Жоспар
- Кіріспе
1.1. Көне түркі тілі
1.2. Түркі халқының көне тарихы
- Негізгі бөлімі
2.1. Түркі этнонимі
2.2. Көне түркі тілінің лексикасы
- Қорытынды
3.1. Түркі мақал-мәтелдерінің сөздік құрамы
Көне түркі сөздік құрамының қалыптасуының түркі
тайпалары мен байланыстылығы
Көне түркі тілі – көне дәуірде Азияны мекендеген қазіргі түркі халықтар
тілі. Көне түркі тілінің кейбір материалдары топонимика мен ономастика тарихында көршілес елдердің жылнамаларында кездеседі.
Топономика ( грек. topos- орын және onуmа – есім, атау) географиялық атаулардың ( топонимдердің ) қызметін, маңызы мен шығу тегін даму заңдылықтарын зерттейтін негізгі салаларының бірі.
Ономастика ( грек.onyma – есім, ат) – тіл білімінің жалқы есімдерді зерттейтін саласы.Жалқы есімдерге жер-су, ру-тайпа, ел-жұрт, халық, ұлт аттары кісі есімдері мен фамилиялары, жан-жануарлардың аттары,
астрономиялық атаулар жатады.
Лексика ( грек. Iexikos-сөзге қатысты)- тілдегі сөздер жиынтығы; тілдің сөздік қоры.
Сөздік құрам, лексика – белгілі бір халықтың тұрмыс жағдайын, күнкөріс –
тіршілігін, кәсібін түгел қамтып көрсететін тілдердегі сөздер жиынтығы.
Белгілі бір халықтың қоғамдық шаруашылық мәдени- тұрмысы неғұрлым күрделі болса, соғұрлым сол тілдің сөздік құрамы да бай болады деген сөз.
Басты мәліметтер көне түркі жазба ескерткіштер ( V-VII ғасыр) мен
көне ұйғыр жазба ескерткіштерінде (V-XIII ғасыр) сақталып қалған. Олар жеке тайпалық тілдердің негізінде жасалған. Қазіргі түркі тілдерінің жетілу барысындағы белгілі бір дәуір кезеңін танытатын тарихи нұсқа көне түркі тілінің грамматикалық құрылысы фонетикалық жүйесі және оның негізгі сөздік қоры осы күнгі түркі тілдерінде түгелдей сақталған.
Кейбір өзгешеліктері мыналар; Грамматикалық ерекшеліктер; Көне түркі тілі типологиялық жағынан жалғамалы топқа жатады, оның морфологиялық
құрылысының негізі – аффиксация; түбір + жұрнақ + жалғау.Түбір көбінесе
бір буынды ғана болып келеді, аффиксациялық көрсеткіштер де іспеттес.
Көне түркі тілінде тек (род) категориясы болмаған. Атау тұлғада тұрған сөз
көптеген мәнде қолданылған.Жіктеу есімдіктері мен сілтеу есімдіктері – этимологиялық жағынан өзара төркіндес.Қазіргі түркі тілдерімен салыстыр-
ғанда, көне түркі тілінде мынандай айырмашылықтар кездеседі; табыс септігінің –ғ/г; -ығ/-іг жалғауы; сөз-сөздігі (сөзді), баш-башығ (басты);
-ғару/-геру (ға-ру,ге-ру) табғачару (табғачқа), -ңару/-ңеру,-ңар/-ңер: аңар (оған), -йа/-йе/: курйа (кері, кері қарай); құралдық септіктің –ын/-ін, -ун/үн жалғауы; көлік-көлгүн (көлікпен). Қазіргі қазақ тіліндегі көрі, ілгері,
сыртқары, шеткері, жазын, қысын, күзін сияқты сөздер. Көне түркі тілінің
кезінде қалыптасып кеткен реликті формаларда тұрып қолданылады.
Өткен шақ жекеше екінші жақ –тығ/-тіг: бардығ (бардық); ауыспалы келер шақ – тачы/течі, -дачы/-дечі:болатчы (болады), өлүртечі (өлтіреді);
өткен шақ –тұқ/-түк,-дұқ/-дүк: өтүнтүк (өтінген), бардуқ (барған); есімше
бірінші 2-ші жақ есімдіктерімен тіркесіп айтылады: болатчы сөн (боласың);
көсемшенің өткен шағы –бан/-пан, -бен/-пен арқылы берілген; келібен(келіп),алыбан (алып); шартты рай –сар/-сер: келсер (келсе);рай –ың/-ің, -уң/-үң (2-ші жақ көпше,сыпайы түрі), 1
-ғыл/-гіл (2-ші жақ көпше, анайы түрі); барың (барыңыздар), барғыл (барыңдар) т.б. Ондық сан есімдердің жасалу жолдары ерекше түзілген: әуелі бірлік сандар, сонан соң ондық сандар айтылады: 15 – беш игірімі
(бес жиырма – он бес).Осы іспеттес ерекшелік қазіргі сары ұйғыр тілінде
кездеседі. Сөздердің грамматикалық кластарға жіктелуінде зат есім мен
сын есімге, зат есім мен етістікке ортақ тұлғалар жиі қолданылған.
Үстеу мен шылау сөздердің саны барынша аз болған.
Синтаксистік ерекшеліктерінің басты бір көрсеткіші: матасудың 1-түрі
(екі сыңарының да жалғаусыз келуі) өте жиі жұмсалады: түрк будун
(түрік халқы), 2-түрі (бір сыңары жалғаулы болуы) біршама жиі (қаған інісі –
ханның інісі),ал 3-түрі (екі сыңары да жалғаулы болып келуі) өте сирек ұшырасады, бұл вариант қазіргі қазақ тілінде жиі қолданылады.
Фонетикалық ерекшеліктер. Жуан және жіңішке болып айтылатын
8 дауысты дыбыс қолданылған: а-е, о-ө, у-ү, ы-і, (и), 18 дауыссыз дыбыс болған: б, д, ж, з, г, ғ, к, қ, й, л, м, н, п, р, с, т, ч, ш. Сөйлемнің 1-жартысында 8, қалған жартысында 6 не 7 дауыссыз дыбыстар жұмсалып отырған (сөз соңында о, ө дыбыстары кездеспеген, у, ү өте сирек ұшырайтын болған). Сөз басында 7 дауыссыз фонема (б, т, қ, ч, м, с, й), басқа позицияларда
18 дауыссыз дыбыс қолданылған. Кейбір ұяң дауыссыздардың (ғ, г, б, д) сөз соңында келуі әдеттегі құбылыс: сарығ (сары), кічіг (кіші), еб(үй), өд (уақыт).
Сөздің абсолютты басқа позициясында екі дауыссыз қатар келмейді, бірақ басқа орындарда ( түбір мен қосымшаның қосылған жерінде) кездесе береді, сөз соңында лт, рт, нт тіркестері жиі ұшырайды: алты (алды), олурты (отырды), анта (онда). Қазіргі түркі тілдермен салыстырғанда ғ, г дыбыстарының ұ, й дыбыстармен алмасуы не болмаса айтылмай түсіп қалуы, сол сияқты д/т/й заңдылығы жиі байқалады: оғыры (ұры), оғул (ул/ұл), өгірет (үйрет), тағ (тау), адақ, айақ (аяқ), т.б.
Көне түркі тілінде кейбір дыбыстар өзара алмасып отыратын болған: с/ш:
сад/шад (атақ, дәреже), м/б: мен/бен (мен), т/д: тегірі/дегірі (де, дейін),
ч/ш: кічі/кіші (кісі), е/и: ел/ил (ел), н/и: анығ/айығ (сұм, зұлым), ң/и: қоң/қой (қой) т.б. Жергілікті тайпа тілдерінің әсерінен пайда болған мұндай фонетикалық құбылыстар сөздің қай поизициясында болса да ұшыраса береді.
Түркі халқының өзіне тән көне тарихы бар, бірақ күні кешеге дейін Кеңестер елінде ұстанған саясат бойынша олар туралы ашық айтуға тыйым салынған еді. Орыстан басқа Шығыс халықтарының өз тарихы жоқ, мәдениеті төмен ел еді деген көзқарастарды қалыптастырды. Қазір егемендікті алған түркі халықтары өз тарихын іздеп, архивтерді зерттеп, түрктердің көне тарихын ашық жазуға кірісті. Өзіндік мәдениетін жұртқа паш ете бастады. Қазірге дейін сол тарихи материалдардың негізінде түркілердің де көне тарихы болғандығы, дүние жүзіндегі «мәдениет» деген сарайдың іргетасын қалаған халықтардың бірі болғандығы айқындала бастады. Тарихта бұрыннан белгілі қытай халықтарымен иық тіресіп өмір
сүрген тайпалардың ішінде қазақ халқының негізін құраған көне үйсін,
2
қаңлы, қыпшақ, т.б. тайпалардың болғандығы ашық айтыла бастады. Түркілердің ұлы Кирмен соғысып, жерін бермей сақтап қалған ел екендігі, Константинапольдің құлауына себепші болған жауынгер халықтың бірі екендігі анық айтыла бастады.
Түркі тайпалары тарихқа өз атымен тек VI ғасырда (545ж.) ғана кіргендігі айтылып келді. Ертеде жазылған жылнамалар, саяхатнамаларда түркі тайпаларының атын да, затын да өзгертіп беруге тырысты. Мысалы Қытайдың солтүстігінде біздің жыл санауымыздан бұрын 20-ғасырында жасаған түркі тайпаларының бірін қытай жылнамашылары жуандар, екіншісін – хундар, үшінші тобын – дунхулар деп атап келді. Ал дунху сөзі:
дун – көне қытайша «шығыс», ху – «жабайы» дегенді білдіретін еді. Демек, дунху – «шығыстағы жабайылар» мағынасын береді. Еділ бойындағы түркі тайпаларының аттары да осындай өз атымен аталмай, аудармасымен немесе этностың кейбір белгілерімен аталды. Мысалы, П.В.Голубовскийдің көрсетуінше, кумандар, қыпшақтар, половецтер – бір тайпаның атауы. Сыр бойында жасаған массагеттер мен сақтар бір тайпаның атаулары екендігі анық. Демек түркі тайпаларының атауларына қарай бірнеше тайпалар бар екен деуге болмайды. Түркі тайпалары туралы дерек заманымыздан бұрын да болған, бірақ олардың тілі мен әдебиеті, қоғамдық құрылымы туралы жүйелі мәлімет берілмеген. Сондай-ақ, XI-ғасырдан бастап түрктер өздері өз тарихынан мәлімет беретін жазбаларын қалдырған. Онда да олар тасқа жазылған ескерткіштерінде өз тілдері туралы айтпайды.
Көне түркілер мен қытайлардан кейін тығыз қатынаста болған – арабтар. Әму мен Сыр бойында жасаған түркі тайпалары араб пен парсы тілдес халықтармен араласып өмір сүрген кездері болды. Олардың арасында соғыс та, бейбіт, тату өмір де болды. Мысалы, Александр Македонский Самарханға шабуыл жасағанда оған соғдылар тізе қосып тұрған түркі тайпалары болғандығы тарихтагн белгілі. Ал Кир мен сақтардың соғысы аңыз түрінде болса да, Геродот былай суреттейді: «Өлген массагетер патшасының жесірі Томирис елді биледі. Кир оған елші жіберіп, өзіне күйеуге шығуын ұсынады. Бірақ Томирис Кирдің пиғылын танып, оған қарсы жауап береді. Осыдан соң Кир массагетерге шабуыл жасауға дайындыққа кіріседі. Әмуден (Арахстан) өту үшін көпір сала бастайды. Томирис оларға адам жіберіп, «дариядан көпір салмай-ақ қойсын» деп, өз әскерін бір күндік жерге шегертіп, Кир сарбаздарының өтуіне жағдай жасайды. Томиристің жас баласын Кир қолға түсіріп, басын алады. Одан хабардар болған Томирис: «Қанішер Кир. Өзінің жеңіл жеңіске жеткеніңе мақтанба, ашыған жүзім суына алдап, баламның басын алдың. Күн құдайдың атымен ант беремін, сені өз қолыммен қаныңа тойдырамын, — деп оған хабар береді. Кир сарбаздарын құм арасына алдап кіргізіп, әбден шөлдетіп, болдырған әскерлеріне массагеттер сарбазы шабуыл жасайды. Шала-жансар Кирді сарбаздар арасынан тауып алып, оның басын кесіп, местегі қанға батырып, оны еліне жібереді».
Түркі халықтары – бір-бірінен бөлініп, жеке-дара өмір сүрген халықтар емес, қайта өзара тайпа-тайпа болып, жіті араласып, тығыз қарым-қатынаста
3
бірге жасап келе жатқан, кейде өзара жауласып, кейде одақтасып отырған этникалық топтар. Сондықтан болар, көп жағдайда олардың тарихы, әлеуметтік жағдайы, мәдениеті, салт-дәстүрі, діні, тілі ортақ болып келген. Көне түркі тайпалары мен халықтарының көптеген ғасырға созылған тарихын зерттеу барысында қалыптасқан түркітану пән болып саналса, екінші жағынан, әлі жас, көптеген проблемалары шешіле қоймаған, әлі де дами түсуге тиісті ғылым саласы. Егер түркі тайпалары мен халықтары өз көзімен көріп, олар туралы өз білгендерін талдап таратып, жазып ғылымда қымбат мәлімет қалдырған ертедегі зиялы қауымды «түркітанушы ғалым» деп санасақ, онда түркі әлемінде алғашқы түркітанушы ғалым деп біз Махмуд Қашқариды санауымыз керек.Махмұт Қашқари ХІ ғасырда өмір сүрген (1029-1039) – түркі халықтарының тұңғыш ұлы филологы, ежелгі ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, зерттеуші ғалым.Оның шын аты-жөні;
Махмут ибн Мухаммадин Қашқари .Махмут Қашқари Барсхан қаласында
туған.Бұл қаланы Тұран әміршісі Алып-Ер-Тоңғаның баласы салдырғанын
оқырманға ескерткіміз келеді.Алғаш Қашқар қаласында, сосын- Бұхара, Нишапур, Самарқан, Мерв және Бағдат шаһарларында оқыған.Ерекше зейін
қойып үйренген түркі рулары мен тайпаларының тілдері, фольклоры, этнография, әдет-ғұрпы, наным-сенімі Махмут Қашқари осы мақсатын жүзеге асыру үшін, бір жағы – Жетісу Мауренахр, Хорезм, ал екінші жағы
Еділ, Жайық, Қара Теңіз жағалауына дейінгі түркі тайпалары мекндеген ұлан-ғайыр өлкені аралап шығады.Соның нәтижесінде қыруар көп тілдік
Этнографиялық деректер, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап алады.Сөйтіп
«Түркі тілдерінің жинағы» өмірге келеді.Ол өзінің «Түркі тілдерінің жинағы» атты еңбегінің кіріспесінде Бісміллә-һір-Рәхмәнір-Рахим! Аса қамқор, ерекше мейірімді Алланың атымен бастаймын! былай деп жазады «Мен сол түріктердің қызыл тілге ең мешендерінен, ең әдемі әңгімешілерінен, ең бір зеректерінен, ең білгерлерінен, ежелгі асыл тайпаларынан уа соғыс ісінде мықты найзагерлерінен болдығымнан олардың шаһарлы мен сахарасын бастан –аяқ аралап шықтым.Түрік ,түркімен, оғыз, шығыл, йағма ,қырғыздардың сөздерін және қасиет, құпияларын анықтап шықтым оларды пайдалндым.Мен осы тілдердегі әрбір кішігірім айырмашылықтарын парықтап білу үшін істедім.
Сонымен олардың әрқайсының тілі менің көңіліме ұялап, берік сақталып қалды.Мен оларды мұқият реттеп, әбден тәртіпке келтіріп, жүйелеп шықтым да «Диуани лұғат ит-түрік» (Түркі тілінің сөздігі) деген ат бердім.
Бұл еңбек 1074 жылы жазылған. «Диуани лұғат ат-түрік» — қазіргітүркі халықтарының бәріне ортақ мұра.Бұл сөздікте орта ғасырдағы түркі ру-тайпаларының бәріне ортақ алты мыңнан астам төл сөз бен жеке тайпаларға ғана қатысты диалект сөздер бар. Бұл лексикалық жинаққа енген сөздер,
Мақалдар, өлең жолдары, т.б. түркі тілдерінің сөз тудыру, сөйлем құру жүйелерін, әдеби тіл мен құралдарының өмірге келу жолдарын анықтай түсуге мүмкіндік береді. «Диуани лұғат ат-түрік» — тіл білімінің ең басты салалары бойынша теориялық тұрғыдан құнды түйіндер жасаған еңбек.
4
Көне түркі әдебиет ескерткіштерінің тілін үйренуге бұл зерттеу көп көмек
көрсетіп келеді.Мәселен, осы «Диуани лұғат-ат-түрік» табылғаннан кейін ғана Жүсіп Баласағұның «Құтты білік» дастанын оқу, аудару және транскрипция жасу кезінде бұрын жіберілген қателіктер түзетілді.
Махмұт Қашқаридың бұл сөздігі шын мәнінде энциклопедиялық туынды деуге болады. Мұнда тек тіл мен әдебиетке ғана емес, сондай-ақ сол
ру-тайпалар мен халықтардың қоғамдық-экономикалық жағдайына,
көне тарихы мен наным-сеніміне, т.б.қатысты аса бағалы деректер берілген.
Махмұт Қашқари еңбегінің осы бір өзіндік ерекшелігі, энциклопедиялық
Мән-мағынасы жайында айта келіп, белгілі түрколог А.Н.Кононов былай деп жазды: «Мұнда ХІ ғасырдың түріктердің өмірі туралы; олардың материалдық мәдениетінің бұйымдары, тұрмыс жайлары туралы..,
Этнонимдері мен топонимдері, ру-тайпалары туралы, туыстық және жекжаттық терминдері туралы, түркі қызмет адамдарының титулдары мен аттары, тағам-сусындардың аттары туралы, үй жануарлары мен аттары, тағам-сусындардың аттары туралы, үй жануарлары мен жабайы жануарлар
және құстар, мал шаруашылығы терминдері туралы, өсімдіктер мен дәмді
дақылдар туралы, астрономиялық терминдер, халықтық календарь, айлардың
және аптадағы күндердің аттары туралы, географиялық терминология мен
номенклатура туралы, қалалар туралы,аурулар мен дәрігерлердің аттары, анатомиялық терминология туралы, материалдар туралы, әскери спорт және әкімшілік терминологиясы туралы, түрлі тарихи және мифтік қаһармандардың есімдері туралы, діни және этникалық терминология туралы
балалардың ойындары мен ермектері және тағы басқалар туралы көп жағдайда бірден-бір деректеме болып табылады».
Белгілі түркітанушы С.Е.Маловтың пікіріне сүйенсек, «түркі халықтары
біздің жыл санауымызға жыл санауымызға дейін V ғасырдың өзінде қазіргі қоныстанған жерлердің тіпті одан да үлкен территорияны билеген яғни, көне
дәуірдің өзінде түркі халықтары Қытайдан Дунайға дейінгі аралықты жайлаған».Ғалымның бұл пікіоіне күмән келтірген ғалымдар болса да,
С.Е.Малов топшылауының дұрыстығын тағыбір ірі зерттеушінің тұжырымы
растай түседі.Белгілі орыс фольклортанушысы, академик В.М.Жирмунский
түркі халқының эпосы «Алпамыс» пен грек эпосы «Одессея» сюжеттерінің
ұқсастығын бұл халықтар арасында көне байланыстардың болғандығы деп санайды және оны терең зерттеу қажетігін айтады.
Түркі халықтары Ғұн дәуірінен бастап әлемге белгілі болды.Олардың тілі,
әдебиеті және мәдениеті мыңдаған жылдар бойы даму жолынан өткені мәлім.
Түркі халықтары әлемдік өркениеттің даму үрдісінде де өзіндік ізін қалдыры.
Ғұн империясы ыдырап, оның құрамындағы халықтардың Еуропаға жылжуы
евразиялық материкті мекендейтін халықтардың өркениетінде өзінің позитивті ізін қалдырды. «Халықтардың ұлы қозғалысы» атауына ие болған бұл процестің басқа ұлттар өміріне тигізген игілікті әсерін әлем ғалымдары толық мойындап отыр. Көне түркілердің адамзат тарихындағы рөлі ерекше болғандығына бүгінде әлемдік өркениетте өзінің анық ізін
5
қалдырған түркі халықтарының тарихы әлі күнге дейін толық жазылмай отыр. Ал халықтың тарихы оның тілінің тарихымен тығыз байланысты болып келетінін ескерсек, түркі халықтарының тарихы олардың тілінің тарихымен де сабақтасып жатады деген сөз.
«История человечества изучена крайне неравномерно. В то время как последовательности и смен общественных формаций в Европе и на Ближнем Востоке была изложена в общедоступных сводных работах уже в конце XIX веке, а Индия и Китай описание в начале XX века, огромная территория Евразийской степи еще ждет своего исследователей», — деп жазды.
XX ғасырдың 30-жылдарында белгілі түркітанушы Л.Н.Гумилев.
Кез-келген ғылымның зерттеу обьектісі – адам, халық болып табылады. Ғылым атаулының барлығы халық үшін қажетті құбылыстар мен адамзат құриясын ашуға бағытталған.
«Түркі этнонимі туралы»
Түркі халықтарының ортақ атауына айналған «түркі» терминінің қалыптасу тарихы төңірегінде осы кезге дейін айтылған бірнеше пікірлер бар. А.Н.Коновтың пікіріне сүйенсек, бұл этноним ол баста түркі және монғол тілдерінде саяси термин ретінде қалыптасқан. «Түркүн», «төркін», «төргін», «түркін» сөзі арқылы ерте кезде түркі халықтары күйеуге шыққан әйел адамның артында қалған үйі мен оның мүшелерін атаған. Бұл термин алғашқыда түркі тайпасының ақсүйек тобының отбасы мүшелерін атау үшін қолданған. Көне қытай жазбаларындағы деректерге сүйенсек, «түрік» сөзі «күшті», «берік» ұғымын берген. Осы ұғымның негізінде «түркюттер» деген атау пайда болған. Көне түркі дәуірінде өздерінің алғашқы мемлекетін құрған түркію тайпаларының атауы осы сөздің негізінде қалыптасқан. Көшпелі түркію империясы мен оның құрамына кірген түркі тайпаларының өмірі туралы мәлімет бізге Орхон-Енисей жазба ескерткіштері арқылы жетті.
Түркі тайпаларын белгілеуде «түрік» этнонимінің жаппай қолданыла бастауы XV ғасырдан басталса керек. Түріктердің 1453 жылы Константинопольді басып алуы «түрік» этнонимінің Еуропаға тез тарала бастауына себепші болды. Түріктердің көрші мемлекеттерге үстемшілдік көзқарасы олардың әлемдік саяси аренадағы орнын күшейітті. Орыстардың тамаққа отырарда құдайға: «О, жасаған ием! Найзағай мен топан судан және түріктерден сақтай гөр», — деп мінәжат етуі түріктердің шын мәнінде дүние жүзіне танымал болғандығын көрсетеді. Осы кезеңнен бастап «түрік» этнонимі берік орныға бастады.
Жалпы түркі халықтары мен олардың тілдерін белгілеу төңірегінде түркітанушы ғалымдар арасында қалыптасқан ортақ келісім болмағандығын анық көруге болады. Осының салдарынан әр ғалым түркі тілдерін әртүрлі атауға тырысты. Мұның өзі түркітану ғылымында белгілі дәрежеде қиыншылық туғызады. Мысалы, О.Сенковский түркі тілдерін «түрік тілі» деп атап, жеке-жеке тілдерге келгенде түрік тілінің өзбек диалектісі, түрік тілінің қазақ диалектісі, түрік тілінің қырғыз диалектісі деген терминді қолданды. Ал М.А.Казем-Бек түркі тілдерін «түрік-татар тілдері» деп атады.
6
Академик О.Бетлингк түрік-якут тілі, түрік-қазақ тілі, түрік-өзбек тілі, түрік-хакас тілі деп белгілеуді ұсынады. Ал түрік тілінің өзін осман-түрік тілі дейді. Бұл терминдер мен олар арқылы белгіленген тілдердің атауы өте шұбалаңқы еді. Қалай болғанда да, түркі тілдерін белгілеуге оңтайлы термин қажеттігі білініп тұрды. Ол термин «түркі» (тюркский) сөзі болатын.
Түркі термин-этнонимінің түркі тілдерін белгілеуге ыңғайлы екендігін алғаш таныған В.В.Радлов болды.Сондықтан В.В.Радлов өзінің
кез-келген еңбегінде бұл терминді батыл қолданды. Мысалы: «Образцы народной литературы тюркских племен» (10 томов, 1866-1904), «Опыт словаря тюркских наречий» (4 тома 1883-1911).
В.В.Григорьев, П.С.Савельев, И.Н.Березин «түркі» және түрік сөздерін қатар қолданып отырды. XIX ғасырдың ортасында «түрік» сөзін қолданушылардың саны әлдеқайда басым бола бастады. А.Н.Самойлович орыс түркітанушылары арасында А.Е.Крымыский мен Н.Ф.Катановтан басқа «түркі» терминін қолданатын ғалымның қалмағандығын өкінішпен айтады. Тіпті түркі халықтары мен олардың тілінің табиғатын терең түсінетін П.Мелиоранский, Ф.Корш, В.Бартольд, А.Гордлевский, С.Малов сияқты ғалымдардың өзі «түрік» сөзін қолдануға көшкендігін мойындайды.
Көне тарихта қолданылған «түрк» сөзі қазіргі кезде жаңа мазмұнға ие болған. Егер «түрк» атауы тек ертедегі «түрк будуны» тіркесінде ғана қолданса, бүгінде «түркі» этнонимі түркі тілдес халықтардың,
ру-тайпалардың бәріне бірдей өкілеттік жасайтын терминге айналды. Қазан төңкерісіне дейін «түркі» терминіне түрлі мағына беріліп, оны бірде татар, енді бірде түркі-татар терминімен теңестіріп келдік. Қазір түрк //түрік терминіні Түркияның негізгі халқының атауына, түркі термині барша түркі тектес халықтардың жалпы атауына айналды. «Түрк» сөзі тарихи оқиғаны білдіру үшін «Түрк қағанаты» деген тіркесте қолданылып жүр. Қалай болса да, түрк // түрік // түркі атауларының түп-төркіні бір сөз.
А.Н.Самойлович өзінің арманына XX ғасырда жетті. 1935 жылы КСРО Ғылым академиясының академик Н.Я.Маррға арналған ғылыми жинағында ресми түрде түркі, түркі халықтары, түркі тілдері терминдерін қолданады. Ал ұзақ уақыт бойы ғалымдардың талас обьектісіне айналған «түрік» сөзі осман тілінің үлесінде қалды.
7
Лексика
Белгілі бір тілдің бүкіл сөз байлығы оның лексикасы деп аталады.
Орхон-Енисей түркілерінің өздеріне сай бай лексикасы бар. Ол қалай болса, солай сөз жиынтықтарынан құрала салған емес, оның әлденеше замандар бойына жинақталып, қалыптасуының, толығып, баюының өзіндік ерекше заңдары мен тәсілдері бар. Қай елдің де сөздік қоры біріне-бірі қатысты сөздер жүйесінен құралады. Жүйесіз тіл болмайды. Ендеше, Орхон-Енисей ескерткіштері тілінің сөздік құрамы қалыптасуы, дамуы сол түркі тайпаларының тарихымен тығыз байланысты.
Лексикалогияның семасиология, этимология, фразеология және ономастика сияқты салалары болады. Олар сөзді әр жақтан қарастырады.
Семасиология ( грек. semasia – мағыа, Iogos – сөз, ілім ) – сөз мағынасын,
оның түрлерін зерттейді.
Этимология ( грек. etymoIogia, etymon – ақиқат және Iogos – сөз, ілім )
сөздердің шығу төркінін, олардың ең алғашқы мағыналарын зерттейді.
Фразеология ( грек. phrasis – сөйлем және Iogos – сөз ілім ) — тілдегі сан
алуан сөздердің тіркестерін зерттейді.
Ономастика ( грек. onomastike – атау өнері ) – заттар мен ұғымдардың белгілі бір сөзбен аталуының себептерін зерттейді.
Әрбір тіл лексикасының зерттер нәрсесі – сөз. Сөз грамматикада да зерттеледі, бірақ лексика мен грамматиканың әрқайсысы сөзді әр түрлі тұрғыдан қарастырады.
Қорыта айтқанда, лексика сөз мағынасын, түрлерін, шығу тегін, тілдегі қарым-қатынасы аясын, экспрессивтік-стильдік сипаты мен қызметі жақтарын жан-жақты қарастырады.
Семасиология – сөз мағыналарын және олардың өзгеру себептерін қарастыратын лексикологияның арнаулы бір саласы.
Сөз және мағынасы. Табиғат пен қоғам өмірінде кездесетін заттар мен құбылыстар туралы адам санасында белгілі бір ұғым болады. Ұғымды қалыптастыруға, оның айтуға сөз қажет болады. Сөз болған жерде ұғым болады, сөзсіз ұғым болмайды. Адам санасындағы белгілі ұғым түйсіктен басталады. Өмірдегі зат, құбылыс адам түйсігіне әсер еткенде адам ойлай бастайды, одан ұғымнан сөз пайда болады. Ұғым – ойлаудың формасы, сондықтан ұғым заттар мен құбылыстардың жалпы және елеулі белгілерін қорытып, жинақтап қамтиды. Ұғым мен сөз бір-бірімен байланысты, бірақ
екеуін тепе-тең деп қарауға болмайды. Ұғым – ойға тән категория, сөз арқылы көрінеді. Сөйтіп, ұғым тілдегі сөздер мен терминдердің негізінде жасалады, солар арқылы өмір сүреді.
Сөздер – табиғаттағы белгілі бір заттық ұғымның аты. Ұғымға берілген атау сөз болады. Сөздер дыбыстан құралады.Өйткені біздің тіліміз дыбыстық
тіл болып есептеледі.Бірақ тіркелген дыбыстар комплексінің бәрі бірдей сөз бола бермейді. Дыбыстық комплекстер белгілі бір затқа не құбылысқа атау ретінде бекітінсе ғана сөз болады. Тілдегі сөз белгілі бір мағынаға ие болады.
Мағынасыз сөз болмайды. Табиғат, қоғам өміріндегі заттар мен құбылыстардың бәрә де тілдегі сөздермен аталады. 8
Олардың әр уақыт жалпылама мәні болады. Сөздің жалпылауыш қасиеті оның ең негізгі ерекшелігі болып саналады. Сондықтан сөздің сыры мен мәні жалпылық пен даралықтың бірлігі арқылы танылады.
Ескеткіштер тіліндегі таш-тас, тағ-тау, ығач-ағаш табиғаттағы белгілі заттық ұғымдардың аты, йел-жел деген сөздер белгілі бір құбылыс ұғымдарының аты, бег-бек, қаған-қаған, су-әскер қоғамдық өмірге байланысты сан, сын, қимыл, амал, мезгілді ұғымдарды да көрсетеді: үч-үш,
төрт-төрт, йегірімі-жиырма, қызыл-қызыл, сарығ-сары, қара-қара,
көк-көк, улуғ-үлкен, кічіг-кішкене, боғузланты-бауыздалды, йоры-жүр:
қыш-қыс, ырақ-алыс, йақан-жақын, т.б.
Жоғарыда ескерткіштерден келтірілген әр түрлі ұғымды білдіретін сөздер сол кездегі адамдардың бәріне ортақ және түсінікті болғаны белгілі.Олардың
басым көпшілігі қазіргі кездегі тілдерде өзгерсіз қолданылып жүр.
Сөздерді қазіргі кездегі кездегідей негізгі /дағдылы/ мағынада және ауыспалы мағынада қолданылған. Сөздің негізгі мағынасы зат, құбылыс тікелей байланысты болады. Сөздер өзінің қолдану түріне қарай, сөйлемдегі басқа сөздердің аясында тұрып, ауыспалы мағынаға да ие бола береді.
Ескерткіште жеке тұрғанда мағынасы жоқ, бірақ тілдік белгілі қажетін өтеу үшін қолданылатын көмекші сөздер де кездеседі.
Орхон-Енисей жазба нұқаларындағы сөздер жоғарыда айтылған сипатта ғана емес, әр түрлі мағынада қолданудың нәтижесінде көп мағынада қолданудың нәтижесінде көп мағыналы да келуі мүмкін.
Сөздің көп мағыналылығы. Ескерткіштерде кейбір сөздер әр түрлі мағынада қолданыла береді. Мұндай сөздер көп мағыналы сөздер болып есептеледі. Ерте кездердедің өзінде-ақ белгілері: бір-біріне ұқсас әр түрлі зат-
тарды бір сөзбен атаудың нәтижесінде сөздің көп мағыналары пайда болады.
Сөздердің көп тіл атаулының бәріне тән құбылыс бірақ олардың көп мағыналы болуы бәрінде бірдей бола бермейді. Әдетте сөздің көп
мағыналылығы контексте айқын көрінеді.Бұған текстерден мысал келтірейік
Тілдің сөздік құрамы /лексикасы/ сөздердің сан жағынан көбеюі және қосылуы арқылы байып қана қоймайды, сонымен бірге, олар сол тілде бар сөздердің мағыналық жақтарынан дауы, жаңа мағына үстеулі арқылы да байып, дамып отырады.
9
Түркі мақал-мәтелдерінің сөздік құрамы
Түркі мақал-мәтелдерінің сөздік құрамы түркі тілдерінің туыстығын білдіретін ортақ сөздерден құралады. Оның үстіне мақал-мәтелдердің лексикалық қоры көптеген ғасырлардың куәсі.
Түркі сөздері өз басынан сан түрлі тарихи кезеңдерді өткізіп келді. Солай боуына қарамастан, олар өзіпің негізгі сөздік қорын сақтап қалды. Бұл пікіріміздің дәлелі – ерте кезеңдерден келе жатқан түркі халықтарының ескі жазба мұралары, әр түрлі деректері, түркі ойшылдарының, ақындарының, ғалымдарының, билерін даналық сөздері болып есептеледі.
Түркі тілдерінің өз сөздері де ауыс-күйіске түсті, басқа тідерімен де қарым-қатынаста болды. Бұл оқиғалар түркі тілдерінде терең із қалдырмай қойған жоқ. Айтылып отырған мәселе өз алдына дербес зерттеуді талап етеді, өйткені түркі тілдері Орал – Алтай тобының бел алатындығы дәлелелдеуді керек етпейді.
Осындай жағдайларға байланысты жеке сөздер немесе сөз жасайтын жұрнақтардың өзгерісін, ауысуын, дамуын зерттеу, кейбір сөздердің шығу төркінін анықтау керек болады. Тіл дамуының барысында қазіргі түркі тілдерінде қолданылып жүрген бірсыпыра сөздердің бұрынғы мағынасы ұмтылып, не болмаса күңгірттеніп, жаңа мағынаға ауысып кеткен кездері де аз емес. Ондай сөздердің қайдан, қалай пайда болғанын анықтау артық болмайды. Бұл жөнінен түркі мақал-мәтелдері көне тарихтың куәсі болып қоймастан, көзі мен құлағы ретінде, сөздік қорымыздың құнарлы, нәрлі, шұрайлы, сымбатты, сұлу, маржан-меруерттерін өз бойына сіңіріп, халқымызға тілі бай мол мұра сыйлаған.
Мақал-мәтелдерде түркі сөздерінің негізгі сөздік қоры толық сақталғандығы байқалады. Оны түркі мақал-мәтелдерін бір-бірімен салыстырып зерттеу арқылы көруге болады.
10
Бұл мақал-мәтелдердегі қай сөзді алып қарасақ та, заңды фонетикалық
өзгешеліктерін былай қойғанда, қазіргі түркі тілдерінің барлығында да толық түсінікті. Бір ғана таң қалаларлық нәрсе – қарайым тілінде ескі түркі
«этмек» (нан) сөзінің сақталуы. Сол сияқты, татар тіліндегі «юрган» (көрпе) сөзі туралы да осыны айтуға болады.
Мақал-мәтелдердің құрамындағы кейбір лексикалық
айырмашылықтар.
Ерте замандардан хатқа түскен мақал-мәтелдердің қайсысын алып қарасақ та, олар мазмұн үндестігін, сөздік құрамын, грамматикалық құрлысын сақтап
келген. (Біз жүйелі түрде түркі мақал-мәтелдерін салыстырып отырып, айтылған пікірді дер кезінде дәлелдеуге тырыстық). Дегенмен, әрбір түркі тайпалары жеке ұлт болып қалыптасу кезеңдерінде әр түрлі жағдайларды басынан өткізген. Олардың қалдырған ізін қазіргі тілдерден байқауға болады. Түбі бір тектес түркі тілдері өзінің ескі келбетін айтарлықтай өзгерткен жоқ.
Бұл өзгерістердің көпшілігі мақал-мәтелдердің лексикалық құрамына байланысты. Бір жағдайда ескі түркі сөзінің өзі сақталған, екінші бір жағдайда сөз мағыналары ауыс-күйіске түскен, синоним, антоним, омоним
процестері де кеңінен пайдаланылған.
Сая албаган ийне таңдайт Тіге алмаған ине таңдайды,
Саптай албаган у ч у к Сабақтай алмаған жіп
таңдайт (701) таңдайды. 11
Хакас тілінде «учух» — «жіптің ұшы», тува тілінде «ужук» — «сабақты ине»
Қырғыз және қазақ тілдерін салыстырғанда, сөздердің шығу тегі бір екендігі сезіліп тұрады, бірақ дәуір және әр түрлі жағдайларға байланысты сол ортақ сөздің өзі кейбір өзгеріске түскендігі байқалады.
Жылаандым териси к о о з, тиши – уу.
Жыланның терісі с ұ л у, тісі – у.
Кооз – сұлу Сібір түркі тілдерінде дәл осы мағынада қолданылады. Мәселен,
хақас тілінде – хоос «әдемі», «сұлу»: хоос коченек — әдемі көйлек;
хоос кізі – сұлу кісі.
Қырғыз мақал-мәтелдерін қазақ және Орта Азия халықтарының тілімен салыстырғанда, көптеген лексикалық айырмашылықтар кездеседі. Солардың
әрқайсысына этимологиялық талдау жасамай-ақ, қазақ тілімен салыстырып көрсетейік.
А б ы ш к а өлсе, ат бошойт, Қ а р т өлсе, ат босайды,
Кемпир өлсө, төр бошойт. Кемпір өлсе, төр босайды.
Албан-албан к ү л ү к бар, Алуан-алуан жүйрік бар,
Алына қарай ж ү г ү р ө т. Әліне қарай шабады.
Өзү тойбос кайнага Өзі тоймос қайын аға
Кимге к е ш и к арттырат. кімге с а р қ ы т қалдырар.
Кеп жакшысын кулак билет, Сөз жақсысын құлақ біледі,
Қыз жакшысын ы н а к билет. Қыз жақсысын ж а қ ы н біледі.
Сүзөнек у й г а кудай Сүзеген с и ы р ғ а құдай
мүйүзден айтпаган. мүйіз бермеген.
К а ж ы г ы р күйөө кайынсак Ә л с і з күйеу қайыншыл,
Төжгүр катын төркүнсөөк Төзімсіз қатын төркіншіл.
Ощзунан кулаган турбайт, Ауызынан құлаған тұрмайды,
Б у т у н а н кулаган турат. Аяғынан құлаған тұрады.
Акылдуу ката кетирсе, Ақылды қате жіберсе,
Өзүн ж е м е л е й т, Өзін к і н ә л а й д ы,
Акылсыз ката кетирсе, Аылсыз қате жіберсе,
Жолдошун ж е ме л е й т. Жолдасын кінәлайды.
К е р к и с и н д е да бар, Балтадан да бар,
К е м и г и н д е да бар. Сүйектен де бар.
Қазіргі түркі тілдерінде сөздердің ауыс- күйісі мақал- мәтелдерде жиі кездеседі. Пікірімізді дәлелдеу үшін татар тілінің кейбір мақал-мәтелдерін қазіргі қазақ тілімен салыстырып көрейік
Ч и р китәр, гадәт китмәс. Ауру қалса да, әдет қалмайды.
Ч и р е н яшергән үләр, А у ы р у ы н жасырған өлер,
Бурычын яшергән белер Борышын жасырған бүлер.
Демек, татар тілінде чир – ауыру, сырқау мағынасында қолданылса,
қазақ тілінде шер – уайым, қайғы-қасіретті білдіреді.
12
Қырғыз тілінде чер сөзі қазақ тілімен мағыналас болып келеді:
капа, кайгы, убайым, муң.
Ч и б ә р ч и б ә р күренмәс, Сұлу сұлу емес,
Сәйгән ч и б ә р күренер. Сүйген – сұлу.
Ч и б ә р л е к туйда кирәк, С ұ л у л ы қ тойда керек,
Акыл көн дә кирәк. Ақыл күнде керек.
Көптеген түркі халықтарында «шебер» сөзі «сұлулықты» білдірмесе де «сұлулықты» білдірмесе де, «қолынан неше түрлі іс келетін, өнерпаз, бармағынан бал тамған іскер, ұста» адамды айтады. Сондықтан да қазақта
«шебердің қолы ортақ, шешенің тілі ортақ» деп бекер айтпаған ғой.
Қазіргі түркімен тілінде бар мақал-мәтелдердің көбісі басқа түркі тілдерінде де кездеседі. Бұл жерде де бір немесе бірнеше сөздердің өзгешелігі оларды бір-бірінен ажыратады. Бірақ одан мақал-мәтелдерді түсінуге ешқандай нұқсан келмейді.
Яман малы и д е т с е ң Арық малды а с ы р а с аң,
Сакгал-муртуңы яглар, Аузы-мұррныңды м а й е т е р,
Яман адам и д е т с е ң Арық-мұрныңды м а й е т е р,
Йүрек-багрыңы д а г л а р Аузы-мұрныңды қ а н е т е р.
Өзүңи ө в м е, ил сени евсүн. Өзіңді-өзің мақтама,
халық сені мақтасын.
Агзың көпи аша якын, Ауызды көбі асқа жақын,
Э л и ң көпи ише якын Қ о л д ы ң көбі іске жақын.
Биддевлетин ч а г а с ы Бидәулеттің баласы
Асмаңдан айы диләр. Аспаннан айды тілер (сұрар).
Аркалы к ө п е к г у р т алар. Арқалы и т қ а с қ ы р алар.
Дул гөзи билен – ат. Жаяу көзімен – ат.
Г у л а т ы н ы ң саясында И т е л г і н і ң саясында
боландан, болғаннан,
Бүрүт пен ж е с и н д е Бүркіттің т ы р н а ғ ы н д а
ятан ягшыдыр. жатқан жақсы.
Мивели агажың башы а ш ак. Миуалы ағаштың басы т ө м е н.
О в а д а н л ы қ тойда ягшы, С ү л у л ы қ тойда жақсы,
ақыл гүнде. ақыл – күнде.
Г ө в ү н сыгса, гөвре сыгар. К ө ң і л сыйса, кеуде сыяр.
13
Пайдаланылған әдебиеттер:
- Ә. Қайдар, М. Оразов
Түкітануға кіріспе Алматы – 2004 ж.
- Отар — Әлі – Бүркіт
Түркітану Алматы – 2003 ж.
- А. Нұрмаханов
Түркі фразеологиясы Алматы – 1998 ж.
- Ғ. Айдаров
Күлтегін ескерткіші Алматы – 1996 ж.
- А. Салқынбай Е. Абақан
Лингвистикалық түсіндірме сөздік Алматы – 2002 ж.
- Бас редактор Е.М. Арын
Жауапты редактор А.Ж. Құдабаев
Құрастырушы жауапты редактор Ә. Құрышанов
Қазақ тілі энциклопедия Алматы – 1998 ж.
