Реферат. Құқық нормаларын талқылау

  Құқық нормаларын талқылау

 

 

Жоспар:

 

1. Құқық нормаларын талқылаудың мақсаттары және маңызы
2. Құқық нормаларын талқылаудың түрлері
3. Қолданылған әдебиеттер тізімі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Құқық нормаларын талқылаудың мақсаттары және маңызы

 

Құқық нормалары мемлекеттің бекіткен әмірі ретінде құқықтық қатынас субъектілерінің мінез-құлықтарының жал­пы сипаттамаларын жол-жора, ереже ретінде ғана айқындайды. Себебі, жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың өмірде жасалатын барлық іс-әрекеттерін құқық нормаларына сиғызу мүмкін емес. Мысалы, ұрлық құдайдың құтты күні сан алуан түрде, әр түрлі сипатта жасалынады. Түнде, күндіз және заттар үйден, қоймалардан, қалтадан, гараждан, мейманханадан, автомобильден, магазиннен, базардан ұрланады. Заң шығарушы орган ұрлықтың құрамының барлық сипаттамаларын құқықтық нормада бекітпейді тек нағыз мазмұнын, қоғамға қауіпті ерекше сипаттарын ғана белгілейді. Объективтік жағынан ұрлық тек қана «бөтен мүлікті жасырын ұрлау» деген іс-әрекетті бекіткен. Адамды жауапқа тартуға біреудің мүлкін жасырын ұрлағаны жеткілікті. Ал, қай жерден, кімнін мүлкі екені көрсетілмейді. Бір сөзбен айтқанда заң шығарушы органның құқық нормаларында субъектілерінің бекітілген мінез-құлықтарын толыққанды, терең түсіну үшін әділетті мағынада іс жүзіне асыру және дұрыс қолдану үшін оларды талқылау қажет. Бұл процесс ойлау арқылы болады және соның нәтижесінде құқық нормасының мәні айқындалады. Жалпы құқық нормаларын талқылаудың тарихына көз жүгіртетін болсақ заңның нормаларын, оның сөздік мәнін түсіндіруге тыйым салынғанын аңғарамыз. Кезінде Юстиниан, Пий IV, Наполеон I, ШЛ.Монтескье, Ч.Беккарна сияқты ірі қайраткерлер заңға түсінік беріп, оны талқылауға тыйым салуды талап еткен. Олардың ойынша мұндай әрекеттер заңның мазмұнын бұрмалауға әкеп соқтырып, заңсыздықка тікелей жол ашады.

Ойлау барысында талқылаушы субъект алдына мынандай сұрақтар қояды:

1. Құқық нормасынын мазмұны не?
2. Оның мақсаты не, қандай талаптарды іс жүзіне асыруға бағытталған?
3. Құқықтық норманы іс жүзіне асыруда мемлекет қандай мақсат көздейді?
4. Құқық нормасы дұрыс қолданыла ма, жоқ па?

Түсінік беруші субъект аталмыш сұрақтарға жауап беру үшін заң әдебиеттерін оқиды, сот практикасын танып біледі, ғалымдардан кеңес сұрайды. Сондай әрекеттердің нәтижесінде құқық нормасы жан-жақты талқыланады, құқықты дұрыс, әділетті қолдануға мүмкіндіктер жасалады.

Кұқық нормаларын талқылау деп заң шығарушы органның құқық нормаларында бекіткен еркін, мазмұнын ұғынуға, түсіндіруге бағытталған субъектілердің қызметтерін айтады.

Талқылау құқық қолданудың ең маңызды және жауапты сатыларының бірі болып табылады, ол арқылы құқық нормалары іс жүзіне асырылады. Талқылаудың өзінің мазмұны бар және оның кейбір жақтары негізінде екі ұғыммен қамтылады: ұғыну және түсіндіру.

Ұғыну — субъектінің ойлау процесінің жемісі, құқық нормасын түсінудегі қорытынды пікірі. Ұғыну толғаныс, күйзеліс арқылы қалыптасады, тұжырым жасауға мүмкіндік береді. Соның нәтижесінде логикалық заңның күшімен тексерілген, дұрыс қорытынды туындайды.

Түсіндіру — интерпретатордың құқық нормасын дұрыс қолданудың мазмұнын айқындап, ашып көрсетуі. Түсіндіру — тек ғана ұғынудан кейін болатын саты. Алдымен ұғып алып, содан кейін ғана түсіндіруге болады. Ұғынусыз түсіндіру болмайды.

 

2. Құқық нормаларын талқылаудың түрлері

 

Құқық нормаларын талқылаудың бірнеше түрлері бар. 1. Субъектілері бойынша құқық нормаларын талқылау рес­ми және ресми емес болып екі түрге бөлінеді.

1.Ресми талқылау арнайы құзыры бар мемлекеттік органдар мен субъектілермен іс жүзіне асырылады. Біріншіден, бұл талқылау арнайы құқықтық кесім арқылы бекітіледі. Екіншіден, ресми талқылаудын нәтижесі түсінік берілген құқық норманы қолдануда барлық субъектілерге міндетті болып саналады. Үшіншіден, құқық қолданатын субъектілерге талқыланған құқық нормасын бір мағынада ұғынуға мүмкіндік береді және құқық қолдануда қателіктерге баруға тосқауыл қояды. Ресми талқылау нормативтік, казуальдық болып бөлінеді.

2. Нормативтік талқылауда құқықтық норманы талқылаған түсініктің өзі бәріне міндетті нормаға айналады, көп рет қолдануға мүмкіндіктер туады. Мысалы, «Қазақстан Рсепубликасының нормативтік құқықтық актілер туралы заңында» заңға сәйкес қабылданған кесімдер ресми түрде өзі қабылдаған органмен талқыланады деп атап көрсетілген. Сонымен қатар норма­тивтік талқылаудың субъектісі болып әділ сот органдары, атап айтқанда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты бола алады. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының пленумының қаулылары соттардың тәжірибелерінде қолданылатын заңдар мен заңға сәйкес қабылданған нормативтік-құқықтық кесімдерге түсініктеме береді және оларды тек сот органдары ғана пайдаланады. Қазақстан Республикасының Конституциясының 81-бабында: Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты азаматтық қылмыстық және жалпы сот ісін жүргізудің соттарда қаралатын өзге де істер жөніндегі Жоғарғы Сот органы бо­лып табылады, заңда көзделген іс жүргізу нысанасында олардың қызметін қадағалауды жүзеге асырады, сот практикасының мәселелері бойынша түсініктемелер беріп отырады», — деп атап көрсетілген.
3. Казуальдық талқылау нақтылы каралған іс бойынша қолданылатын құқық нормаға түсінік беру. Мұндай талқылау негізінде құқық қолдану барысында арнайы құзырға ие органдардың шешімдері мен соттардың үкімдерінен, шешімдерінен өздерінің көріністерін табады, соттық және әкімшілік болып екі түрге бөлінеді.
4. Ресми емес талқылау заң күші жоқ, құқық нормаларын іс жүзіне асыруда құқық субъектілеріне міндетті емес түсінік беру. Мұндай талқылау кеңес берумен ғана шектеледі. Ресми емес талқылау мемлекет және құқық теориясында үш түрге бөлінеді: кәдімгі, кәсіби және доктриналдық.
5. Кәдімгі талқылау кез келген субъекттің өзінің білімі, деңгейі дәрежесінде қандай да болмасын заңға, оның нормаларына түсінік беруі. Мысалы, референдум барысында жеке адамдардың өз пікірлерін білдіруі.
6. Кәсіби талқылау құқық қорғау органдарының қолданылатын құқық нормалары бойынша азаматтарға, заңды тұлғаларға түсінік беруі. Негізінде қәсіби талқылауды арнайы заң мамандығы бойынша білімі бар субъектілер іс жүзіне асырады.
7. Доктриналдық талқылау заңгер ғалымдар мен ғылыми мекемелер жазылған мақалалар, монографиялар және коментарийлерде беретін талқылаулар. Бұл талқылаудың заңдарды жетілдіруде, олардың тиімділігін арттыруда, құқық нормалары­ның кемшіліктерін жоюда үлкен рөл атқарады. Көрнекті заң­гер ғалым Е.Б.Әбдірасұлов доктриналық талқылау туралы мынандай қорытынды жасайды:

«Біріншіден, доктриналдық талқылаудың субъектілеріне негізгі қызмет саласы ғылыми зерттеу болған ірі ғалымдар жатады.

Екіншіден, доктриналдық талқылаудың жеке субъекті ретінде ғылыми доктрина жасап, құқықты талқылау қызметінің нәтижесін шығаруды қамтамасыз ететін ғалымдардың тобын, бірге жұмыстарды орындайтын бірсыпыра ғылыми-зерттеу мекемелері мен институттарды бөліп айтуға болады.

Үшіншіден, доктриналдық талқылаудың жеке субъектілеріне ғылыми қызметтері өздерінің заң ұйымдары мен мекемелер, әр түрлі мемлекеттік органдармен байланысты заңгер-ғалымдарды жатқызуға болады.

Төртіншіден, құқық нормаларын доктриналдық талқылау субъектілері болып практика қызметкерлері табылады, егер олардың заңды талқылау қызметтері таза комментаторлық шығармашылықпен шектелмей, кәсіби интерпретация деңгейінен жоғары болса».

III. Тәсілдері бойынша құқық нормаларын талқылау тарихи-саяси, логикалық, арнайы-заңдық, жүйелілік, грамматикалық болып бөлінеді.

1. Тарихи-саяси талқылау нормативтік құқықтық кесімдердің қабылдануының тарихи жағдайларын түсіну арқылы олар­дың негізгі мақсаттарын айқындап, танып білу және зерттеу.
2. Логикалық талқылау логиканың заңдарын пайдалана отырып, заң мәтінінде қолданылған ұғымдар мен категориялардың, құбылыстардың, бір бірімен байланыстарына, арақатынастарына талдау жасау арқылы түсінік беру.
3. Арнайы-заңдық (терминологиялық) заңнама шығарушы органның заң техникасын қолдану барысында пайдаланылған арнайы терминдерді түсіндіру, мазмұнын ашып көрсету. Мы­салы, «әлсірету мақсатында жасалған», «ауыр зардаптарға әкеп соққан іс-әрекеттер», «қылмыстық қоғамдастық», «ірі мөлшерде», «құнды заттар», «мүдделеріне елеулі зиян келтіру», «лизинг», «ипотека», «акцепт», «элемент», «регресс» және т.б.
4. Жүйелілік — құқық нормаларының институт, құқық салаларымен байланыстарын, алатын орындарын ұғыну арқылы тал­қылау. Соның нәтижесінде талқыланған құқық норма басқа нормалармен салыстырылып, салалармен шектес екені айқындалады.
5. Граматикалық талқылауда құқық нормаларының мәтініне, сөз құрылыстарына талдау жасау арқылы оның мазмұнын ұғыну.
6. Көлемі бойынша құқық нормаларын талқылау сөзбе-сөз, кеңейтілген және шектелген болып бөлінеді.
7. Сөзбе-сөз талқылауда құқық норманың мәтіні оның мазмұнын дәлме-дәл көрсетеді. Осыған байланысты оның мазмұ­нын түсінуде ешқандай қиындықтар болмайды.
8. Кеңейтілген талқылауда құқық норманың толық мазмұны оның сөздік мағынасынан кеңірек болып ұғынуды талап етеді. Мысалы, Қазақстан Республикасының Конституциясының 77-бабының бірінші тармағы: «Судья сот төрелігін іске асыру көзінде тәуелсіз және Конституция мен заңға ғана бағынады», деген норманы бекіткен. Бұл жерде судьялар іс қарағанда тек ғана Конституция мен заңдарға ғана емес, сонымен қатар басқа да нормативтік құқықтық кесімдерге бағынады. Бұл норма кеңейтілген талқылауды талап етеді. Сонымен қатар құқық нор­маларының мәтінінде «және басқалар», «өзгеше көзделмесе», «басқа құжаттар», «басқа да мүлік» және т.б. сөздер құқық нормалар мәтінде пайдаланғанда кеңейтілген талқылау пайдаланылады.
9. Шектелген талқылауда құқық нормасының толық мазмұ­ны оның сөздік мәтінінен кеңірек болып қабылданады. Мыса­лы, Қазақстан Республикасының Конституциясының 36-бабы: «Қазақстан Республикасын қорғау — оның әрбір азаматының кажетті борышы және парызы» деген норманы бекіткен. Бірақ, бұл борышты барлық азаматтар орындай алмайды. Атап айтқанда әрекет қабілеттілігі жоқ азаматтарға отанды қорғау борыш және парыз бола алмайды. Немесе Конституцияның 27-бабының 3-тармағы «Кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқорлық жасауға міндетті» деп атап көрсетеді. Бұл жерде шектелген талқылаудың қорытындысы мен балаларына қамқорлық жасамаған және тастап кеткен ата-анаға көмек керсету міндетті емес екенін аңғарамыз.

 

 

		Құқық нормаларын талқылау

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі

 

1. Е.Б.Абдрасулов. Толкование норм права в истории правовой мысли. Алматы, 2000.
2. Е.Б.Абдрасулов. Толкование закона и норм конституции: тео­рия, опыт, процедура. Алматы, 2002.
3. Н.Н.Вопленко. Официальное толкование норм права. М., 1976.
4. Т.Я.Хабриева. Толкование Конституции Российской Федерации. Дис. докторских юридических наук. М., 1996.
5. С.Ф.Ударцев. Суд и правотворчество: Сб. Законотворческий процесс в Республике Казахстан: состояние и проблемы. Алматы, 1997.
6. В.И.Наумов. Толкование норм права. Учебное пособие. М., 1998.
7. Ю.Б.Фишлер. Толкование права. Спб., 2003.
8. А.Ф. Черданцев. Толкование Советского права. М., 1979.
9. Л.В.Соцуро. Неофициальное толкование норм права. М., 2000.
10. Ю.А.Митрофанов. Толкование закона в Великобритании и его нормативное регулирование. //Сб. Закон: создание и толкование. М., 1998.