Жоспар
Кіріспе.
I-Тарау. Қоршаған орта экологиясы.
- Қоршаған орта – қамқорлыққа зәру.
- Экология нашар болса, экономика көтерілмейді.
- Экологияның нарық жағдайындағы
экономикалық нысандары.
Қорытынды. Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
Табиғатты сүйю – парыз,
Сүю үшін білу – парыз.
Қасиетін ұғу – парыз,
Күзетінде тұру – парыз.
Мұзафар Әлімбаев.
Табиғат – бұл бізді қоршаған орта. Ол адам баласының санасынан тыс, өздігінен пайда болған дүние. Демек, адам табиғатсыз өмір сүре алмайды. Табиғат өлі және тірі табиғат болып екіге бөлінеді.
Өлі табиғатқа – ауа, су, пайдалы қазбалар, топырақ құрайтын аналық жыныстар жатады.
Тірі табиғатқа — өсімдік дүниесі, майда ағзалар, насеком, құс, балық, аң мен біздер, адамдар жатамыз. Өлі табиғат тірі табиғаттың тірегі, ал тірі табиғат өзінің қалдықтарымен өлі табиғатты баытып отырады. Ал топырақ осының екеуіне де жатпайды. Табиғатта өте тамаша бір қасиет бар. Оның өзі бөліп шығарған қалдықтардан адамдардың көиегісіз-ақ өзін-өзі тазартып аала алады. Ал адам баласының бөліп шығарған көң-қоқсығынан ақыл-оймен өмірге келген халық шаруашылығының ( ауыл, өнеркәсіп, транспорт, құрылыс ) улы, зиянды қалдықтарынан өздігінен тазалануға табиғатта шама жоқ. Табиғаттың адам баласының қажетін тек уланбаған, былғанбаған тек таза қалпында ғана өтуге мүмкіндігі бар. Уланған, былғанған табиғат байлығын қажетіне пайдаланса, жазылмас ауруға ұшырайды, ондай табиғат адамзаттың сорына айналады. Қысқасы, таза табиғат – біздің ырыс – құтымыз, ал былғанаған табиғат – біздің ауруымыз, өліміміз. Ал табиғатты былғайтын тек адам ғана. Таза табиғат үшін күрес – адам үшін күрес, келешек үшін күрес. Табиғаттың тозуы – экологиялық кризис. Бұл үлкен ғаламат апат. Ал одан құтылудың бірден бір жолы – халықтың, түгелдей табиғаттың, адамның санасыз әрекетінен тозуына қарсы күрес жүргізу. Ел біріксе, алынбайтын қамал, жеңілмейтін қиындық жоқ. Ендігі мәселе-әр адамның саналы түрде табиғаттың тозуына қарсы күресуі. әрбір кісіге табиғатты қорғау өзінің өмір қажетіне керек. Пайдаланғанда оны быгғану мен уланудан, тозып кетуден қорғауды үйрету, бұл әрине, педагогикалық оқу мен тәрбиелеу проблемасы. Табиғат қоғауға әрбір кісіні тәрбиелеу педагогика ғылымының негізгі принципі болуы керек. Адам бойында табиғатқа дос қасиеттің қалыптасуы әркімнің отбасы, ошақ қасынан, үлкендердің өнегелі іс-әрекетінен басталады. Бұл бүкіл халықтың дәстүрлік мәселесі. Мысалы, халқымыз ғасырлар бойы көктемнің алшақты наурыз мейрамының басын өз ауласын тазалап, үйінің айналасына гүл, жасыл желектер егіп, су ағатын арыған жөнге келтіріп, ел болып бірігіп көшелермен алаңдарды тазалап, көң – қоқыстарды жинап, ағаш, егін егіп, тұрмыс, шаруашылық мейрамы деп өткізген. « бір тал кесең, он тал ек», «Бұлақ көрсең – көзін аш» тағы басқа өзін қоршаған ортадан игілік атаулының көзін ашуға шақырған. Табиғатты қорғауға байланысты халқымыздың салт-дәстүрге айналдырған іс – шараларына көптеп мысал келтіруге болады. «Жері байдың – елі бай» деп халқымыз тегін айтпаған.
I-Тарау. Қоршаған орта экологиясы.
1.1 Қоршаған орта – қамқорлыққа зәру.
Қазақта бұрыннан келе жатқан « Адам мен табиғат егіз » деген қағида бар болса, қазіргі күні сол адам мен қоғамның табиғатпен, қоршаған ортамен қарым-қатынасы ерекше күрделене түсті. Адамдардың табиғатқа ұмтылуын арнаулы ұйымдастыру мәселесі толықтай терттелмеген. Сонда да төмендегідей заңдылықтарды атап өтуге болады:
- Қалада тұратын адамдардың табиғи ортада демалуға ұмтылуы соңғы жылдары күрт өсіп, қала маңының жер бедеріне теріс әсерін тигізе бастады.
- Әлеуметтанушылық зерттеулер қала сыртында демалушылырдаң арасында жеке адамдардың аз болып (4-5,5%-ы), отбасылық (54-55%-ы) және көңілдес (39-40%-ы) топтардың басым екендігін дәлелдейді.
- Қала тұрғындары қала сыртына барғанда уақыт өткізуді қолайлы ететін жағдайларға үлкен көңіл бөледі.
- Қала сыртында пошымдық қатынастардан гөрі, адамның өзін-өзі еркін сезінуі жоғары қойылады.
Жалпы жер шарындағы халық санының жедел өсуі және көптеген елдерде өндірістің күрт дамуы адамның табиғатқа ықпалын күшейтті. Мысалы, 1700 жылы планетада 620 миллион адам болса, 1850 жылы оның саны 1 миллиард 200 миллионға жетті. Яғни екі есеге көбею үшін 150 жыл қажет болады. 1950 жылы жер шары халқының саны 2 миллиард 500 миллионға жетті және 1850 жылдан кейінгі кезекті еселенуге 100 жыл уақыт кетті. 1986 жылдың орта шенінде жер бетінде 5 миллиард адам өмір сүріп жатты. Сонда еселену не бары 35 жыл ішінде жүріп өтті. БҰҰ-ның болжамы бойынша 2050 жылға қарай планета халқының саны 11,9 миллиардқа жетеді. Халық санының жылдам өсуі табиғатқа деген «тұтыну қысымын» өсірді. Қазірдің өзінде табиғат ресурстары өзін-өзі қалпына келтіре алмайтындай дәрежеде пайдаланылуда. Сондай-ақ, елімізде материалдық өндірістің көлемі еселеп өсіп келеді. Соған орай, шикі затқа деген сұраныс мөлшері де артты. Республикамыздағы экологиялық ауа бассейнінің нашарлауы, ауа ағынының тежелеуі, жоғары деңгейдегі табиғи қолданыс пен ауа қозғалысының өзгеруінен, үйлер мен алаңдардың ойластырылмай салынуынан, яғни зиянды заттардың жердің беткі қабатында қалуынан деп есептейміз. Әсіресе, көшедегі автокөліктердің шектен тыс көбейіп кетуі қаладағы ауа бассейні ластануының негізгі көзі болып отыр. Мысалы, ауа кңістігіндегі ластанудың 80%-ы автокөліктер үлесіне тиеді екен. Айталық Алматы облысында 2005 жылы әуені былғауға қатысушы тұрғылық тұтынушы көздерінің саны 4243 болса, қозғалысты ұшынды көздері, яғни облыс аумағында тіркелген автокөлік саны 138 мыңға жетті және осы жыл ішінде әуге тұрғылықты көздерден 69 мың тонна (2004 жылы 71 мың тонна) қозғалысты көздерден 130,9 мың тонна ұшынды бөлініп шыққан. Келтірілген 4243 тұрғылықты ұшынды көздері ішінде Қарасай, Іле аудандарындағы ,Алматы 2-ЖЭС, Қзмырыш Текелі қуатты кешені, «Талдықорған жылу қызмет», Қарасай; Іле аудандары мен Қарабұлақ, Балпық би аудандарындағы қант зауоттары әуеге бөлініп жатқан ұшындының басым бөлігін шығаратындардың ең ірілері болып табылады.
Өткен жылы ауа кңістігіндегі зиянды заттардың салмағы 184,5 мың тонна болды. Бұл мәліметтермен қоса, бір ғана Алматыдағы жанар-жағар май стансаларының саны 300-ге жетіпті. Жыл сайын елімізде 2,5 мың түп ағаш кесіліп отырылады екен. Өкінішке қарай, халық алғашқы кездегі өзінің қадір-қасиеті кеңістікті, парасатты ойлай білуде екендігін енді-енді дұрыстап түсініп келе жатыр. «Өссін десең өркенің, қамын ойла ертеңнің» демекші, ата-баба мекенін ұрпаққа амманнатқа қалдырғанынан қызармас үшін түрлі әрекеттерді қолға алады.
Сондай-ақ, табиғатқа ірілі-ұсақты өндіріс орындары да қатты қиянат жасап келеді. Тек 2000 жылы ғана өндіріс орындарынан 2,49 миллион тонна зиянды қалдық заттар шығарылыпты. Әсіресе, ірі өндірістік аймақ саналатын Қарағанды, Павлодар және Шығыс Қазақстан облыстары қоршаған ортаны ластау жағынан рекорттық дәрежеге жеткен. Мұнай мен газ өндіретін Атырау, Маңғыстау, Қызылорда және Ақтөбе облыстарындағы экологиялық жағдай да жылдан-жылға асқына түсуде. Ғалымдардың есебі бойынша жыл сайын атмосфераға 250 миллион тонна көміртегі тотығы, 150 миллион тонна күкірт тотығы, 120 миллион тонна күл, 50 миллион тоннаға жуық көмірсутегі, көп мөлшерде фтор, сынап тарайды. Біріккен ұлттар ұйымының мәліметтерінше, осыларға қосымша жыл сайын ауаға 2,5 млрд. тонна шаң-тозаң, 1,2 млрд. тонна азот шығарылады екен. Жер бетіндегі тіршілік өрісіне ғаламат залал әкелетін химиялық қосылыстардың 65%-тен астамы мұнай және мұнай өнімдерінен тарайды. Қазіргі мұнай өндірудің жүз жылдық тарихында жер бетінде 5 миллион тоннадан астам мұнай жойылып, ол жерлерде тереңдігі 2 метрден 8 метрге жететін топырақ қабаттары істен шыққан. Соның салдарынан мұнайлы аймақ Атырау, Маңғыстау облыстары жерінің төрттен бірі өлі топыраққа айналып отыр.
Расында да, қазірдің өзінде табиғат ресурстары өзін-өзі қалпына келтіре алмайтындай дәрежеде. Табиғаттың ластанып, кері реакция беруіне ең бірінші адамдар өздері кінәлі.
География ғылымының докторы, профессор Әлия Бейсенованың айтуынша « Адам әрекеттерінің зиянды әсері атмосфера қабатарының бірі стратосфераға да тиіп жатыр. Атмосфераның бұл бөлігінде жердегі барлық тіршілікті радияциялық ультракүлгін және инфрақызыл сәулелерден қорғайтын озон қабаты орналасқан. Соңғы кезде осы дұрыс озон қабатының бұзыла бастағаны туралы жиі айтылып жүр. Оның бұзылуына тропосфера мен стратосфера шекарасында ұшатын түрлі ұшақтар санының көбеюі себепкер болып отыр. Олардан бөлінетін газдар озон қабатының бұзылуына әсер етеді. Қазақстан териториясында озон қабаттарының бұзылуы космос ғарыш аймағы орналасқан Орталық Қазақстанда байқалған. Сол маңайдағы жайылымдар шөбінің құрамының өзгеруі, сол жерді мекендейтін қарақұйрық етіндегі радиациялық элементтер мөлшерінің шамадан тыс көбеюі осының салдары », — деген екен.
Шынында, экологиялық шешімі қиын мұндай мәселелер төңірегінде бұқаралық ақпарат құралдары арасында әңгімелер жиі айтылып, проблемеда көтеріліп жүр. Әйтсе де, құр айғаймен мәселенің шешіле салмайтыны айдан анық нәрсе.
«Табиғат пен адам егіз» деген жоғарыдағы қағидаға қайта оралар болсақ, бүгінгі табиғат басынан кешіп отырған мүшкіл халді, адамзат басынан өткеріп жатыр деуге негіз жетерлік. Ауаның ластануы, экологиялық бақытсыздықтар (атом бомба сынақтарының жарылуы, радиациялық қалдықтардың ауаға жайылуы) адамзаттың өзіне көптеген бақытсыздықтар әкелуде. Өмірге неше түрлі кемістігімен немесе мүгедек ұрпақтар келуде. Өкінішке қарай, олардың еш кінәсіз бола тұра бейкүнә қалпында адамзат басына төнген қатердің алғашқы құрбандарына айналғандығына жүрегің ауырады.
Мұндай экологиялық мәселелер біздің елді ғана емес, бүкіл әлемді толғандырып отырғаны бәрімізге белгілі. Мәлелен, Қытайда жүрегі сол жағында емес, оң жағында, бауыры да оң жақта емес сол жақта, сондай-ақ ми шарларының орны ауысқан нәресте дүниеге келген. Оның жүрегі, қанды, сағат тілі бағытында емес, керісінше айдайды екен. Дене ағзалырындағы клеткалардың бәрі де оңды-солды шатысып кеткен, бірақ, қытайлықтар мұны ауру емес, сирек кездесетін ерекшелік ретінде есептейді.
Табиғат пен адамзаттың бүкіл күллі тыныс тіршілігі біртұтас, өзектес. Сондықтан да бұл қатер адамзаттың да басына төнген кесапат. Бұл кесапаттың көбін адам өз қоламен жасайды. Бірақ, алдыңғы буынның істеген залалын жаңа ғана дүниеге келген ұрпағы неге тартуы тиіс. өз істеген қателігін түсінген буын қазір жан-дәрмен әрекеттер істеуде. Бұл әтине, дұрыс шаруа. Солай жасалуы міндетті де. Ара-кідік болса да әр жерде «Туған табиғатты қорғайды!», «Таза ауа – жан,а дауа !», «Табиғат – таусылмас байлық !», « Таза ауа – денсаулық кепілі!» секілді ұрандар көтеріліп, плакаттар ілініп жүр. Халық саны жағынан бізді бірнеше мәрте орайтын кейбір елдерде автокөліктер қатаң бақылауға алынған. Қала тазалығы, жалпы аймақ тазалығы да басты назарда. Оларда ескі машина қолданысқа жіберілмейді немесе оларға ауаны зиянсыздандырғыш қондырғылар орнатылады. Бұл бастамалар бізде де қолға алынып жатыр. М. Хайдеггер айтқандай, «Болмыс біздің үйіміз десек, рнда осы кңістікті көркейтуге кірісуіміз керек». Ғылымда мұны экологиялық дизайн деп атайды. Дизайн жетілген үлгі, мұрат – мақсат түсінігінен басталып, оған жетудің оңтайлы бағдарламасын қабылдаумен жалғасады. Бұл мәселені, тіпті XIX ғасырдың 30-жылдарында К. Риттер көтерген болатын. Расында, адам мен табиғат ажырамас тіркесте. Сондықтан да, өзімізді — өзіміз қорғайық.
1.2 Экология нашар болса, экономика көтерілмейді.
Қоғам мен табиғат арасындағы қарым-қатынастық проблеманы шешу үшін барлыұ елдердің бірігіп жұмыс жүргізуі керек. Өйткені табиғат бір тұтас, оны бөліп, жекелеген бір ел шеңберінде қарау мүмкін емес. Экологияда мемлекеттің бір өзі де ештеңе жасай алмайтын мәселелер бар. Экология мәселесі жетілген кезде ғана біз тұрақты дамуға қол жеткіземіз. Жалпы, экология мен экономика және әлеуметтік қорғау – осы үш сала бір-бірімен тығыз байланысты. Егер экология нашар болса, экономика көтерілмейді. Елдің экономикасы дамымаса, әлеуметтік қорғау шараларына қаржы жеткізе алмайды. Демек, осы үш саланы біртұтас алып қарау крек. Осы бағытта көптеген жұмыстар атқарылады. Мысалы, Байқоңыр ғарыш аймағының құлау зонасы 4 миллион 100мың гектар жерді құрайды. Бұл мәліметті жұрттың бәрі біле бермейді. 2000 жылы ғарыш кемесінің қалдықтары екі рет сол аумақтан тыс жерге құлағаны белгілі.
Айталық, «Өндіріс құралдары және тұрмыстық қалдықтар туралы» заң болса, өндірістің зиянды қалдықтары көмілмей жатса, соған орай айыпұлдар салынады, шектеулер қойылады. Немесе айыпты мекемені жабу туралы мәселе көтеріледі. Заңмен реттелетін болса, шығынның сомасы шығады. Мысалы, «Атмосфералық ауаны қорғау туралы» заң жобасы ұсынылды. Ол өмірге келсе, пайдасы зор болады. Құлап келе жатқан зымыраннан гептил шашылады да, ол ауаға бірден тарап кетеді. Ауа қабатындағы гептилді өлшеп, соған сәйкес жердегіадамдарға қанша зияны болатынын анықтай келе, айыппұл салуға болады. Халыққа қаншалықты обал жасалғанын және оның ақшаға шаққандағы көлемін көрсетіп, осындай сома болады деп дәлелдеп отырса, тек сонда ғана нақты төлем болады.
Соңғы уақытта Балқаш та кең түрде әңгімелене бастады. Көп жағдайда оның тағдыры да өзге мемлекетке байланысты. Мақұл, біз қазір көл жанындағы күріштікті тоқтатамыз, Қапшағайды ашып жібереміз, ондағы бір шөміш су бір қазан суға келіп қосылады. Онымен мәселе шешіле қоймайды. Балқаш Аралдың кебін киетін болса, оның зияны Азияға ғана емес, бүкіл Еуропаға да тиетін әсер болады.
Соңғы жылдары қарлығаштар келмей кетті, даламыздың көркі болған ақбөкендер азайды, деген сөздер көп айтылып жүр. Бұл дұрыс пікір.
- Шындығында, осының бәрі жеріміздегі өзгерістерден болып жатады. өйткені,табиғатты алдай алмаймыз. Мұны табиғаттың көрсеткен қарсылығы деп ұққан жөн.
Экологияның өзгеруі халықтың әл-аухатына көп әсер етеді. Адамның өшпенді болуы да жағдайға байланысты. Жұмыс жоқ болған соң, адамдар өзге кәсіппен айналысып кетті. Шағын кәсіпкерлікті қолға алайын десе, айналымда қаражат жоқ, қаражат болған күнінде де өте көп қажет. Өйткені, көптеген қажетті заттар мысалы, жанар-жағар май, техника жағынан тағы сол сияқты көптеген кедергілер бар. Амалы құрығандар аңға шығады, тағы басқа табиғатқа әсер келтіретін қимылдар жасйды. Киіктерді қайта-қайта шошытып ата берсе олар басқа жаққа, тіпті өзге елге мүлдем ауып кетеді. Мысалы, оңтүстіктегі біраз киіктердің Қырғыз еліне ауып кеткендігі жөнінде анық мәлімет бар. Соның бәрі себепсіз емес. Бұл – Жер – Ана организмінің тітіркенуі.
Бізде үлкен жолдардың бойындағы ағаштар да балтаға түсуде. Бұл жұмысыздықтың бір себебі,тағы бір себебі, көмірдің бағасы ағашты алып келуден арзан болса, адамдардың оны сатып алатын мүмкіндігі болса, ағаштар жөнсіз шабылмас еді. Біз халықты сондай деңгейге келтіруіміз керек. Әрбір тұрғынның көміріне де, тамағы мен киіміне де жететін табыс таба алатын жұмыс беруіміз керек. Не болмаса, оларға әлеуметтік қолдау көрсетуіміз қажет.
1.3 Экологияның нарық жағдайындағы экономикалық нысандары.
Қозғалыс табиғатты қорғау жөжінен әлемдік ауқымда қаралатын, кейінге қалдыруға болмайтын және жоғары имандылықты талап ететеін мәселе болып табылады. Адам мен табиғаттың қарым – қатынасы экологиялық – экономикалық қатынас ретінде қарала бастады.
Біздің республикамыздың териториясы көлемі жағынан әлемде алтыншы орындға ие. Менделеев таблицасындағы 105 элементтің Қазақстан қойнауынан 99 – ы табылды, 70 – інің қоры зерттелді, өндірісте 60 – тан пайдаланылуда.
Қазақстанда отын өндірісі: көмір өндіру, мұнай және газ өндіру, түрлі – түсті металургия; мыс, қорғасын, мырыш, алюминий және титан – магни өндірісі, қара металургия : сапалы қара металургия өндірісі дамыған. Осы өндірістер суды, ауаны, жерді, жер қойнауын бүлдіріп қана қоймай, барлық тіршілік дүнйесіне әсерін тигізеді.
Климатологтардың пікірі бойынша, республика териториясында климаттық антропогендік өзгерістері бар екендігі дәлелденген. Өлім деңгейі бұрынғы КСРО елдерімен салыстырғанда екі есе көп, ал балалар өлімі жағынан әлемде ең арттағылардың қатарында.
Экология ең негізгі саяси проблемаларға айналды. Қазақстан экологиялық жағдайының мұншама қайғылы болуының ең басты себептерінің бірі өнер кәсіп орындары мен ведоиставаларға табиғатты қорғау қазіргі кезде экономикалық жағынан тиімді болып отырғанында. Экономикалық реформа ғана бұл жағдайды түпкілікті өзгерте алады. Барлық табиғи байлықтардың құны мен қожайыны болуы керек. Табиғатты пайдаланудағы бейбастықты тек қана экономикалық жағынан мүдделі субъект тоқтата алады.
Табиғаттың жалпы күйзеліске ұшырауына кінәлілердің бірі ғылыми техникалық прогрес.
Ертеңгі күннің технологиясы қандай болуы қажет ? Экологиялық тұрғыдан қарағанда, табиғатты пайдалану технологиясын табиғатпен бірлесе қызмет технологиясына көшу бағыты дұрыс деп есептеледі.
Әлемнің ірі – ірі қалаларында ауаны ластаудың 2/3 бөлігі автомобиль транспортының үлесіне тиеді. Табиғатты бүлдіруге ат салысып жүрген негізгі он бүлдірушінің ішіндн, БҰҰ – ның таблицасы бойынша, автомобильден бөлінетін көміртегі екінші орында жүр.
Егеменді ел болдық деп бөркімізді аспанға атып жүрміз. Бірақ табиғатымыз күн санап азып барады. Бұрын бұған орталықты кінәләдік, ал бүгінгі таңдағы туған жерге табиғатқа деген немқұрайлыққа ертең кімді кінәлар екенбіз? Қазір өзіміз би, өзіміз қожа емеспіз бе? Ел аман жұрт тынышта « жау шапты, от қашты » деуімнің ең басты себебі экономика көлеңкесінде қалып отырған экология мәселесі. Бұл сөзімнің айғағына күнделікті баспасөз беттерінде кездестіріп жүргеннен байлықтары, мұнай өндірісі сияқты табиғатқа пайдасы мен зияны бірдей кен ошақтары туралы мәліметтердің бір жақтылығын айтар едім. Мысалы соңғы кездері өндіріс ошақтарын жекешелендіру жөніндегі табыстан бас айналып, көз қарауытардай тапқанымызбен тарих алдындағы жуап кершілігіміздіде ұмытпағанымыз жөн болар. Қазақстанда табиғатты пайдалану экономиканы пайдалану экономиканың жүйесі анықталып келеді, нарықтың өзара қатынастық құқықтық базасы жасалды. Қазақстан Республикасының « Қоршаған ортаны қорғау туралы » заңы қоршаған ортаны қорғаудың экономикалыұ механизімін экономикалық мәселелерге жеке бөліммен бөліп береді.
Мұнда қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық әдістері белгіленген: жоспарлау мен қаржыландыру ; табиғи қалаларды пайдаланған үшін төлем ақы; қорды қоршаған ортаны ластандырудың төлемақысы; қоршаған ортаны қорғау қорын жасау. 1998 жылғы бюджеттің табысты бөлігі табиғи ресурстарды пайдаланғаны үшін салықтан түсті -16 млрд. астам теңге. Бұл бюджеттің табысты бөлігінің 8,2% көлемінде. Негізінен бұл қазба байлықтың төлем ақысы.
Жергілікті бюджет табысына орман ; су, жер ресурстарын пайдаланғаны үшін төленетін төлемақы түседі.
Төлемақы көлемі олардың экономикалық бағалануына көбнесе сәйкес келе бермейді. Олар негізінен шартты түрде төленеді, табиғи ресурстарды қалпына келтіруге кететін шығыннан төмен.
Табиғатты пайдаланудан түсетін төлемақы оны қорғауға кететін шығынды өтеуі тиіс.
Қазіргі негізгі принцип мынандай-ластандырушы төлейді. Ластандыру үшін төленетін төлемақының көлемін ұлғайту үшін құқықтық негіз жасап, төлемақы мөлшері деңгейін соған сәйкес анықтаудың әдістемелігін өзгерту қажет. Сонымен қатар экологиялық заңды өтеудің міндетті сақтандыру шараларын енгізу қажет.
Қоршаған ортаның ұлттық стратегиясын енгізу үшін инвестиция қажет. Алайда өтпелі экономиканың жағдайында инвестицияға кезігетін елеулі кедергілер бар.
Біріншіден, капитал рыногының шектелген дамуының. Мемлекеттік бюджет пен экономиканы басқарудың орталықтанған жүйесі барлық инвестицияларды қаржыландырудың негізгі көзі ретінде капитал рыногымен әлі толық алмасқан жоқ. Оның зайымдар, бонустар беретін басқа да финанстық құралдары жеткіліксіз. Соған қарамастан жергілікті банк жүйесі баршылық, олар өте жоғары проценттік мөлшерде зайымдар береді.Көпшілігінде мұндай экологиялық инвестициялардың ғұмыры қысқа. Ластандыру төлемақысының жүйесі өте төмен белгіленген, әрі өте нашар орындалады. Оларды ынталандыратын күш әлсіз бюджеттік мәжбүрлікпен төмендейді, сөйтіп кәсіпорындарға бағалауды бюджетке өткізуді мүмкіндік береді. Бұл кәсіпорындардың экологиялық инвестицияға қызығушылығын төмендетуі. Экологиялық қорларды құрудың басты себебі олар кездескен қиыншылықтарға қарамастан инвестицияларды қолайлы деңгейге дейін арттыруға мүмкіндік туғызады. Сонымен қатар қорлар экологиялық стандарттар мен нормаларды енгізуді жеңілдетуі, таза әрі қорларды үнемдейтін технологияның да шығуына ықпал етеді.
-Елбасы жолдауында 2030 жылы Қазақстан ауасы таза, мөлдір сулы, жасыл жилекті елге айналуы тиіс. Өндіріс қалдықтары мен радияция бұдан былай біздің үйлерімізбен бақтарымызға енбейтін болады деп жазылған.Бұл елбасы жолдауы – болашақ бағдарламасы даген сөз. Экология ел амандығы десек ең алдымен табиғатты сауықтыруымыз керек.
Қазақстандағы табиғат қорғау инвестициясының негізгі бөлігі ішкі ресурстардан түседі, алайда қаржыландыру деңгейі төмен.
Үкімет табиғат қорғау қорының қызмет аясын, құқығын кеңейтіп, сол арқылы экологиялық төлемақыны өндіру мен жұмсауды бақылау құқығы бар дербес статус беріп отыр. Дербес заңды тұлға ретінде Республикалық экологиялық қор құрылды. Оның қаржысы экология және табиғи қорлар стратегиясын туындайтын экологиялық жобаларды қаржыландыруға жұмсалады.
Қорларды құру республикада табиғатта қорғаудың экологиялық механизмін одан әрі жетілдіруге мүмкіндік жасайды.
Табиғат қорғаудың басымдық шараларын іске асыру үшін халықаралық ұйымдар тарапынан Қазақстанға сыртқы қажет.
Қазақстан конституциясында және « Қазақстан – 2030 » стратегиясында біздің азаматтарымыздың қолайлы қоршаған ортада салауатты өмір сүруіне, дер кезінде нарықты экологиялық ақпарат алвп отыруына құқық берілген.
Қорытынды.
Табиғатты қорғау бір күндік шаруа емес, ол ұзақ мерзімді қажет етеді. Қалың бұқараның экологиялық сауатын көтеруге тек экологтардың шамасы келмейді. Ол үшін орта мектеп терде, лицей, коледж, жоғары оқу орындарында экология пәні жоғары сапада, терең оқытылуы міндетті керек. Экологиялық білім беру – ұлттық педагогиканың негізгі арқауы. Ұлы Абай табиғаттың ерекше құбылыстарын өз туындыларына арқау етті. Ал ұлттық білімнің негізін салушылар А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Жұмабаев,
Ж. Аймауытов қоршаған ортаны аялау, салауатты өмір сүру салтын құрудың ғылыми алғы шарттарын жасады. Табиғат дегеніміз – құбылыстар туралы білімдер негізі, ғылыми таным пәні. Нақты білім – ұлан-ғайыр әлем тынысының бүкіл логикалық жүйесін мейлінше дәл бейнелеу. Адамзат ұрпағының парызы, берекелі еңбегі осы заңдылықты ашып, тіршілік тынысының тереңіне бойлау, қамқорлық жасау. Табиғат дауыс – дыбысын, үнін ата-аналар да, тәрбиешілер де, заң шығарушылар да көңіл қойып тыңдауы тиіс. «Табиғатпен егесу, зиян келтіру жақсылыққа апармайды, адамға тек оның табиғи күшін пайдалану ғана қалады», — деп ұлы ғалым К.Д.Ушинский айтқан жоқ па? Келешек ұрпақты экологиялық апаттан сақтап, ұрпақтың адамдық ұрығының тозып кетуін болдырмаудың тағы бір жолы — әр адамды табиғат қорғауды түсінбейтін ұйқысынан оятып, олардың есіл-дертін табиғат қорғау жұмысына бұруды жоғары шегіне дейін жеткізу. Бұдан бөлек бізде табиғатты, табиғаттың баласы – адамды аман сақтап қалудың жолы жоқ. Ол жұмыс жүргізіліп те жатыр. Бірақ нәтиже аз. Әлі де тәрбиенің аздығы, экологиялық сауаттылықтың төмендігі басым. Бұрынғы істелінген жұмыстарды қайталай беруден шаршауымыз керек. «Ұра берсе шайтан да өледі» деген сөз бар, күндердің күнінде бір үлкен нәтижеге жетуіміз сөзсіз. Ол үшін экологиялық тәрбие беру жүйелі жүргізілуі тиіс.
Мұндай жүйелі табиғат тәрбиесі тәрбие мекемелеріндегі ұстаздардың бірлігімен, жауапкершілікті сезінуімен, азаматтық арларымен тікелей байланысты. Осындай әсемдік пен шаттықтың жүйелі тәрбиесінен өткен бала, жастардың үлкен азамат болғанда табиғаттың, елі мен жерінің жауы болып қалыптасуға жолы жабылатын болады.
Табиғатымызды мәңгілік таза, көркем, бай қалпындасақтап қалу үшін экология мен табиғат қорғау мәселесін біріктіре отырып оқып, үйреніп, іске асыру, адам тағдыры мен тұтас байланыста екенін ұғыну керек. Біз дүниеге эколог көзқарасымен қарап, ең бірінші адам денсаулығын ойлауымыз керек. Терезе алдында өсіп тұрған зәулім ағаш терезеге күн түсірмей, үйдегі ауадағы микроб өлмейді, одан адам тұмау тағы басқа жұқпалы аурулармен ауырады. Ал ағаш шаңды, улы заттарды бойына көп жинайды.ол желмен терезеден үйге кіреді десек, табиғат қорғау көзқарасымен оның бірден кесіліп отырғызылуы керек. Сонда тез жеміс береді, оқушы жемісінің балбырап піскенің, оның қандай екенін көруі тиіс. Енді біріміз «жоқ, ол әсемдік үшін аулаға отырғызылады, оны сұлулық, көркемділікті сақтау үшін біркелкі әдемі қылып кесіп, қырқып отыруымыз керек, екпе көшетке агротехникалық шаралар жасалу керек» дейміз. Енді біріміз «терек ағашы түр ретінде міндетті түрде сақталуы, көбейтілуі керек» десек, енді біріміз» терек ағашы үлпесі, түбіті аллергия ауруына ұшыратады, ол шаң мен улы заттарды бойына өте көп, тез жинап, оны үй маңына, көшеге отырғызбауы керек» дейміз.
Еліміздің болашағы – жас ұрпақтың көздерін ашып, көкіректерін оятып, оларды жеріміз, табиғатымыз үшін жаны ашитын қамқоршы етіп өсіруге күш салып, табиғат – анамызға ашкөздікпен қарайтындармен күресуге тәрбиелеуіміз керек.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
- Қасымбекова Қ.Қоршаған ортаны қорғау – адамзаттық міндет.
Заман – Қазақстан. 2002ж. 4 қазан. №40. 6-бет
- Шоқпытов А.Су мөлдір, ауа таза, көк шалғын мен орман – тоғай жайқалсын десек…Атамекен. 2002 ж. 10 шілде.
- Қараева Ш. Қоршаған орта – қамқорлыққа зәру. Сақшы. 2002 ж. 19 қыркүйек. 5-бет
- Жұмалиева Б. Экологиялық сақтандыру туралы заң керек. Бірақ, сақтауды ойлап жатқан ешкім жоқ. Алтын Орда. 2004 ж. 5-7 тамыз 7-бет.
- Әбенбаева С. Табиғат та сұлулықтың кәусарбұлағы. Ұлт тағлымы. 2003 ж.
- Бейсенова Ә. Мәселенің мәні неде? Парасат. 2005 ж.
- Темірғали Ж. Экология – екінші реттегі мәселе емес. Заң газеті. 2001 ж. 28 мамыр 3-бет
- Фурсов В.И. экологические проблемы окружающей среды – Алматы 1991-192 б.
- Бордский А К Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы Алматы ғылым 1997 -192 б.
