Мамандықты таңдаудағы мотив
Журналистік мамандық әрқашан да өзінің әртүлілігімен, жаңалығымен, шығармашылық ерекшелігімен тартады. Бұл мотив журналист болуға дайындалып жүрген студенттерде басымдылық танытады. Мамандық таңдаудағы негзігі мотивтер: қызықтылығы, жаңалығы, адамдармен қатысым, жазуға мүмкіндік, шығармашылық жұмыспен айналысу. Адлайда прагматикалық мотивтер де көрініс бере бастады. Олар елдің нарықтық экономикаға көшуіне байланысты, елдегі жалпы жағдаймен байланысты болып келеді. Бірінші курс мамандыққа дегн қызығушылықты қоғамдық мотивпен түсіндіруде. Енді олар: «Халыққа қызықты ақпаратты жеткізгім келеді», — деуде.
Ал америкалық журналистер мотивіне келсек, оларды қоғамды ақпараттандыру процесі қызықтырады екен. Біздің отандастарымыз өздерінің шығармашылық потенциалын ашу мен әдеби жұмысқа бағытталған.
Жалпы, 1997 және 2002жж. жүргізілген зерттеулер бойынша, мамандықққа дегн қызықушылықта бірінші орында, «адамдармен қатынас» , өзін көрсету мүмкіндігі, шығармашылық табыс тұр. Сонымен қатар, бұрынғы зерттеулерде мүлдем кездеспеген жаңа мотивтер де көрініс беруде. Олар, қайта қалыптастыру мүмкіндігі, өмірді қайта құру, пікір білдіру бостандығы, тәуекелділік, өсу, шындық пен қоғамға қызмен ету.
Бүгінде елдегі ақпараттық жағдай өзгерді.соңғы жиырма бес жылда журналист маманығына қызығушылар саны 15 пайызға өсті. Жұмыс орныны таңдау мүмкіндігі мен қоса, түрлі стильдегі хабарлар, радиохабарлар тақырыптары көбейді. Радиожурналистика ерікті,тәуекелшіл, қызықты және түрлі бола бастады. (Свитич Л.Г., Ширяева А.А Журналистское образование: взгляд социолога, М., 1997 )
Егер сіз журналист мамандығына адал болып қалғыңыз келсе сізді қиын да қилы шығармашылық тағдыр күтіп тұр. Алайда нағыз профессионал, қоғамаға және адамдарға пайдалы, яғни септігім тисін десеңіз көп нәрсеге үйрену қажет. (Свитич. Л.Г. профессия: Журналист. М., Аспект Пресс., 2003 с 104-107)
Аудитория – журналист объектісі болып табылады., яғни бұқаралық ақпарттық өнімді нақты тұтынушы. Журналист адресаты – тұрғындардың барлық қабаттары, жеке тұлғалар, топтар, ұжым, жалпы қоғам. Аудитория журнализм объектісі ретінде бірнеше анықтауыш белгілірі бар. Ол:
- Бұқаралық;
- Анонимді, көрінбейтін;
- Кеңістікте бөлек орналасқан,
- өзгермелі, ауыспалы,
- түрлі құрылымды, түрлі сипатта,
- стиххийялы;
Журналист өзінің жұмыс барысында аудиторияның санасына, жүріс – түрысына және сезіміне, яғни психологиялық аясына әсер ете алады. Сонымен қатар, ол әлеуметтік, өзекті мәселе төңірегінде қоғамдық пікірді қалыптастырады. (Свитич. Л.Г. Профессия: Журналист. Учебное пособие. М., Аспект Пресс., с 58-59)
Радиохабар тарату бүгінде кең аудиторияға бағытталады және оны екі категорияға бөлуге болады. Бірінші – мүмкін аудитория, яғни радиохабар аумағының барлығы соған жатады. Екінші — нақты аудитория, сол станция хабарларын ұдайы тыңдап, «өзінікі » санайтын тыңдармандар. Алғашқысы көбіне техникалық мүмкіндікпен байланысты болса, нақты аудитория уақыт өте келе, радиоарнаның шығармашылық күш – куаты мен қаымына байланысты қалыптасады.
Барлық аудиторияның сұранысы менқажеттілігін дөп басу, ортақ тақырыпты таңдау, оларға қызықты әңгіме қозғау, көңіл күйін таба білу, соған сәйкес қарым — қатынас стилін қалыптастыру журналистен кәсіби білім мен біліктілікті, парасаттылықты талап етеді. Аудитория дөрекілік пен менсінбеушілікті кешірмейді, мүмкіндігінше жылы сөйлеп, жоғары мәдениет таныту керек. Сонда ғана екі арадағы қатынас жолға қойылады, хабар ашыла түседі, көздеген мақсатына жетеді. (Радиожурналистика. Оқулық. – А., Экономика, 2005 232б)
Журналист тұлғасы бірнеше қасиеттердің жиынтығынан тұрады. Ол бәрінен бұрын дарын, әдеби, шығармашылық қабілеттілігі, мамандыққа деген сүйіспеншілік, жұмысқа қабіллетілік. Журналист кең білімді, мәдениетті адам болуы тиіс. Әрине, ол тез әрі жедел жұмыс істей алуы, мобильділігі мен қоса еті тірі болуы керек. Сонымен қатар, басқа да қасиеттер, кез келген жағдайға лайықтануы және кез келген жағдайда жұмыс істеуіскерлігі; тапқырлық, лездік, батырлық, адамдармен араласу, тіл табысу іскерлігі, оладың қызығушылы мен талаптарын түсіну, басқа да қасиеттер байқағыштық, объективтілік, қуанғанда қуанып, қайғыда сүйеу болу және т,б қасеттер жиынтығын құрайды. (Свитич. Л.Г. Профессия: Журналист. Учебное пособие. М., Аспект Пресс., с 102-103)
Қосымша 1
Радиода тілдік материалды ұйымдастыру
Бұқаралық коммуникация теориясының негізгі түсініктері
|
Түсінік |
Әлеуметтану |
Лингвистика |
Социолингвистика |
|
Бұқаралық коммуникация
Бұқаралық коммуникация мазмұны
Ақпарат
Аудитория
Тіл
Қатысым
Ауызша хабар беру
|
Әлеуметтік құбылыс (зерттеу объектісі)
Әлеуметтік ақпарат (зерттеу объектісі)
Әлеуметтік құндылық
Ақпарат алушы (зерттеу объектісі)
Аудиторяға әсер етудің бір тәсілі
Әлеуметтік процесс
Байланыстың ерекше арнасы |
Тілді қолдану аясы
Мәтіндер
Айтылым мәні мен мазмұндау тәсілі
Экстралингвисти- калық жағдай
Жүйе, құрылым (зерттеу объектісі)
Тілдің сөзде іске асу тәсілі
Эфирдегі сөз, оның ауызша және жазбаша сөздің басқа да түрлерімен сал- ғастыру (зерттеу объектісі)
|
Лингвистикалық әлеуметтік жағдай (зерттеу объектісі)
Стиль құрушы компоненттің бірі
Айтылымды, мәтінді ұйымдастырудың факторларының бірі
Бұқаралық коммуни- кация мәтінінің лин- гвистикалық ерекшеліктерінің факторларының бірі
Модификация (зерттеу объектісі)
Тілдік құралдарды таңдау мен ұйымдастырудың бір факторы
Тілдің өзіндік лингвистикалық және стилистикалық факторларының бірі
|
Қосымша 2
Синтаксис:
сөйлем құрылымы, шекарасы
стилистикалық таңдау
Грамматика: Репортер процессі:
зат есім,етістіктердің идея тудыру, мәтін
дұрыс жазылуы,яғни түзету
сөз таптарының дұрыс
таңдалуы
Механика: Аудитория:
Қолжазба, тыныс тыңдарман
белгілерін орынды
қолдану
Ұйымдастыру: Сөз таңдау:
Тақырыптар, сөздік қор,
Хабарлар, мақал – мәтелдер,
Жаңалықтар идиомалар,
Мазмұны:
айқындық, анықтық,
түпнұсқалық
Бұқаралық коммуникация құралдары (БКҚ – баспасөз, радио, теледидар) сөз бостандығының тікелей құралы болуда. Осы мәселеге байланысты бұқаралық коммуникация құралдары ерекше мәнге ие болуда. Маңызды мәселе – радиохабардың тілі мен стилін толық жетілдіру бұқаралық қарым – қатынастың ақпараттылығы мен нәтижелілігін, ауызша және жазбаша сөздің мәдениетін көтеруге ықпал етуде.
Бұқаралық қарым – қатынастың негізгі құралдары әдеби тілдің, тілдік нормалардың қалыптасыуына және де әдеби тілдің қазіргі нормаларының қалыптасу және таралу негізгі факторы болуда. Осы ерекшелікті ескере отырып, академик, Н.И. Конрад бұқаралық қарым – қатынас тілін «белгілі ұлттың жалпы тілі». (Конрад Н.И. Предисловие//Большой японско – русский словарь. М., 1970)
Тілдік талғамды тәрбиелеуде журналистика үлкен рөл атқарады. Қоғамдағы ақпарат алмасудың күшейуіне тілдік іс – әрекет процестерінің талдауына, тілдік мәдениетке деген қызығушылықты арттырады. Радио хабар таратушы мекемелердің шығармашфылық жұмыскерлеріне ең алдымен ауызша сөздің мәдениетін меңгеру, яғни тіл құралдарын дұрыс қолдану іскерліктері (қабылданған нормаларға сәйкес) және қарым – қатынасты – мақсаттылы (қатысым жағдаятын ескере).
Тіл – адамдардың қатысым құралы, ойды (сезімді) құру мен айтудың қаруы, жаңа ақпаратты , білімді игеру құралы. Ақыл мен ойға мақсаттылы әсер ету үшін тіл иесі өз тілін жақсы меңгеруі, яғни сөз мәдениетін ие болуы қажет. Бұл әсіресе, адамдар ақылы мен сезіміне сөзбен әсер ететін, — журналистер, редакторлар, радиохабарлар жүргізушілеріне айтылған(Лингвистический энциклопедический словарь – Под ред. В.Н. Ярцевой. М., 1990 с. 414).
Сөз мәдениеті — бұл жақсы және дұрыс сөз туралы ғылым. Ол екі негізгі мәселені қарастырады:қалай дұрыс сөйлеу керек және қалай жақсы сөйлеу керек. Сөздің дұрыстығы мен қарым – қатынасты мақсаттылығы — тілдік мәдениеттің екі сатысы, оны меңгерудің екі тәсілі. (Лингвистический энциклопедический словарь – Под ред. В.Н. Ярцевой. М., 1990 с. 414)
Сөз мәдениетінің пәні — қарым қатынасты әсеретудегі тілдік құрылым. Дұрыс сөйлеу — жақсы сөйлеуді білдірмейді. Жақсы сөйлеу – сөздің коммуникативті қасиеттерін белгілі сөздік жағдайда мақсатты қолдануды білдіреді. Дұрыс сөйлеу тек әдеби тіл нормаларын сақтауды білдірсе, жақсы сөйлеу ойды білдірудің ең мақсатты тәсілін табу іскерлігін білдіреді. (Головин Б.Н. Основы культуры речи. М., 1988, с. 41-128)
Мұғалімдермен жүргізілген анкета
Тапсырма: Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз. Мүмкін болатын жауапқа «+» белгісін қойыңыз.
|
№ |
Сұрақтар |
Жауаптар |
Дұрыс жауап |
|
1. |
Радиохабар мәтінін дайындауда тіл мен стильге қаншалықты мән беріледі?
|
· өте сирек; · күнделікті; · мүлдем; |
|
|
2. |
Хабар мәтінін дайындауда қандай стиль басымдылық танытады?
|
· әдеби; · публицистикалық; · ресми; |
|
|
3. |
Сабақ барысында стиль ерекшеліктері қаншалықты ескеріледі ?
|
· мүлдем; · кейде; · жиі; |
|
|
4. |
Мәтіндерді тілдік талдау жүйелі қолданылады ма? |
· иә; · жоқ; · түрлі жағдайларға байланысты |
|
|
5. |
Радиохабар мәтінін дайындауда стильдің қай түрін жиі қолданылады? |
· ғылыми; · ресми; · әдеби;
|
|
