Конститутцияның түрлері.
Конститутциялық құқық ғылымында конститутцияны әртүрлі негіздер бойынша топтастыруға, бірнеше мәрте әрекет жасалды. Айталық, мемлекетті құрылыс нысанына қарай Конститутцияның бір тұтас және федерациялық, саяси рижимнің сипатына қарай демакратиялық және демакратиялық емес, қолдану ұзақтығына қарай тұрақты және уақытынша деген түрлері ұсынылған. Алайда, уақыт сыны көрсеткеніндей, өткен ғасырда ұсынылып қазіргі күнге дейін қолданып келе жатқан ескі топтастыру тұрақты екндігін байқатты.
Конститутцияны: 1) нысанына 2) қолдану тәртібіне 3) өзгерту әдісіне қарай осындай түрлерге, белгілерге бөлу қабылданған.
Нысанына қарай Конститутцияның екі түрі бар, олар: жазбалы және жазбалы емес конститутциялар. Жазбалы Конститутция тұтас жинақталған кадификациялық акт (Финляндияда, Ресей Федерациясында, Қазақыстан Республикасында), бұлар осы елдердің заңдары деп ресмей түрде жарияланған. Әдетте жазбалы Конститутциялар кіріспеде негізгі мәтіннен және өтпелі кезең ережелернен тұрады. Жазбалы Конститутция бұл бырынғай тұтас, американдар бинелеп айтқандай, «қалтаға салуға болатын құжат». Кейбір жағдайларда жазбалы Конститутция белгілі бір жүйеге келтірілген бірнеше құжаттан тұруы мүмкін. Осындай жазбалы Конститутция – бұл актілер жиынтығынан немесе конститутциялық әдет – ғұрптардың жинтығынанда құрлумүмкін.
Жазбалы емес конститутция – сирек қолданылатын әртүрлі заңдардың, сот үрдістерінің және әдет – ғұрыптардың жинтығы. Қазіргі кезде бұл Ұлыбританияда және Жаңа Зеландияда бар. Жазбалы емес Конститутция жазбалы Конститутция сияқты басқару нысаны, мемлекттік құрлыс нысанын, мемлекттік жоғарғы және жергілікті органдардың құрлымын, жеке адамның құқықтық жағдайын және тағы басқа белгілейді, бірақ сол елдердің басқару актілері деп формальды түрде болсада жарияланбаған. Өйткені қазіргі кезде тұтастай жазбалы емес конститутция ешбір елде жоқ. Тіпті жазбалы емес Конститутцияның классикалық елі деп аталатын Ұлыбританияның өзінде де бір қатар жазбалы актілер бар. Британия конститутциясының негізгі бөліміндері мынандай жазба құжаттардан тұрады:
1) мәртебелік (статуттық) құқық (ежелгі актілер және аса маңызды конститутциялық сипаттағы Парламен заңдары — 1215ж. Еркіндіктің ұлы хартиясы; 1972ж. Жергілікті басқару жөндегі актілержәне тағы басқа ).
2) жалпы құқық (сот құқығы, үрдістік құқық).
3) Конститутциялық келісімдер.
4) доктриналық қайнар көздері, ертедегі белгілі ғалымдардың ғылыми монаграфиялық тундылары немесе пікірлері – мысалы Брэкстонның, Англия заңдарының камментариясы.
Конститутцияларды өзгерістермен түзетулер әдістеріне қарай қатаң және олқы деп бөлуге болады. Қатаң Конститутциялардың сайлаушылар қауымы тікелей референдумда (Рессей Федерациясында, Қазақыстан Республикасында) не арнаулы құрылтай жиналыстарында мақұлдап, қабылдайды. Мұнда, кезкелген толықтырулармен өзгерістер енгізілмеуі мүмкін, тек ерекше жағдайлардағана тисті өзгерістер күрделі регламентелген тәртіппен енгізілуі мүмкін.
Қазақыстан Республикасының Конститутциясы 91 – бабының 1 – тармағына сәйкес жоғарыда айтып кеткендей, конститутцияға осындай түзетулерді республикалық референдум не Парламентің (егер Призидент оны Парламенттің қарауна беру қажет деп тапса) шешіммен енгізілуі мүмкін. Мұндай жағдайда Конститутцияға өзгертулер мен толықтырулар әр палата депутаттары жалпы санының кемінде төрттен үшінің дауысымен енгізіледі.
Ал осыны парламенттің жай заңдарымен салыстырып көрелік.
Ондай заңдар қабылдау немесе оған тиісті өзгерістермен толықтырулар енгізу палаталар депутаттары жалпы санының көпшілік дауысымен анықталады (мысалы 50% +1), егер конститутцияда өзгеше көзделмесе.
Олқы конститутциялар әдетте парламенттер қабылдайды, ал оларға өзгерістермен түзетулер енгізу жай заңдарға тәрізді тәртіппен, яғни көпшілік дауыспен заң органдары енгізеі. Саяси тәжірибені башылыққа ала отырып конститутцияларды қабылдау мен бекітудің неғұрлым демакратиялық тәсілі құрлтаи жиналысы екенін атп айтуға болады.
Конститутциялар федералдық және оның құрамына кіретін субектілердің конститутциясы болыпта бөлнеді. Рессей Федерациясының бір ерекшелігі сол, оның барлық республикаларының өз конститутциясы бар, ал қалған субъектілер конститутциялық мәні бар жарғыларғағана ие.
Адам және азаматтың Конститутциялық
құқтары мен бостандықтары.
Демакратианың аса маңзды сипаттары белгісі мынандай адамдарды құқықтары мен бостандықтары жарияланып қана қоймай оларға әртүрлі кепілдіктер де берледі. Олар экономикалық әлеуметтік саяси және заңдық кепілдіктер болып бөлнеді. Осылардың ішінен адам мен азаматрдың Конститутциялық құқықтарна тоқталып өтсек.
Жалпы кепілдік адам мен азаматтардың құқықтарын қамтамасыз ету деген мағнаны білдіреді. Ал заң кепілдігі дегеніміз қолданып жүрген заңдар арқылы мемлекеттің субъективті құқықтардың жүзеге асырудың тәсілдері.
Жеке құқықтар мен бостандықтар адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің түп қазығы болып табылады. Оларды шектеуге болмайды. Сондықтанда Қазақстан Республикасының Конститутциясының 15 – 23 баптарында аталған құқықтар мен бостандықтар кейде «азаматтардың өзіндік құқықтары мен бостандықтары » депте аталады, оларға мемелекет тарапынан берілген кепілдіктің деңгейі өте жоғары.
Азаматтардың жеке құқықтарымен бостандықтарына өмір сүру. Жеке бас бостандығы. Адамның қадірқасйетіне қол сұқпау. Жеке өміріне қол сұғылмау, өзінің және отбасының құпиясы болу, ар-намысымен абыройын қорғау. Өзінің қай ұлтқа жататынын, қай дінге жататынын анықтау және оны көрсету не көрсетпеу, ана тілімен шығармашылық тілін еркін таңдап алу. Заң жүзінде тыйм салынбаған кез келген тәсілмен еркін ақпарат алу және тарату тағы басқа құқтар жатады.
Өмір сүру құқығы. Әр адамды оның өміріне жасаған қаскөйлектен қорғауға кепілдік беру міндетін мемлекет өз мойнына алады деген білдіреді. Оның үстіне ешкімнің өз бетінше адам өмірін қыюға қақысы жоқ. Бұған заңға сәйкес өлім жазасына кесілетін қылмыскердің ерекше ауыр қылмыс жасауы жағдайлары ғана жатпайды, өцткені ол ең ауыр жаза ретінде заңда белгіленген. Бірақ өлім жазасы кесілген кінәлі адамға кешірім жасау туралы арыздану құқықын пайдалануға мүмкіндік береді. Бұл туралы мәлімет Конститутцияның 15 – бабының 2 – тармағында арнайы көзделген. Кешірім беру құқықығы мемлекет башысы әрі ең жоғарғы лаузымды адам ретінде Қазақстан Республикасының Призидентіне берілген. (44 – баптың 15 – тармағы ).
Мемлекет әркімнің қадір – қасиетін қорғауға міндетті екенін Қазақстан Республикасының Конститутциясының 17 – бабынан көруге болады. Онда : «Ешкімді азаптауға , оны зорлық — зомбылық жасауға, басқадай қатегездік немесе адамдық қадір – қасиетін қорлайтындай жәбір корсетуге не жазалауға болмайды ». Қазақстан Республикасының Конститутциясының көптеген нормаларыда жеке адамның қадір – қасиетін қорғау мақсатында қызмет ететінін есте ұстау керек. Мысалы: жеке өміріне қол сұғылмау құқығы, телофон арқылы сөйлескен сөздерінің, жазысқан хаттарының, жеке салымдардың құпиялығының сақтау құқығы, тұрғын үйге күштеп кіруге, сол сияқты заңсыз қарап, тінту жүргізуге тыиым салу және тағы басқа. Ешкімгеде өзінің келісімінсіз медитциналық, ғылыми немесе басқада тәжірибе жасалмайды.
Жеке бастың бостандығына қол сұғылмаушылық құқығы оған мемлекеттік органдар тарапынан қауіп төндіру әрекеттеріне жол беруге болмайтындығында. Тек заңда көрсетілген реттерде ғана және тек соттың немесе прокурордың санкциясымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады, бірақ тұтқындалған адамға сотқа шағымдану құқығы берлетіндігін ерекше атап айту керек. Прокурордың санкциясымен адамды 72 – сағаттан аспайтын мерзімге ұстауға болады. Ұсталған, тұтқындалған қылмыс жасады деп айып тағылған әрбір адам адвакаттың көмегін сол ұсталған, тұтқындалған немесе айып тағылған кезден бастап пайдалануға құқығы бар (16 – бап ).
Конститутцияның 19 – бабына сәйкес әркімнің өзін қай ұлтқа жататындығын өзі анықтауға және көрсету – көрсетпеуге құқығы бар. Бұл ешкімді де өзінің ұлтын еріксіз таңдап алуына күштеп көндіруге болмайтындығын білдіреді. Әркім оны өз қалауы бойынша таңдап алуға ерікті. Мұндай саналы істі әрбір 16 – жасқа толған әрекет қабілеттілігі бар адам жасай алады, өйткені осындай жасқа жеткен Қазақстан Республикасының азаматы ғана жеке куәлік алуға, сөйтіп өз ұлтын таңдауға құқылы.
Қазақстан Республикасының Конститутциясындағы елеулі құқықтардың бірі – оның 19 – бабында 2 – тармағында әркімнің ана тілі мен төл мадинетін пайдалануға, қарым – қатынас, тәрбие, оқу және шығармашылық тілін еркін таңдап алуға тең құқығы бар. Бұл құқықтың мазмұны Конститутциның 7 – бабында туындайды. Онда еліміздегі мемлекеттік тіл – қазақ тілі, ал мемлекет Қазақыстан халхының тілдерін үйренумен дамыту үшін жағдай туғызуға қамқорлық жасайды, — деп нақтыланған. Ал осы Конститутцияның қағидалары 1997 жылғы қабылданған тіл туралы заң арқылы іс жүзінде асырылды. Әрбір адам ресмей емес жерлерде, жеке қарым – қатынаста қай тілде сөйлейтіндерін өздері таңдай алады, оған ешкімніңде киілуге құқығы жоқ. Қазақыстан Республикасының азаматтары мемлекеттік органдарға арызданып шағымданғанда өз тілін өзі білетін басқада тілді таңдауғ құқылы. Осындай құқықты олар сот істерінеқатысқанда, заң, шығармашылық жұмыстарда, диссертатция жазғанда пайдалануға еркті.
