Маркетингілік зерттеу жүйесі
Мазмұны
|
1. Нарықты зерттеу |
3 |
|
2 Маркетингілік зерттеу жүйесі |
5 |
|
Қолданылған әдебиеттер тізімі |
9 |
- Нарықты зерттеу
Нарықты зерттеу — ертеден келе жатқан шаруашылықты жүргізу құралы, оның дамуының өзіндік бай тарихы бар. Нарықтың қалыптасуы айырбас пен қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуымен байланысты. Нарық қатынастарының дамуын мынадай негізгі кезеңдерге бөлуге болады: а) нарық элементтерінің пайда болуы, б) натуралдық айырбас кезеңі нарығы, в) тауар баламасы кезеңінің нарығы, г) тауар емес балама кезеңінің нарығы.
Бірінші кезеңде айырбас операциялары тұрақсыз, кездейсоқ болады, олар өндірістің шарттары болып табылмайды. Құндық қатынастар, әрбір жеке сауда – саттық көріністерге кездейсоқ болды.
Екінші кезеңдегі тауар қозғалысын мына формула бойынша Т1 — Т2 көрсетуге болады. Балама айырбас көбіне – көп өндірістің шарты бола бастайды. Осының нәтижесінде қоғамдық қажетті шығындар категориясы калыптасады. Құнның субстанциясы әлі де болса тауардың бір түрімен біртұтас болып бірігіп кеткен жоқ, сондықтан “таза” құнның иеленушісі болып бірнеше тауарлар көрінуі мүмкін.
Үшінші кезеңдегі тауар тепе – теңдігі мына айырбас формуласы бойынша Т1 — Т2,, балама Т2. Әрбір жергілікті нарыққа балама тауардың бір түріне тән. Ол ерекше тұтыну қасиетіне байланысты әрдайым тауарлардың ортасынан ығысып шығып қалып отырады. Бұл кезеңде “таза” құн өзінің иеленушісінің белгілі бір заттық формасымен біртұтас болып бірігіп кетеді, оған тауар қабығынсыз өмір сүре алмайтын “шығындық емес” деп бөлінетін құрамалары байланады. Дүниежүзілік нарықтың қалыптасуымен құнның жеке дара иеленушісі қызметін алтын атқара бастайды.
Төртінші кезеңдегі тауар қозғалысының формуласы Т1 тауар емес балама Т2. Алтынға тікелей айырбастың тоқталуымен, құнның “таза” иеленушілері – несие ақшалар өзінің “тауарлық” мәнін жоғалтады. Былайша айтқанда, құнның өзінің заттық иеленушісінің оқшалануы қазіргі замандағы нарықты сипаттайтын құбылыс болып табылады.
Сонымен бірге нарықты стихиялы түрде дамушы немесе нарық, монополия нарық, реттемелі нарық деп бөледі. Стихиялы нарық капитализмнің алғашқы кезеңінде болды, оған еркін тауар өндірушілер мен сатып алушылар, еркін бәсеке мен еркін бағалар тән болды. Стихиялы нарықтың идеологы, әлемдік зерттеу және сегменттеу теорияның негізін қалаушы Адам Смит (1723 – 1790 ж.ж.) өзінің “Халықтар байлығының табиғаты мен себептері туралы зерттеу” деген басты еңбегінде – жеке меншік иелерінің байлықты көбейтудегі мүддесі өндірісті дамытудың және оны қоғамдық қажеттіліктерге лайықтаудың қозғаушы күші болып табылады деп жазған болатын. Сонымен бірге А.Смит, екі кәсіпкер немесе саудагердің арасындағы әңгіме әрқашанда бағаны өсіру ниеттігіндегі даумен аяқталады деп кқрсетті. Оның пікірінше, мемлекет мұндай даулы мәселелерді шешуге араласпауы керек, ол тек қана жалпы тәртіпті қамтамасыз ететін “түнгі күзетшінің” рөлін атқаруы қажет.
Монополиялық нарық XIX ғасырдың алғашқы кезеңінде өмір сүрді. Нарықтың бұл түрінде еркін бәсеке шектеледі, ал ол зерттеу және сегменттеудағы сапалық және сандық өзгерістердің динамикасына кері әсер етеді. Өндірістегі монополиялық үстемдік ғылыми – техникалық прогрестің баялауына бағаның өсуіне, тауар тапшылығына, ал түптеп келгенде, қоғамның барлық қайшылықтарының шиеленесуіне әкеліп соқтырады.
Қазіргі заманғы өркениетті елдерге реттемелі нарық тән болып отыр. Оны тек қана еркін өндірушілер мен тұтынушылар, еркін бәсеке мен бағалар ғана емес, сонымен бірге — өнім өндіруге мемлекеттік баға белгілеу, нарық конъюнктурасын зерттейтін маркетингтік қызметті еңгізу, өндірістің көлемін тікелей шарт жасау негізінде реттеп отыру, әртүрлі кәсіпорын ассоцияларын, жарнама – ақпараттық жүйелерді құру арқылы реттеуде мемлекеттің шешуші рөлін атап көрсету керек.
Нарық қатынастарының пайда болуының ең басты шарты — өндіріс құрал – жабдықтарына жекеменшік. Ал Қазақстандағы өндірістік қатынастардың негізі жерге феодалдық меншік болды ірі- ірі мал иелері жердің де аса ірі меншіктенушілері болды. Көшпелі мал шаруашылығы жағдайында жер өндірістің шарты ғана емес, сонымен бірге негізгі құралы да болды.
Тереңдей түссек меншіктік бөлінісу Қазақстанда тауарлы ақша қатынастардың белгілі бір дәрежеде өріс алуына, өркендеуіне жағдай жасады. Шындығында айырбас, сауда қатынастары қазақ даласында ерте кезде пайда болды. Айырбас ісінде негізгі бұйым мал болды. Академик С. Бәйішевтің мәліметтері бойынша Қазақстанда малмен сауда жасау, әсіресе XVI ғасырдан бастап мықтап өріс алған, оның едәуір бөлігі айырбас шетке шығарып өткізу үшін өңдіріліп отырған.
Нарықты қатынастардың қалыптасуына белгілі бір дәрежеде дамыған қолөнер кәсібі де, өнеркәсіп те әсер етті. Қазақтар үй бастырды, жүннен мата тоқыды, теріден былғары иледі, металдан ыдыс – аяқтар жасай білді, киім тікті, киіз басып кілем тоқыды. Бұл салалардың бұйымдары айырбас үшін, тауар ретінде де шығарылатын болды.
Қазір тәуелсіз Қазақстан Республикасының алдында тарихи әділетсіздікті жою міндеті. Негізгі стратегиялық мақсат – демократияны дамыту, меншікті қатынастарды реформалау, нарықты зерттеу және сегменттеуны өндіру болып табылады.
2 Маркетингілік зерттеу жүйесі
Жүйе грек сөзінен аударғанда бөліктерді құрастыру, біріктіру деген мағынаны білдіреді. Жүйе-бір-бірімен байланысқан құбылыстардың, заңдылықтардың объективті бірлігі.
Жүйенің келесі қасиеттері бар:
ол элементтердің жиынтығы;
оның элементтері арасында байланыс болады;
оған бір ұйымдастыру тән;
оның элементтерінің өзара байланысу нәтижесінде жалпы жүйеге тән қасиеттер пайда болады.
Зерттеу жүйе келесі қызметтерді атқарады:
өндіріс процесінде тапшы ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз ету;
техникалық прогрессті қамтамасыз ету.
Зерттеу жүйе-өзарабайланысқан және ретке келтірілген зерттеу және сегменттеу элементтерінің жиынтығы. Зерттеу және сегменттеу күрделі көпдеңгейлі жүйе. Зерттеу және сегменттеудің келесі деңгейлерін көрсетуге болады: элементарлы зерттеу және сегменттеу, кәсіпорын және үй шаруашылығы, нарықтар, ұлттық зерттеу және сегменттеу, дүниежүзілік зерттеу және сегменттеу.
Зерттеу және сегменттеудің негізгі белгілерін анықтау үшін зерттеу және сегменттеу жүйе түсінігі қолданылады.
Зерттеу және сегменттеу жүйе-зерттеу және сегменттеуны ұйымдастыру формасы, шектелген өндірістік ресурстарды тиімді пайдалану жолдарын және әдістерін табу негізгі міндеті болып табылатын шаруашылық механизмі.
Зерттеу және сегменттеу жүйенің пайда болуының себебі ресурстардың салыстырмалы шектеулілігінің жалпы заңы болып табылады.
Бұл заңның қызметінің негізінде екі жағдай жатады:
1.Адам қажеттіліктерінің үнемі өсуі.
2.Оларды қанағаттандыру үшін қажетті материалдық игіліктер мен қызметтердің шектеулі болуы.
Зерттеу және сегменттеу жүйе меншік, ақша жүйесі, үкімет органдары, салық, табыс, жоспарлау сияқты зерттеу және сегменттеу институттардың көмегімен қызмет етеді. Сонымен зерттеу және сегменттеу жүйе зерттеу және сегменттеу институттардың кешені ретінде көрінеді. Жүйелерді жіктеу үшін белгілі бір сандық белгілер қажет.
Оларға:
зерттеу және сегменттеудағы мемлекеттің ролі;
жоспарлаудың даму деңгейі;
нарықты қатынастардың ролі жатады.
Зерттеу және сегменттеу төрт зерттеу және сегменттеу жүйеге бөлінеді:
1.Дәстүрлі зерттеу және сегменттеу
2.Нарықты зерттеу және сегменттеу
3.Әкімшілдік-әміршілдік зерттеу және сегменттеу
4.Аралас зерттеу және сегменттеу.
Дәстүрлі зерттеу және сегменттеу тұйықталған, оқшауланған шаруашылыққа негізделеді. Ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырған дәстүр мен салт, қандай тауарды, кім үшін өндіру арқылы анықталады. Зерттеу және сегменттеудің осы түрі бұрынғыға қарағанда Азия, Латын Америка мен Африка елдерінде қазір өте сирек кездеседі.Негізгі белгілері: көп укладты зерттеу және сегменттеу, артта қалған технология, ғасырлар бойы сақталған дәстүрлер.
Еркін бәсекенің нарықты зерттеу және сегменттеусы ресурстарға жеке меншік және тауар өндірушінің еркін бәсеклік механизмімен сипатталады. Тұлға өзінің барлық материалдық және рухани мүмкіндіктерін өз пайдалылығы үшін қолдануға тырысады. Ол күнделікті өмірде қоғам үшін пайда келтіруді ойламайды. Адам тек өзінің мүддесін көздейді, бірақ бұл жағдайда көптеген басқа кездегідей, ол көрінбейтін колмен мақсатқа қарай бағытталады. Мұндай зерттеу және сегменттеу ең идеалды зерттеу және сегменттеу ретінде қарастырылады. Оның негізін қалаушы Адам Смит болды. Негізгі белгілері: жеке меншік, таңдау еркіндігі, жеке қызығушылық-қылықтың негізі, бәсекелестік, еркін баға белгілеу, мемлекеттің араласуы шектеулі.
Әкімшілдік-әміршілдік зерттеу және сегменттеудің ұраны: «Қазіргі өндіргіш күштермен олардың ұғыну бейнесінде, тіпті табиғатымен қарау байқалады. Өндірістегі қоғамдық анархия өндірісті қоғамдық-жоспарлы реттеумен алмастырылады». Негізгі белгілері: барлық материалдық ресурстардың қоғамдық меншігі, өнімді тіркелген баға мен сәйкестендірілген жалақы арқылы тік тарату, орталықтандырылған жоспарлау, зерттеу және сегменттеу тәртіп қатаң әкімшілік және қылмыстық-құқықтық шаралар қолдану арқылы қамтамасыз етіледі, зерттеу және сегменттеудің даму бағасының жалпы көрсеткіштері басым, кәсіпкерлік жоқ, көлеңкелі зерттеу және сегменттеу барлық шаруашылық қызметін қолдайды, саясат зерттеу және сегменттеудан басым.
Әкімшілік-әміршілдік зерттеу және сегменттеудің нарықты зерттеу және сегменттеуға қарағанда артықтығы мынада: ол ашық түрде жұмыссыздықты, өндірістің құлдырауын болдырмайды.
Аралас нарықты зерттеу және сегменттеуға американ экономисі Пол Самуэльсон былай деген: «Аралас зерттеу және сегменттеу зерттеу және сегменттеу өмірдің нашарлауын жалпы сауықтырудың нақтыланған алып жүйесі болып табылады», әрі қарай ол «Аралас зерттеу және сегменттеу-бұл нарықпен, команда, дәстүр элементімен болатын зерттеу және сегменттеу»-дейді. Аралас зерттеу және сегменттеу нарықты және жоспарлы жүйеден тұрады. Оның негізгі белгілері: әміршілдік зерттеу және сегменттеу мен нарықты зерттеу және сегменттеудің ұштастырылуы, көптүрлі меншік, күшті кәсіподақ қозғалысы, мемлекеттің реттеу және түзету ролі белсенді.
Зерттеу және сегменттеу жүйелердің моделдері :
американ;
жапон;
швед;
неміс;
француз;
қытай;
оңтүстік корея.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Эванс Дж. Р., Берман Б. Маркетинг. — М.: Экономика, 1990. — 350 с.
Котлер Ф., Вероника Вонг, Джон Сондерс, Гари Армстронг Основы маркетинга, 4-е европейское издание = Principles of Marketing: European Edition 4th. — М.: «Вильямс», 2007. — С. 1200.
Котлер Ф. Основы маркетинга. Краткий курс = Essentials of Marketing. — М.: «Прогресс»/«Вильямс», 1991/2007. — С. 656.
Котлер Ф. Маркетинг и менеджмент. — СПб.: ПИТЕР, 1999. — С. 896.
