жасау керек деп байбалам салды. Голощекин мен оның төңірегіндегілер жергілікті әлеуметтік-экономикалық дамудың ерекшелігін түсінбегендіктен, қазақтарда әлі де рулық құрылыс өктемдік етуде, байлар жойылмаған, тіпті капиталистік қатынастар өмір сүруде деп көрсете отырып, оларды жою қажет деп жариялады. Голощекин түсінбеген, немесе түсінгісі келмеген мәселесі мынау еді. Қазақтардың негізгі байлығы мал болып есептелетін. Көшпелі мал шаруашылығының негізгі талабы жайылымдықтарға ие болу еді. Малы жоқтарға жайылым да қажет емес, керісінше, малы барларға ғана жайылым керек болды. Сондықтан да байлар рулық меншік деп есептелетін жайылымдар мен шабындықтардың иесі болатын. Малдан айырылса оларға да жер көп қажет болмай қалатын. Мұны түсінуге өресі жетпеген Голощекин мен оның жандайшаптары қазақ байларына қарсы күресті малды бөліп беруден емес, жерді қайта бөлуден бастады. Бұл қате науқан 1926 ж. 20 мамырда қабылданған “Жерге орналаспай жер пайдаланатын көшпелі және жартылай көшпелі аудандардың шабындық және егістік жерлерін уақытша қайта бөлу туралы” заңы негізінде басталды.
Шабындық және егістік жерлерді бөлу науқаны 1926 жылдың маусым және шілде айларында басталды. 1927 жылы өткен VІ Бүкілқазақтық партия конференциясындағы баяндамасында Голощекин бұл науқан барысында 319.516 қожалықтың 2387.384 десятина жері бөліске салынғанын айтты. Дәл осы конференцияда былай деді: “Біз маңызын әлі өзіміз де ұға қоймаған орасан зор науқанды өткердік — бұл жайылымдық және егістік жерлерді қайта бөлу. Жайылымдық жерлерді қайта бөлу дегеніміз не? Бұл дегенің Кіші Қазан болып табылады. Бұл 2-ші пленумда Сәдуақасов қарсы айқай көтерген нәрсе, бұл Кіші Қазанның дәл өзі. Біз шын мәнінде, іс жүзінде жерге мүдделілік негізінде кедейді байдың жерін тартып алуға зорлай және көмектесе келе, кедейді баймен қақтығыстырдық. Бұл ауылдағы тап күресінің нағыз өзі”. Байқап отырғанымыздай Голощекин 1926—1927 жылдардағы шабындық және егістік жерлерді бөлу науқанын “Кіші Қазан” деп атады. Бұл тек 1926—1927 жылдарда жүргізілген, бірақ сәтсіз аяқталған, жартыкеш науқан ғана болып шықты. Ол науқан қазақ ауылына елеулі әлеуметтік өзгерістер әкелген жоқ. Голощекиннің “Кіші Қазаны” — шабындық және егістік жерлерді қайта бөлуі сәтсіз аяқталды. Оны біз мына ресми мәліметтен де айқын көреміз: “Қайта бөлуді өткізу бірқатар қиыншылықтарға кездесті: жерлерді есепке алу жүргізілмеді — олар көзбен, доңғалақтардың айналымымен, адамдардың және аттардың адымдарымен, арқанмен және т.с.с өлшенді; байлар оған қарсыласып, әр түрлі өсек-аяңдар таратты, уәкілдерді және жасырылған жайылымдарды көрсеткен кедейлерді соққыға жығып тастаудың бірқатар жағдайлары болды; Қосшы одағы жалпы алғанда қайта бөлуге қатысуда жеткілікті белсенділік көрсете қоймады, қайта бөлу төңірегіне кедейлер бұқарасын жеткілікті топтастыра алмады. Болыстық атқару комитеттері мен ауылдық кеңестер қажетті белсенділік таныта алмады, қайта бөлу ауылдық кеңес аппаратында таптық бағыттың бұрмалануы орын алғанын анықтады. Кейбір ауылдық кеңестер төрағалары осыған байланысты орындарынан алынды”.
“Кіші Қазан” науқанын дұрыс жүргізе алмаған Голощекин қолындағы билікті пайдаланып, халықты қырғынға ұшырататын жаңа, тікелей күшпен тәркілеу бағытын ұстай бастады. Бұл “Кіші Қазаннан” да қатерлі бағыт еді. Қазақ ауылына алапат аштық апаты жақындап келе жатты.
Отырықшыландыру, тәркілеу: мәні, барысы және салдарлары. 1927 ж. ақпанда БОАК төралқасы көшпелі, жартылай көшпелі қазақтарды жерге орналастыру туралы шешім қабылдады. Голощекин Қазақстандағы егістікке жарамды жерлерге орыс шаруаларын қоныстандыру мақсатын бірінші кезекке қоюға тырысты. Бұл, сөз жоқ, Н.Нұрмақов, Ж.Сұлтанбеков сияқты қайраткерлердің заңды қарсылығын тудырды. Бірақ бұл бағытқа дем беріп отырған мәскеулік үкімет басшылары Голощекинді қолдаумен болды. Сол 1927 ж. қарашада өткен V Бүкілқазақстандық партия конференциясы Қазақстанды мекендейтін барлық ұлттарды жаппай жерге орналастыру қажеттігі жөнінде қаулы қабылдады. Ол қаулыны БОАК өзінің 1927 ж. 12 желтоқсандағы қаулысында толық мақұлдады. Соның нәтижесінде Қазақстан үкіметі 1928 ж. 4 наурызда “ҚАССР-де жерге орналастыру тәртібі және жерді пайдалануды ретке келтіру туралы” арнайы қаулы қабылдады. Бұл қаулы қабылданғанға дейінгі жерге орналастыру екі кезеңмен жүргізілген еді. Ол туралы айта келе, белгілі тарихшы Т.Омарбеков біріншісі — дайындық кезеңі, екіншісі — оны жүзеге асыру кезеңі деп атайды. Төмендегі кестеде 1927—1928 жылдары жерге орналастырудың жоспары берілген.
Мұрағаттық құжаттардан алынған бұл мәліметтен бірлестіктер санының аздығына қарамастан, ең алдымен орыс қожалықтарының санын арттыруды көздегенін байқаймыз. Мұнымен қатар, БОАК-тың 1928 жылғы 29 наурыздағы қаулысында қазақтардың белгіленген мөлшерден артық жерлерін кесіп алу көрсетілді. Осылайша Кеңес үкіметінің қазақ жерін отарлауы басталды. Бұдан кейін қабылданған шешімдер мен қаулылар патшалық Ресейдің қазақ жерін отарлау саясатының қайта тіріліп, кеңестік заманда жаңа бағытта жүргенін байқатады. Ол негізінен, интернационализм — барлық ұлттар мен халықтар теңдігі идеясын бетке ұстай отырып іске асырылды. Іс жүзінде ол орыстардың ғана мүддесін қорғап, қолдаған жалған интернационализм саясаты еді.
1927 ж. қарашада өткен VІ жалпықазақстандық партия конференциясы байлардан мал мен мүлкінің бір бөлігін алуға мүмкіндік беру қажет деп есептеді. Кешікпей, желтоқсан айында, тәркілеу туралы заң дайындау үшін арнайы комиссия құрылды. Ал келесі 1928 ж. 27 тамызда “Байлардың шаруашылығын тәркілеу туралы” және 13 қыркүйекте “Тәркілеуге қарсылық көрсеткені үшін қылмыстық жауапқа тарту және ірі, жартылай ірі феодалдарды көшіру туралы” деп аталған екі қаулы қабылданды. 700 ірі шаруашылықтың мал-мүлкін тәркілеу белгіленді. Малмен қоса, бау-бақша, ауылшаруашылық құралдары — соқа-сайман, арба, шана, тіптен күрке, жертөлелер де тәркілеуге жатқызылды. 145 мың мал тәркіленіп, 619 отбасы көшірілді. Байлардың мал-мүлкін тәркілеу олардың туыстарының қолымен жүргізілді. Осылайша қазақтарды бір-біріне айдап салу, өзара қырқыстыру әрекеті тереңдей түсті. Сөйтіп, дүние-мүлкін талан-таражға салу, өндіріс құралы мен негізгі тіршілік көзінен айыру қолға алынды. Дәстүрлі шаруашылық құрылымының күйреуі барысында басты күнкөріс құралы — малдан айырылған қазақтар әлеуметтік-экономикалық күйзеліске, жаппай қайыршылыққа бет бұрды.
Голощекиннің саясаты. Голощекин жалпы Одақ көлемінде және Қазақстанда қалыптасқан өзіне қолайлы жағдайларды ұтымды пайдалана отырып, өз қарсыластарымен күрес барысында түрлі әдістерге барды. Солардың бірі ескі (салыстырмалы түрде — М.Қ.) революцияға дейінгі, анығырақ айтқанда, алаштық интеллигенцияға қоғамдық саяси күрестің түрлі құйтырқыларынан хабарсыз жас ұлттық интеллигенцияның келесі буынын қарсы қою болатын. Бұл әдісті 20-шы жылдардың басында жоғары билікке енді ғана араласа бастаған қазақ интеллигенттері өзара билік үшін күресте қолдана бастаған. Егер деректердің көрсетуіне сенсек, осы мезгілде толып жатқан түрлі топтар (меңдешевшілдер, сейфуллиншілдер, сәдуақасовшылдар т.б.) біріне-бірі алашордалықтармен байланыста болды сияқты айып таққан. Олардың арасында кезінде билікке қарсы әрекеттер жасаған алаштық интеллигенцияны ғайбаттап, жаңа өкіметтің Қазақстандағы өкілдеріне жағынып, қызмет бөлісуді көздегендер де бар еді. Басқаша айтқанда, ескі патшалық тәртіп тұсындағы болыстық үшін талас, енді жаңа жағдайда өзге сипат алды, рулық бөлудің орнын таптық бөлу басты. Тек ұлттық тұтастық негізде ғана шешілуі мүмкін жалпыұлттық міндеттер тағы да кейін шегерілді. Аға буын интеллигенцияның ескі империялық тәртіпке қарсы күресі өзіне тиесілі бағасын алу емес, тіптен оның бұл күресте жиған тәжірибесі де керексіз боп табылды.
Билікте жүрген интеллигенцияның өзара бақастықта саяси күрестен аласталған алаштық интеллигенциямен байланысты көлденең тартуы, түптеп келгенде, оның өзіне бәле болып жабысқанын сезбей қалды, ал қоғамдық-саяси күресте оның тәжірибелі қарсыластары қазақ зиялыларының бұл кемшілігін үлкен шеберлікпен пайдалана білді. РКП(б) Қазақ обкомының жауапты хатшылары Коростелев пен Нанейшвили түрлі топтар арасында тепе-теңдікті сақтау саясатын ұстанды. Дегенмен әр түрлі айлақорлықпен қазақ интеллигенциясын түрлі топтарға бөліп тастап, оларды өзара қырқыстырып қоюда ерекше “табысқа жеткен”, әрине, Голощекин еді. Ол қазақ интеллигенттерін ескі, яғни алаштық және жаңа, яғни кеңестік интеллигенция деп бөліп, соңғысын оңшыл және солшыл деп тағы да жіктеді.
Халықтың тарихи жолынан хабарсыздық түрлі надандықтарға жол ашатыны мәлім. Мұндай кемшілік мемлекеттік қызметте бірнеше есе үлкейіп, қоғамдық дамуға аса зор кеселін тигізетіндігі де белгілі. Осы ойдың шындығын Голощекин қызметінен анық байқауға болады. Қазақ халқының тарихынан, ғасыр басындағы отарлық езгідегі ауыр халінен, рухани талап-тілегінен мақұрым Голощекин, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов бастаған қазақ интеллигенциясының тарихи орнын тура, байсалды түсініп, баға беруге өресі жетпеді, тар, қарабайыр таптық, партиялық түсінік деңгейінде қалды.
Кешегі тіс технигі, жүрдім-бардым алған білімі бар, феодалдық-тоталитарлық жүйенің еркімен бүтін бір халықтың сорына “сеньорлық” таққа отырған Голощекин мемлекеттік қайраткерге де, ұлы ғалымға да, қатардағы азаматқа да, ортақ ШЫНДЫҚ деген ұғым бар екендігін, ал ол шындыққа топырақ шашқанға, халықтың, кәдімгі бұқара еңбекші халықтың қарғысы жаумай қоймайтындығы хақында ойламаса керек. Ал ол шындық тұрғысынан келгенде, өзі ғайбаттап отырған интеллигенцияның патша билігі тұсында да, кеңес билігі тұсында да қымсына-қымсына еркіндік, теңдік, ағайындық сияқты қарапайым, түсінікті және табиғи талаптан өзге қойған ештемесі жоқ екендігін түсіне алмады. Кешегі Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсыновтар қойған мәселелер кеңестік билік орнағаннан кейін де сынаптай бұзылып, қардай еріп кеткен жоқ-тын. Олай болса Т.Рысқұлов, С.Қожанов, С.Сәдуақасов сияқты қайраткерлердің өмірге келіп, ұлттық мүддені жалау етіп, саяси күреске араласуы қоғамдық талаптан туған табиғи құбылыс болатын. Голощекин мен оның серіктері бұл құбылыстың да түп-тамырына тереңдеп бара қойған жоқ, олай ету көп күшті, төзімділікті, уақытты қажет ететіндігі белгілі. Сондықтан да олар “ең төте және жеңіл” жолды таңдап алды, ал ұлттық еркіндік пен теңдік мәселесін тағы да қойған ұлттық интеллигенцияның келесі, жаңа буынын “Алашордашылар” деп жариялады.
Голощекин мен оның еркін іске асырушылар қазақ ұлтшылдарын жазалауда орталықтағы әріптестерінен кем түскен жоқ, тіптен шет аймақтарға тән белсенділікпен асып түсіп жатты. Мәселен, құрамында А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов бар 20 адам алдымен ату жазасына кесіліп, соңынан бұл үкім 10 жылдық концлагерьге ауыстырылды. М.Жұмабаев, Е.Омаров және басқа 7 адам 10 жылдық, ал қалған 15 адам 5 және 3 жылдық мерзімге концлагерьге қамалды. Кесілгендердің біразы лагерьдегі ауыр жағдайға байланысты аман-есен орала алған жоқ.
Голощекин алаштық интеллигенция ғана емес, өзі сенімсіз деп тапқан аппаратта жүрген қайраткерлермен күресін Қазақстаннан біржола кеткенге дейін тоқтатқан жоқ. Мәселен, осы мезгілде қызметтен босатылып астанадан аласталғандардың арасында Н.Нұрмақов, Ж.Сұлтанбеков және басқа көптеген қайраткерлер бар еді. Бұлардың біразы өмірін қайғылы аяқтады.
Бұл айтылғандар сталиндік биліктің Голощекин қолымен қазақ интеллигенциясына жасаған қиянатының үзік көрінісі ғана. Тек интеллигенция ғана емес, бүкіл ел басына түскен зұлматтың шын мәніндегі ауқымы анағұрлым кең әрі терең еді.
ГОЛОЩЕКИН ГЕНОЦИДІ
Ауылды кеңестендірудің сипаты. Голощекин ауылды кеңестендіру жұмысы әлі де әлсіз, оны күшейту керек деп есептеді. Бұл істегі, яғни кеңестендірудегі кемшіліктерді қазақ байларына, рулық қатынастарға жапты. Оған жергілікті ерекшеліктерді ескере отырып жүргізілетін шаралар ұнамады. Кеңестендіру ісінде де таптық тұрғыда қарау қажет дегенді желеу етіп, ауылдағы ауқаттыларға қарсы күресті күшейтуді ұсынды. Оның бұл солақай бағыты да қазақ басшылары мен зиялыларының қарсылығына кезікті. Оларды “оңшылдар”, “солшылдар” деп топтарға бөліп, қудалады. Ақыры Сталиннің тікелей қолдауымен 1927 ж. Қазақстандағы ауылдық кеңестерге жаңа сайлау өткізуді ұйымдастырды. Ол бойынша байлар деп есептелгендер сайлау құқынан айырылды. Ауылдарда кедейлер жиналыстары өткізілді. Сайлау науқанын жүргізу үшін аудандарға арнайы уәкілдер жіберілді. 1928 жылғы 1 қазанда Қазақстандағы барлық кеңестердің 2199-ы қазақ шаруаларының, 1209-ы орыс-украин шаруаларының кеңестері болды. Бірақ бұл жаңа сайланған кеңес органдары да өздерін жетекші күш ретінде көрсете алмады. Сондықтан да Голощекин жергілікті ұйымдар мен одақтарға, әсіресе “Қосшы” одағына көбірек арқа сүйеуді талап етті. Жергілікті кеңестердің белсенді органдарға айналуына жоғарыдан жіберілген уәкілдер де көптеген кедергілер келтірді. Олар жергілікті кеңестермен санаспай, басшылық жұмысты өз қолдарына алуға ұмтылды. Бұл кеңестердің беделін түсірді. Оның үстіне қазақ ауылдарындағы ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан рулық-туыстық жүйеге қарағанда көптеген мәселелерді шешуде кеңестер қауқарсыз еді. Мұнымен бірге, қазақтар, келімсек еуропалықтардың үкімет тарапынан өздеріне қарағанда біршама жеңілдіктер алуына әрқашан наразы болды. Мұның өзі қазақтар тарапынан үкіметке, оның жергілікті органы деп танылған кеңестерге сенімсіздікті қалыптастырды.
Ал селолық кеңестер жиналыстарында кулактар мен ауқатты шаруалар өз ұсыныстарын өткізуге тырысып отырды. Әсіресе орыс казактары сословиелік қалдықтар мен атамандық ықпалды сақтап қалды. Бұлар да кеңес жұмыстарының жандануына кедергі келтірді. Партиялық өктемдік пен тоталитарлық тәртіптің орнай бастауы вертикалды басқару жүйесін қажет етті. Сол себепті де кеңес ұйымдары демократиялық сипаттағы емес, әкімшіл-әміршіл басқарудың өзіндік сатысына айнала бастады.
Астық пен ет дайындау және ұжымдастыру. 1920 жылдардың соңында Қазақстанда күштеп астық пен ет жинау кең етек алды. Ол, әсіресе, Сталиннің 1928 ж. қаңтардағы Сібірге сапарының барысында Новосибирск мен Омбыда сөйлеген сөздерінде РСФСР қылмыстық кодексінің 107-бабын жаппай қолдануды талап етуінен кейін қатыгездік сипат алды. Ол бапта тауарларды сатып алу, жасыру немесе базарға шығармай қою жолдарымен бағасын қатты көтергені үшін қатал жазалау қарастырылған еді. 1929 ж. 13 ақпанда БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің алқасы мәжілісінде Голощекин астық дайындау мәселесінде жеке шешім қабылдауы үшін ерекше құқық беретін қаулы шығартты. Сол себепті бұл науқанның да өткізілу барысындағы кемшіліктер мен зардаптарына Голощекин тікелей жауап беруі тиіс. Астық пен ет дайындау күштеу, жазалау, қорқыту-үркіту тәсілдері арқылы жүргізілді. Әпербақан Голощекин елдің экономикалық-әлеуметтік, табиғи-географиялық даму ерекшеліктерін білмеді. Оған көңіл аударғысы да келмеді. Сондықтан да тіпті жер шаруашылығымен айналыспайтын көшпелі қазақтардың өзінің астық өткізуін талап етті. Оны біз мына құжаттан айқын көреміз: “Таза көшпелі аудандар болып табылатын және сондықтан да астық салығынан 2 жыл мерзімге босатуға жататын Талас және Созақ аудандарында астық даярлаудың қандай оймен жүргізіліп жатқаны маған түсініксіз”. Бұл қарапайым адам емес, Өлкелік партия комитетінің уәкілі М.Орымбаевтың мұрағатта сақталған хаты. Жоғарыдан берілген жоспарлы тапсырыстар көлемі қолда бар мал басы санынан әлдеқайда асып түсіп жатты. Мысалы, Балқаш ауданында бар-жоғы 173 мың бас мал болса, өткізуі керек мал саны 300 мың болып белгіленді. Үш жылда ет өткізу жоспары 160 мың бастан — 1,5 миллионға, яғни 10 есеге дейін өсті. Мұндай асыра сілтеудің зардаптарын ең алдымен қазақтар тартты. Мәселен, 1933 ж. 10—16 шілдеде өткен БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің алтыншы пленумында келтірілген мына мәліметтер бұл тұжырымды нақтылай түседі. “Менің бауырымның, 12 жыл жалшы болған адамның бір ғана сиыры болды. Ешқашан, ешқандай егістікпен айналыспады. Соған қарамастан оған 1930 ж. 5 пұт астық салығы салынды. Бұл астықты төлеу үшін соңғы сиырын және үйдегі мүліктерін сатуға мәжбүр болды. Өкінішке орай, мұндай жағдайлар өте көп болды”, — дейді пленумға қатысқан Нұрмұхамедов. Сөйтіп, жергілікті жерлерде егіншілікпен айналыспағандарға астық, малы жоқтарға ет салығын салу кең өріс алды. Оны орындамаған жергілікті басшылар да, шаруалар да жазаға тартылатын еді. Сол себепті ешкімнің ешкімді аямауы, әрқайсысы өз басын қорғау үшін, жауапкершіліктен бас тарта отырып, басқаларды құрбандыққа шалуға бейімделе бастады. Сталиндік-сібірлік тәсілді негізге алған Голощекин астық пен ет дайындау науқаны барысындағы қателіктерін кулактар мен байларға қарсы күрес желеуімен бүркемеледі. Азық-түлік дайындау науқаны шаруаларды шаруашылығы ғана емес, өз өмірлері үшін де қорқынышқа бөледі. Партия басшыларының қатыгез, әпербақан жазалаушы саясаты жергілікті жерлерге үрей тудыра жетті. Өйткені олардың арнайы және жергілікті өкілдері 107-баппен соттау, түрмеге қамау әрекеттерін кең жүргізді. Ал 1932—1933 жылдары азық-түлік даярлау барысындағы жазалау шараларын қатаңдатқан, негізінен ату жазасын белгілеген бірнеше құжат жарық көрді. Мәселен, 1932 жылғы 7 тамызда қабылданған “Мемлекеттік кәсіпорындардың, колхоздар мен кооперацияның мүлкін қорғау және қоғамдық (социалистік) меншікті нығайту туралы” заңы жазалаушылық әрекеттерді одан әрі өршіте түсті. Ол заң бойынша ату, жеңілдету, мүмкін жағдайда мүлкін тәркілеп 10 жылға түрмеге отырғызу жазасы белгіленген еді. Осылайша қанқұйлы саясат ұстаған басшылар қарапайым халық күйзелісін шегіне жақындатты. Алдымен мал, одан соң адамдар жаппай қырылды. Торғай облысында 1931 ж. 100 мың бас малдан 1933 ж. бар-жоғы 4 мың ғана қалды.
Жаппай ұжымдастыру да жоғарыдан берілетін бұйрықтар мен нұсқаулар арқылы жүргізілді. 1929 ж. желтоқсанда Өлкелік партия комитеті екі аптаның ішінде күрделірек ұжымдық шаруашылықтарға көшу арқылы ұжымдастыру жұмыстарының жоспарын жасау туралы нұсқау берді. Ал 1930 ж. 5 қаңтардағы БК(б)П ОК-нің “Ұжымдастырудың қарқыны және мемлекеттің колхоз құрылысына көмектесу шаралары туралы” қаулысында Қазақстанда жаппай ұжымдастыруды негізінен 1931 жылдың күзінде немесе 1932 жылдың көктемінде аяқтау міндетін қойды. Осылайша тағы да жергілікті ерекшеліктерді ескерместен, жоғарыдан қысым жасау басталды. Шаш ал десе бас алуға дайын тұрған Голощекин ұжымдастыру ісін барынша тездетуге тырысты. Жаппай ұжымдастыру айлықтарын ұйымдастырды. 1932 ж. 1 қаңтарында отырықшы аудандардың көпшілігіндегі ұжымдастыру 60—80 пайызға дейін жеткізілді. Ал көшпелі қазақ ауылдарын ұжымдастыру қарқыны бұдан да тез жүргізілді. Ол көп жағдайда күштеу, қорқыту, жазықсыз жазалау әрекеттері арқылы іске асырылып отырды. Адамдарды қырудың өзі жоспарлы сипат алғаны, оларға тіпті мал есебінде қарағаны байқалып тұр. Бұл Голощекиндік озбырлық пен зорлықтың салдары еді. Ұжымдастыру қарсаңында Қазақстанда 1218 мың шаруа қожалықтары болған еді. Ұжымдастыру аяқталған соң 1933 ж. ортасында оның жартысы ғана, дәлірек айтқанда 628 мыңы ғана қалды, 500-дей шаруашылыққа кеміді. Оның бір бөлігі байлар мен кулактар шаруашылығы ретінде жойылса, көпшілігі күйзеліп, құрыды.
Байлар мен кулактарды тап ретінде жою шараларын даярлау мәселелеріне байланысты Өлкелік партия комитеті жанынан жасырын үштік құрылды. Үштіктің 1930 ж. 23 қаңтарда өткен алғашқы жасырын мәжілісінде жаппай ұжымдастыру болатын аудандардан кулактар қожалықтарын жер аударуды екі бағытта жүргізу — Қазақстанның өзінің ішінде және Қазақстаннан тыс жерлерден қазақ жеріне басқаларды жер аудару көзделді. Жаппай ұжымдастыру аудандарынан шамамен 20 мың кулак отбасыларын қазақ жерінің өзінде, ал 30 мыңнан астам кулак отбасыларын Қазақстаннан тыс жерлерден әкеліп қоныстандыру, жер аудару көзделді. Жер аударылғандарды жұмысқа қалай пайдалануға болатынын шешу үшін ОГПУ-ға 2-ақ күн мерзім берілді. Осы жұмысты ұйымдастыру үшін округтерде де оперативтік үштіктер құрылды. Олардың құрамына округтік партия комитеттерінің хатшылары, округтік атқару комитеттерінің төрағалары, ОГПУ-дің бастықтары кірді. Оларға кулак отбасыларын есепке алуға 10-ақ күн мерзім берілді. Қысқасы, барлық жұмыстар жау өкшелеп қуып келе жатқандай шұғыл, асығыс және қатал жүзеге асырыла бастады. Партия, кеңес және ОГПУ органдары және олар арандатқан шолақ белсенділер өз халқына қарсы аяусыз соғыс жариялады. Тап ретінде жою деп жұмсартылып айтылып жүрген бұл шаруаларға қарсы соғыста әсіресе Өлкелік партия комитеті жанынан құрылған бай-кулактарды тап ретінде жою шараларын даярлаған, құрамына Құрамысов, Альшанский, Асылбеков кірген комиссия ерекше әскери белсенділік танытты. 1930 жылы ақпан айында байлар мен кулактардың қожалықтары жер аударылатын құла-дүз, барса-келмес тоғыз аудан белгіленді. Олар темір жолдардан, өнеркәсіп орындарынан, шекарадан әлдеқайда қашық, елсіз-сусыз шөл және шөлейт, бұрын халық тұрмаған аймақтар болатын. Алғаш бұл аудандарға шамамен 24 мың бай-кулак қожалықтары жер аударылатын болып белгіленді. Өкіметке қарсы ұйымдасып кетпеуі үшін жер аударылатындардың әрбір жаңа ауылы 50 үйден аспауы тиіс еді.
Адамдарды колхоздарға еріксіз күштеп кіргізу, жалған колхоздар құру жолына түскен жергілікті голощекиншіл, мылтығы шошайған, қолындағы қамшысынан бастап, астындағы жүрдек те жүйрік аттарына дейін елден тартып алынған нәрселермен қаруланған шолақ белсенділерді И.Сталиннің 1930 ж. 2 наурызда жарық көрген “Табыстан бас айналу” деген мақаласы және БК(б)П Орталық Комитетінің колхоз құрылысындағы партия жолын бұрмалаушылықтар мен асыра сілтеушіліктер туралы 14 наурызда жарық көрген қаулысы қатты үрейлендіріп, естерінен тандырды. Кейбір жерлерде бұл құжаттарды бұқараға көрсетпей тығып тастауға, олардан алып қоюға кіріссе, ал басқа жерлерде бұрын күштеп құрылған колхоздарды дереу, түгелдей қайта таратып жіберді. Өлкелік партия комитетіне, Голощекин атына өздерінің қанша колхозды таратып жібергенін мәлімдеп, мақтанып хат жазушылар да аз болған жоқ. Колхоздан шығып кетушілер кейбір аудандарда колхозшылардың 40 пайызын құрады.
1932—33 жылдардағы ашаршылық. Шабындық және егістік жерлерді қайта бөлу, тәркілеу, азық-түлік салығы, күштеп отырықшыландыру мен ұжымдастыру барысындағы зорлық-зомбылықтардан көп азап шеккен ең алдымен қазақ халқы болды. Бар дүниесінен, мал-мүлкінен, құрал-саймандарынан, тіпті жертөлесінен де айырылған қазақтар ашаршылыққа ұшырап, босқын күйге көшті.
Өлкелік партия комитетінің 1932 жылдың қыркүйегіндегі Торғай ауданындағы уәкілі Нышанбаев мұнда әр адам басына орта есеппен алғанда 56 килограмм ғана астық және бір ғана мал қалғанын, ал бұлар алты айдан кейін мүлде таусылып, қаңтардың соңына қарай, қыстың қақаған, сары аяз сақылдаған уақытында нағыз қиямет-қайым орнайтынын алдын ала ескертіп, дабыл қақты. Ол сонымен бірге кейбір ауылдардың қазірдің өзінде алапат аштыққа ұшырағанын, толық емес мәліметтер бойынша ауданда ең кемі 2042 адам аштық құрбаны болғанын, ал 8500 адам аштан өлейін деп жатқанын Құрамысовтың, Кахианидің, Исаев пен Құлымбетовтың аттарына жолдаған ресми мәлімдемесінде ашық айтты. Анадан туғандай тыржалаңаш, аш адамдардың дала төсінде босып сандалып жүргендерін, басқасын былай қойғанда олардың даладағы атқұлақ пен саршұнақты дым қоймай жеп қойғанын жан түршігерліктей суреттеп жазды ол. Осындай қайғылы жағдайдың көрші Батпаққара ауданында да кеңінен орын алып отырғаны да айтылды.
Қазақ даласындағы ашаршылықтың жантүршігерлік көрінісін мұрағат қойнауындағы құжаттардан кездестіруге болады. Мұны Голощекин өзі жіберген жергілікті жерлердегі уәкілдері арқылы жақсы біліп, одан толық хабардар болып отырды. Міне, сондай жергілікті жағдайдан нақты да шынайы мәліметтер түсірген Ораз Жандосовтың Әулиеатаның Сарысу ауданындағы ашаршылық туралы жан түршіктірер мәлімдемесін сол қалпында келтірелік: “Ауылдарды аралаған кезімде мен ондаған күндер бойы жерленбеген мәйіттерді кездестірдім. Бұл жағынан, тірі қалған әйелдер мен жас балаларға ешкім көмек көрсетпейді. Таңданарлықтай болса да, әйелдер жоқшылық пен аштыққа төзімділеу. Еркектердің бірден ұнжырғасы түсіп кетеді. Күйзелгендер қолдарына не түссе де түк қалдырмай жеп қояды. Сүйек-саяқты жинайды және жүрек жалғау үшін ондаған мәрте қайнатады. Тамақ орнына жартылай өңделген терілер де кете береді. Мен иттің етін жеген және онысын жасырмайтын бірнеше адамдарды кездестірдім. Оныншы ауылдан келе жатқан жолымда елсіз жапаннан екі жасөспірімді көрдім. Олар қайдағы бір ескі жұрттағы, атылған иттердің терісін алу үшін қалған өлімтіктеріне бара жатыр екен. 5-ауылда тамақтанбаудан жартылай ісінген, аяғы ауыр әйел маған жақын келіп, оған ит атып беруімді өтінді. Кейбір аңшы семьялары шошқа етін жеуде және шошқа етімен тамақтанушылар өздерінің “күнәларын” жасыруға тырысса да, мұның өзі халыққа ешқандай жағымсыз әсер ете қоймады”.
Әңгіме, әрине бұл жерде Ораз Жандосовтың аштықтың қасіретін айна-қатесіз, қаз-қалпында беруінде емес. Ашыққан Әулиеата қазақтарының ит пен шошқа, жылан мен тасбақа тұрмақ адам етін жегені туралы фактілер де баршылық. Аштық ас талғамайды. Әңгіме бұл жерде осындай мәліметтерді алып отырса да Голощекин креслосынан қозғалмай, ел арасына бармай, қамшысынан қан тамған сталиндік стилді орнықтырып, тап күресі ұранын тасалап, адам айтқысыз мейірімсіздік және тасжүректік танытуында.
Голощекиндік геноцид қазақстандықтарды, ең алдымен қазақ халқын аштыққа, босқындыққа ұшыратты. Соғыссыз-ақ қансырата қырып салды. Зарлаған ана, шырылдаған бала, түнеріп, өлексе сасыған дала Қазақстан тарихының қаралы да, қасіретті беттері болып қала береді.
ҚАЗАҚТАРДЫҢ АТАМЕКЕНІНЕН АУА КӨШУІ
Көшудің басты бағыттары. Кеңес үкіметі қателіктерінің, Голощекин геноциді салдарларының бірі — қазақтардың республика аумағынан тыс жерлерге қоныс аударуға мәжбүр болуы еді. Бұл қоныс аудару негізінен үш бағыт бойынша жүрді. Біріншісі — Ресейге, екіншісі — Қытайға, үшіншісі — Орта Азияға ауа көшу бағыттары болды. Ресей бағыты екі тармаққа бөлінеді: а) Солтүстік тармақ — Сібір өлкесі және ә) Батыс тармақ — Орынбор, Орта Еділ бойы. Бірінші бағыт бойынша негізінен Қазақстанның батыс, солтүстік аймақтарынан шыққандар; екінші бағыт бойынша шығыс және оңтүстік-шығыс аудандарынан, ал үшінші бағытқа — оңтүстік облыстардан көшті. Ал орталық аймақтағылар шамаларының жеткенінше осы үш бағыттың қайсысы жақындау, қайсысына мүмкіндігі болса, соған қарай көшті. Өз жерін қасиет тұтып, өзгелерден қызғыштай қорып келген, қанын да жанын да аямаған қазақтар кеңес үкіметінің және оның Голощекин сияқты ұрда-жық қолшоқпарларының жымысқы әрі озбыр саясатының барысында торғайдай тозды. Қаншама ғасыр көшпелі болса да туған жерін, кіндік қаны тамған жерін ту етіп өскен, оны тастап кетпеген қазақтар босқынға айналып, шет елдерге қоныс аударып, тарыдай шашылып кете бастады. Ол елдерде де қазақтарды молшылық пен жақсылық құшақ жая күтіп тұрмаған еді. Бүгінгі таңдағы шет елдердегі миллиондаған қазақ диаспораларының пайда болуы осылайша басталды. Олар көптеген қиындықтарды бастан өткізе отырып, бүгінгі таңға еңбекқорлығы, кез-келген даму үрдісіне бейімделіп және оны игеріп кете алатын қабілеті арқасында түрлі халықтармен тең дәрежеде өмір кешуде. Елі мен жері тәуелсіздік алған кезде атамекеніне қайта оралуға ұмтылуы заңды әрі аса қажет. Өйткені ұлан-байтақ жер шарында олардың тек бір-ақ Отаны, еркін өсіп-өнуге мүмкіндігі бар, рухани-мәдени даму ортасы — Қазақ жері, Қазақстан Республикасы. Олардың өз Отанына көшіп келуіне мүмкіндік беріп, орналасуына жағдай жасау бүгінгі таңдағы ұрпақтың, Қазақстан халықтарының голощекиндік геноцидке берген жауабы, қадірлі борышы деп есептелуі қажет.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
- Омарбеков Т. 20-30-шы жылдардағы Қазақстан қасіреті: Көмекші оқу құралы. Алматы, 1997.
- Егеменді Қазақстан, 1992 22 желтоқсан.
- Тәтімов М. Ауылдағы демографиялық ахуал. Алматы, 1990.
- Қозыбаев М., Абылхожин Ж., Алдажуманов К. Коллективизация в Казахстане трагедия крестьянства. Алматы, 1992.
- Халықнама. Сан мен сана. Алматы, 1992.
- Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы, 1992.
- Назарбаев Н. Әділеттің ақ жолы. Алматы, 1991.
- Абылхожин Ж. Традиционная структура Казахстана: социально-экономические аспекты функционирования и трансформации (1920-1930 гг). Алма-Ата, 1991.
- Турсунбаев А. Победа колхозного строя. Алма-Ата, 1957.
