Лексикология туралы түсінік
Лексика-кµне гректіктіњ Lexiros (сµздік) деген сµзі. Лексика деген сµз жер ж‰зіндегі халыќтар тілініњ кµпшілігінде термин болып ќалыптасып кеткен. Біздіњ тілімізге ол орыс тілі арќылы келіп орныќты. Б±л термин — бір тілдегі барлыќ сµздердіњ жинаѓы деген ±ѓымды білдіреді. Осы лексика деген терминніњ ±ѓымына тілдіњ жергілікті ерекшелігі де, сол бір тілдіњ говорлары да, диалектілері де енеді. Лексикалыќ ќ±рамына енген сµздерді тексеретін-лексикология, маѓыналарын тексеретін-этимология., сµздік жасау, сµздерді ж‰йелі т‰рде жинау ісін тексеретін-лексикография кіреді. Б±ѓан фразеология да іргелесіп отырады. Тіл ѓылымыныњ этимология, лексикология, семасиология, лексикография деген тараулары лексиканы тексереді. Сонымен ќатар лексика грамматиканыњ негізгі базасы болып табылады. Грамматикалыќ категорияларды сµздіњ грамматикалыќ µзгерістерін, т‰рленуін, бір сµз бен екінші сµздіњ байланысын-оныњ негізгі обьектісі болатын-сµзден бµліп ќарауѓа болмайды. Сµздердіњ маѓынасын, оныњ жалпы лексикалыќ системадаѓы алатын орнын, шыѓу тµркіне ќолдану ќабілеттігін к‰нделікті ќарым-ќатынастаѓы кµрінісін, стильдік мєні мен сипатын тексеретін лексикология.
Лексикология тілдегі барлыќ сµздердіњ жиынтыѓын, сµз байлыѓын зерттейді, тілдіњ негізгі сµздік ќ±рамыныњ келеі мєселелерін т‰гел ќамтып, оны егжей-тегей т‰сіндіруді маќсат етеді.
Лексикология — сµзді жєне сµздердіњ жиынтыѓы-тілдіњ сµздік ќ±рамын (лексикасын) зерттейді. Сµз лексикологияда лексикалыќ единица ретінде ќарастырылады. Лексикалыќ единицалардыњ (сµздердіњ) жиынтыѓынан тілдіњ сµздік ќ±рамы (лексикасы) ќ±ралады. Єрбір тілдіњ сµздік ќ±рамындаѓы сµздер ќаншама кµп жєне алуан т‰рлі болѓанымен олар бір-бірімен байланысты, µзара шарттас элементтердіњ ж‰йесі ретінде ќ±ралады да сµз тілдіњ лексикалыќ ж‰йесініњ элементі ретінде ќаралады. Жалпы ќатынас ќ±ралы ретіндегі тіл атаулыныњ лексикалыќ жаѓына тєн ќ±былыстар мен жалпылама зањдылыќтар мен ±ѓымдар жалпы лексикологияда ќарастырылса, лексикалыќ ќ±былыстар мен жалпы зањдылыќтардыњ жеке, наќтылы тілдердіњ лексикасына икемделіп кµрініс табуы жєне єрбір тілдіњ сµздік ќ±рамы мен дамуы, µзіндік ерекшеліктері жалќы лексикологияда (жеке наќтылы тілдіњ лексикологиясында) ќарастырылады. Єрбір тілдіњ лексикологиясы (жеке лексикология) жалпы лексикологияныњ жалпы теориялыќ ќаѓидаларына негізделеді де, наќты бір тілдіњ лексикасын зерттейді.
Жеке лексикология білгілі бір тілдіњ сµздік ќ±рамын шыѓуы мен тарих бойында дамуы т±рѓысынан немесе тілдіњ сµздік ќ±рамын сол тілдіњ белгілі бір дєуірдегі мысалы, ќазіргі дєуірдегі ќалпы т±рѓысынан ќарауы м‰мкін. Осыѓан орай, лексикология тарихи (диахрониялыќ) лексикология жєне сипаттама (синхрониялыќ) лексикология болып бµлінеді. Тарихи лексикологияда тілдіњ сµздік ќ±рамы шыѓуы замандар бойында ќалыптасуы жєне дамуы, лексиканы ќ±растырушы арналар жєне олардыњ тарихы т±рѓысынан зерттеледі. Ал сипаттама немесе синхрониялыќ лексикологияда, мысалы «Ќазіргі орыс тілі, «Ќазіргі аѓылшын тілі», «Ќазіргі ќазаќ тілі» атты пєндердіњ лексикология бµлімдерінде аталѓан тілдердіњ лексикасыныњ осы заманѓы ќалпы, сµздіњ маѓыналыќ ќ±рылымы, лексиканы ќ±растырушы арналар мен ќат-абаттар, сµздердіњ активті жєне пассивті топтары, сµздік ќ±рамныњ даму жолдары, лексиканыњ стилистикалыќ жаќтан дифференциялануы сµздердіњ ќолданылу аясы, маѓыналардыњ ќарым-ќатынасына ќарай сµздердіњ топтасуы жєне таѓы басќа мєселелер ќарастырылады.
Тарихи лексикологияныњ бір саласы — этимология. Этимология сµздердіњ шыѓу тегін зерттеп, олардыњ ењ алѓашќы маѓынасыныњ ќандай болѓандыѓын айќындайды. Этимологиялыќ зерттеулердіњ жеке сµздердіњ шыѓу тµркінін ѓана емес, сонымен бірге жалпы тілдіњ тарихын танып білуде мањызы к‰шті. Этимологи ялыќ зерттеулердіњ екі т‰рлі проблемаѓа ќатысы бар. Оныњ бірі — тіл мен тарих проблемасы, екіншісі — тіл мен ойлау проблемасы.
Лексикологияныњ енді бір саласы- салыстырмалы лексикология, туыстас тілдердіњ сµздік ќ±рамын, ондаѓы сан алуыан сµздерді бір-бірімен салыстыра отырып зерттейді. Салыстырмалы лексикология туыстас тілдердіњ лексикасын салыстырып ќана ќоймайды, оларды тарихи даму, µзгеру т±рѓысынан ќарастырады. Сондыќтан ол, єдетте, салыстырмалы-тарихи лексикология деп аталады. Оныњ мањызы мынада: тілдіњ ерте кездегі шаѓын сµздік ќоры талай замандар бойында, біріншіден, талай µзгерістерге ±шыраса, екнішіден µрбіп, µсіп сан мыњдадаѓан сµздер ќосылып, б±л к‰нде оныњ аумаѓы да арнасыда кењіді. Тілдіњ лексикасындаѓы єрбір сµздер белгілі бір маѓына бар. Сµздердіњ маѓыналыќ жаќтары семасиологияда ќарастырылады.
Семасиология сµздердіњ маѓыналарын жєне ол маѓыналардыњ µзгеру жолдарын семантикалыќ зањдарды зерттейтін арнаулы бір сала болып табылады. Семасиология лексикологияныњ ењ басты жєне мањызды саласы, µйткені оныњ зерттейтін мєселесі маѓынаны єрбір сµздіњ «жаны» десе болады. Лексикологияныњ семасиология тарауымен тыѓыз байланысты бір саласы-ономасиология деп аталады. Семасиология сµздіњ маѓыналары, семантикалыќ зањдарды зерттесе, ономасиология зат немесе ќ±былыс ±ѓымыныњ белгілі бір сµзбен аталуыныњ себеі неліктен екендігі ќарастаырлады. Ономасиологияныњ диалектологияѓа ќатысы бар. Ономасиологияныњ диалектологияѓа ќатысы єсіресе лингвистикалыќ географиядан айќын ањѓарылады. Єр т‰рлі тілдердіњ диалектологиялыќ атластарыныњ лексикология картасы ономасиологиялыќ негізге с‰йеніп жасалады да, бір заттыњ немесе ќ±былыстыњ диалектілеріндегі єр т‰рлі атауларыныњ таралу шегі кµрсетіледі.
Ономасиологияныњ айырыќша бір саласы-ономастика жалќы есімдерді зерттейді. Ол µз ішінде екі салаѓа бµлінеді: оныњ бірі антропонимика кісі аттарын зерттеу обьектісі етіп алса, екіншісі топонимика географиялыќ атауларды зерттеу обьектісі етіп ќарастырады. Лексикология сµздерді тілдіњ сµздік ќ±рамын ќ±растыратын единицалар, яѓни лексикалыќ единицалар ретінде ќарастырады. Лексикологияда маѓынасы жаѓынан дара сµздермен сєйкес келетін фразеологиялыќ сµз тіркестері де ќарастырылады. Мысалы: ж‰регі тас тµбесіне шыѓу (ќорќу), ќас пен кµздіњ арасында (лезде) т.б. фразеологиялыќ сµз тіркестері єбден лексикаланѓанда маѓынасы жаѓынан бір сµз тєрізді болып кеткен. Осылар тєріздес сан алуан фразеологиялыќ сµз тіркестерін зерттейтін лексикологияныњ арнаулы бір саласы фразеология деп аталады. Фразеология т±раќты сµз тіркестерініњ т‰рлерін, олардыњ ќ±рамы мен ќ±рылысын жєне жасалу жолдарын ќарастырады. Лексикология тіл білімініњ єсіресе грамматика саласы мен тыѓыз байланысты. Оныњ грамматикамен тыѓыз байланысын єсіресе сµз тудыру тєсілдерінен айќын кµрінеді. Сµздердіњ грамматикалыќ формаларын тудыру ‰шін ќандай тєсілдер ќолданылса, туынды жања сµздердіњ жасалуында да сондай тєсілдер ќолданылады. Мысалы, сµздердіњ бірігуі, ќосарлануы, аффикстердіњ жалѓануы форма тудыратын грамматиткалыќ тєсілдер ретінде де туынды жања сµз жасайтын тєсілдер ретінде де ќызмет атќарады.
Лексикологияныњ ењ басты зерттеу обьектісі — сµз. Толық мағыналы сөз. Ол лексема деп аталады. Лексикологияның ең басты салалары:
- Этимология – сөздің шығу тегін, қалай пайда болғанын, уәждемесін зерттейді;
- Семантика – сөздердің мағынасын және мағыналық категорияларын зерттейді;
- Лексикография – тілдегі сөздерді жинақтап, әртүрлі сөздіктер құрастырады.
- Ономасиологияда сөздік қор мен сөздік құрам және оның элементтері тексеріледі.
- Фразеологияда – тұрақты сөз тіркестері зерттеледі.
- Терминогия – әр түрлі ғылым, өнер салаларындағы арнаулы сөздерді зерттейді.
Лексикология ғылымы – сөзжасаммен, морфологиямен және синтаксиспен байланысады, сонымен қатар ол диалектология, стилистика, когнитивтік лингвистикамен де тығыз байланысады.
Сµз грамматикада ќарастырылып зерттеледі біраќ лексикология мен грамматитканыњ єрќайсысы сµзді єр басќа т±рѓыдан алып ќарастырады, т‰рліше талдау жасайды. Мысалы, кµр, єлеумет деген сµздердіњ грамматика ‰шін ењ басты жаќтары мыналар: кµр сµзі- етістік, оныњ ішінде сабаќты етістік, б±йрыќ райда; кейде кµмекші етістік ќызметінде де ж±мсалады (айтып кµр, жазып кµр), єлеумет-зат есім, жалпы есім, атау т±лѓада зат есімніњ жекеше т‰рі, кµптік жалѓаусызда кµптік ±ѓымды білдіре алады. Ал лексикология б±л сµздерді тіптен басќаша жаќта ќарастырады. Лексикология ‰шін аталѓан сµздердіњ басты жаќтары мыналар: кµр сµзі белгілі дєрежеде ќара, байќа сµздермен синонимдес болады. Б±л сµз шыѓу тегі жаѓынан ќазаќ тілініњ тµл сµзі. Єлеумет сµзі халайыќ, ж±ртшылыќ, кµпшілік, халыќ деген сµздермен синонимдес болады. Ќолданылу жаѓынан алѓанда кµтеріњкі поэтикалыќ стильге тєн сµз болып табылады.
Ќорыта айт ќанда, тіл білімініњ лексикология саласы сµзді біріншіден маѓынасы жаѓынан, екіншіден шыѓу тегі жаѓынан, ‰шіншіден ќарым-ќатынас жасауда ќолданылу аясы мен шењбері жаѓынан, тµртіншіден экспрессивті-стильдік сипатымен ќызметі жаѓынан, бесіншіден, сөздің сөздік құрам мен сөздік қордан алатын орны жағынан — жан-жақты ќарастырып зерттейді. Демек, лексикология сµзді тілдіњ лексикалыќ единицасы ретінде ќарастыра отырып, оны жан-жаќты ќамтиды. Сонымен, лексикология тілдегі сµздер жєне барлыќ сµздердіњ жиынтыѓы-сµздік ќ±рам туралы оныњ жасалып ќалыптасуы жєне дамуы туралы ѓылым болып табылады.
Жоспар:
- Кіріспе.
- Негізгі бµлім:
а). Лексикология жєне оныњ т‰рлері мен салалары
б). Лексикологияныњ тіл білімінен µзге салаларымен
байланысы.
- Ќорытынды бµлім.
Пайдаланѓан єдебиеттер тізімі:
- Т.Аханов . «Тіл білімініњ негіздері»
- І.Кењесбаев, Ѓ. М±сабаев. «Ќазіргі ќазаќ тілі»
- Є. Болѓанбаев. «Ќазаќ тілініњ лексикологиясы»
