Реферат. Мемлекеттердің қалыптасуы мен саяси элеуметтік жағдайлары

Мазмұны

Кіріспе…………………………………………………………………………………………………. 3

1-тарау

1.1. Мемлекеттердің қалыптасуы мен саяси элеуметтік жағдайлары…………….. 5

2-тарау

• Ерте орта ғасырлық Қазақстан тарихы (6-9 ғ.)………………………………………. 9
• Қазақ мемлекетінің дамыған орта ғасырлық кезеңі………………………………. 12
• Біртұтас қазақ мемлекетінің құрылуы……………………………………………….. 19
• Қазақ хандықтары…………………………………………………………………………… 24
• Қазақ еліндегі мэдениеттің сипаттамасы……………………………………………. 35

3-тарау

• Қазақстан тәуелсіз мемлекет…………………………………………………………….. 43
• «Мәдени мұра» бағдарламасындағы жұмыстар туралы мэліметтер………… 47

Қорытынды:………………………………………………………………………………………. 53

Пайдаланылған әдебиеттер:………………………………………………………………… 54

 

Кіріспе

Мен бұл жұмысты бастап қолға алуымы бірнеше себептер бар. Егеменді ел болып, тэуелсіздіктің көк байрағын желбіреткенімзге де біршама жылдың жүзі болды. Осы жылдар ішінде ата-бабаларымыздың жүріп өткен жолдары, тарихы зерттеліп жатыр. Дегенмен тарих қойнауында бұғып жатқан қүлия сырлар аз емес. Елеусіздеу қалып жатқан дүниелер де жетерлік. Сондықтан қазіргі аға буын зерттеуші тарихшы ғалам үстаздарға кішкентайда болса үлес көмегімді тигізсем деп ойлаймын. Менің басты мақсаттарымның бірі осы деп есептеймін. Осы бағытта жүмыстар жүргізе отырып мектеп шэкірттеріне тың деректер үсына алсам деген ниетім бар. Сонымен қатар оқушыларға отанымыздың тарихы жайлы бар білгенімше бойына сіңіре білсем деген ойдамын. Әрине біз тарих қүпияларын зерттеу үшін көне ежелгі дэуірлердегі тарихты оқып білуіміз керек. Бүл орта білім беру ошақтары мен мектеп қабырғасында бесінші сныптан бастау алады.

Демек Қазақстанның ежелгі дэуірлердегі тарихы мен таныспыз. Онда жерімізде алғашқы адамдардың қалай пайда болғандығы туралы білеміз. Олар алғашқы кезде тас құралдарды пайдаланса, одан біртіндеп дамудың нэтижесінде қола, темір сияқты металдардан құрал — сайман, қару-жарақ жасап үйренді. Грек, парсы, қытай сияқты елдердің жазба деректерінің хабары бойынша темір дэуірі кезеңінде жерімізде сақ, ғүн, үйсін, қаңлы, сармат тайпаларының өмір сүргендігі белгілі. Бұл тайпалар біздің жерімізде өмір сүруді одан эрі қарай жалгастырды. Олардың ұрпақтары да, бастарынан талай тарихи оқиғаларды өткізді. Сол тарихи оқиғалар мен олардың элеуметтік экономикалық мэдени даму жолдары жайлы осы жұмыста нақты көрсетіледі. Сонымен қатар хронологиялық мерзімі жағынан біздің заманымыздың УІ-ХУІІ — ғасырлар аралығын қамтиды.Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы негізінен бір-біріне жалғасқан үш кезеңнен тұрады. Бұл кезеңдерді орта ғасырлар дэуірі деп те атауға болады. Біріншісі -Қазақстьанның ерте орта ғасырлық кезеңі./УІ-ІХ ғ./ Екіншісі — Қазақстанның орта ғасырлық дамыған кезеңі / Х-ХІУғ./. Үшіншісі -біртұтас Қазақ мемлекетінің құрылу кезеңі. /XV-XVII ғ./.

Бірінші кезеңде жерімізде түрік, батыс түрік, түргеш, қарлұқ, оғыз, қимақ қағанаттары өмір сүрген. Бүл қағанаттардың эрбіреуінің сол кездегі қоғамға қосқан өз үлестері бар. Ол аталған қағандықтардың басынан өткізен ішкі-сыртқы саяси жағдайынан элеуметтік экономикалық және мэдени ахуалынан көрініс тауып отырады. Түрік қағанаты кезінде Византия, Иран сияқты елдермен байланыс жасаса, түргеш қағандығы Қытай елімен қарым-қатынаста болды. Бұл жағдай орта ғасырларда қазақ жеріндегі феодалдық мемлекеттірдің халықаралық қатынасқа шыққанын көрсетеді. Ол қарым-қатынаста бір-бірне көмек, ынтымақтастық, сауда мэселелері оң шешімін тауып отырды. Мэселен осы кезде қазақ жерін басып өтетін ұлы жібек жолы тарихи маңызының зор болғандығын біз көне жазбалардан білеміз. Бүл жолдың бас кезеңінде түркі тілі өркендеп, түрік жазуы ел арасында қанат жая

 

бастаған болатын. Түрік жазба мэдениетінің көш басында болған Иолоғ-тегін, Тоныкөк сынды ғүламалар өздерінің тасқа қашап жазған дастандарын қалдырды. Сыр бойындағы атақты Баласағүн, Тараз, Испиджаб, Отырар, Түркістан, Сауран, Сығанақ т.б. қалалар туралы мэліметтер алуға болады. Батыс пен шығысты байланыстырған халықаралық үлы жібек жолының жерімізден өткенін қазіргі уақытта біз мақтаныш пен айтамыз. Алғашқы орта ғасырда қалалық отырықшылық тіршіліктің дами түсуі көшпелі түркі тілдес тайпалардың отырықшылыққа үйрене бастауына жол ашты. Әсіресе Оңтүстік Қазақстан жэне Жетісу аймағында түрақты мекен жайлар көбейе бастады. Бүл тіршілік қала мэдениетінің дамуын анағүрлым тездете бастады. Мектептегі әрбір оқушы осындай тарихи деректерді есте сақтап үмытпаулары қажет деп есептеймін. Әсіресе даталы күндерге байланысты тарих саласына сәйкес суретті т.б. мултемедиялық көрнекі қүралдары кез-келген білім ордаларында болуы шарт. Біз жетпіс жыл бойы кеңестік кезеңнің тарихын оқып өз тарихымыздағы қүнды дүниелерді үмыт қалдырыдық. Себебі сол кездердегісаясаттың бағыты сондай жағдайда болса қайтеміз. Енді тэуелсіздік алып, өз алдымызға ел болған уақытта үмыт қалдырған асыл дүнилерімізді зерттеп оқуымыз қажет деп есептейміз. 1993 -жылы Орбүлақ шайқасының 350 жылдығы мемлекет көлемінде аталып өтілді. Шайүас болған жерге қазіргі Алматы облысы, Жаркент ауданындағы Орбүлақ қырқасына Қазақстан Республикасы үкіметінің шешімі мен ескерткіш белгі орнатылды. Бүл жоғалтқан белгілерімізді іздеудің басы деп есептеймін.

Қазіргі мектеп жасындағы балалар осынд%й ауыр ^ағдайларды үғынып қана қоймай, өздері сақыналық көріністерден\сөріп Оойларына сіңіре білсе қүба-қүб болары анық. Сонда біздің келешек үрпақтарымыз ата-бабаларымыздың басынан өткізген қиын да аушр/кезеңдерін көз алдарына елестетіп сезінері хақ. Жүмыстың үшінші к&зеңінің оқиғалары соңғы тараулары үлттық мэдеиетімізге әдет ғүрпьшыв бен салт- дэстүрімізге байланысты жазылған деректерге толы. Бүдаьі сал\г-дэстүріміз бен басқа да қүнды дүниелеріміз халқымыздың қалыптасуы кезеңінде ғана пайда болды деп түсінбегеніміз жөн. Сол сияқты ауь/з әдебиетінің де түп- тамыры тереңнен басталатындыңғына нақты деректер келтіріледі. Айталық бақсы-балгерлікпен аңыз-эңгімелердің ежелгі дүнилерден, ал\батырдық жырлардың темір дэуірі мен қола дэуірінен жалғасң келе жатқандығын айтуға болады. Сонымен қатар осы жүмыс барысында ел аузында жүрген эр-түрлі дерек аңыз эңгімелерді баспасөз беттерінде/жариялап отыру бүгінгі күннің басты тақырыбы деп есептеймін. Сонымен латар ашылмай, зертелмей жатқан тарих қойнауындағы қүпия сырларды ашу менің болашақтағьАмақсатым болып қала береді. Мүндай істер эрбір мерзім сайын ашылып жатыр. Оған дэлел ретінде жақында ғана Атырау маңындағы үш кереметті айтуға болады емес пе. Сол секілді элі де қүпия жатдан тарих таңбалары жетерлігіне мен толық сенімдімін.

 

1.1 Мемлекеттердің қалыптасуы мен саяси элеуметтік жағдайлары.

XVI — ғасырда Қарақан мелекеті саяси элеуметтік — экономикалық даму сатысына көтерілді. Дэл осы кезде Қазақстанның Оңтүстік және Оңтүстік шығыс аймақтарында қалалық мэдениет дамып, суармалы жер шаруашылығы өркендеді. Орта ғасырдағы Отырар, Сайрам, Сауран, Түркістан сияқты ірі қалалар мен қыстақтар саны өсті. Олардың арасындағы қарым-қатынас та күн өткен сайын дами берді. ¥лы Жібек жолының бойындағы қалар күн өткен сайын гүлденіп, эрлене түсті. Бүл кезде Қытай, Иран, Византия сияқты елдермен саяси жэне сауда қатынастары нығая бастады. Ал Қыпшақ хандығы орыс княздарымен байланыс жасап, өз жерін Шығыс Еуропаға дейін кеңейтті. Дэл осы уақытты мэдени оқу — ағарту салары да көлемді дами бастаған. Аты элемге эйгілі Әбу Насыр Әл-Фараби, Қожа Ахмет Иассауи, Махмут Қашқари, Жүсіп Баласүғын секілді жүлдыздар пайда болды. Бүлардың есімдері мэңгіге өшпес із қалдырған түлғалар екені даусыз. Орта ғасыр оқымыстыларының ғылыми еңбектерінің маңызы зор. Мэселен Әл-Фарабидің философиялық ой түжырымдары, музыка, математика, логика т.б. ғылыми салалар бойынша айтқан ғылыми пікірлері дүние жүзілік ғылымға қөосылған зор үлес екендігі даусыз. Сол сияқты Махмут Қашқаридың тіл білімі туралы еңбегі бүкіл түрік элемінің тілдік негізің зерттеуге арқау боларлық туынды болып саналады.

Үшінші кезеңде түркі тілдес ру — тайпалардың тіл жағынан жэне саяси элеуметтік экономикалық жағынан дамып, үлттық арнаға түсуі түбегейлі жүзеге асты. Ал бүл кезең 200 жылға уақытты қамтыды. Бүл кезде хандық билік үрпаүтан-үрпаққа ауысып отырды. 1466 жылы Жэнібек пен Керей хандардың саяси көрегенділігі арқасында қазақ хандығы қүрылды. Қазақ халқының да этникалық жағынан қалыптасып, халық болып қүрылуы біржолата аяқталды. Сөйтіп, біртүтас қазақ мемлекті тарих сахнасына көтерілді.

Ал, бүл XVI — XVII ғасырларда қазақ хандығы нығайып шекарасын қалыптастырды. Бүл кезеңде өздерінің тарихи өшпес-өлмес іс-эрекеттерімен із қалдырған атақты қазақ хандарының есімдері белгілі болды. Олардың қатарына Қасым, Хақназар, Тэуекел, Есім, Жэңгір, Тэуке хандар билік жүргізді. Бүл хандар елін жерін қоғауға орасан зор еңбек етті.

XVII ғасырдан бастап еліміз тағы бір шапқыншылыққа үшырады. ІІІығыстан жоңғарлар жерімізге көз алартып, жаулап алуға әрекеттер жасай бастады. Бүл соғыс бір ғасырдан астам уақытқа созылды. Ел аузында сақталған (Ақтабан шүбырынды, алқакөл сүлама) атты сөздің өзі бүл шапқыншылыққа қандай ауыр зардаптары болғандығын білдіреді. Осы сөздің мағынасын еліміздің барлық азаматы білуге, халқымыздың басынан қандай ауыртпалықты өткізгенін біліп қүрметтеуі керек деп білемін. XVII -ғасырдың бас кезінде қазақ елінің жағдай өте ауыр болды. Жоңғарлар, Еділ қалмақтары, Жайық қазақтары, Башқүрттар жан-жақты анталап елімізге баса

 

көктеп кіруге әзер түрды. Әсіресе жоңғарлар қазақтар үшін аса қауыпті жау болғаны белгілі. Жоңғарлардың сол кездегі атты эскерінің өзі жүз мыңға жетті. Олар сойыл, найза үстаған қарапайым ғана жасақ емес, әскер сапын Еуропа тәртібімен қүрып, соғыс тэсілін Еуропаша жүргізе алатын, зеңбіргеі мен білтелі мылтығы бар орасан қарулы күшке ие жау болатын. Жоңғар хандығы сыртқы саясатта екі жүзді болып көрінді. Олар жүз жыл бойы Цин империясын Орталық Азияға жолатпай, тэуелсіздігі үшін эділ қорганыс соғысын жүргізсе, екінші жағынан өздерінің батыстағы түркі тектес көршілеріне қарсы басқыншылық эркетін жасап отырды. Сондықтан да қазақ ,өзбек, қырғыз халықтары жоңғарларға қарсы күресі әділ азаттық сипат алады. Үрыстың ауыртпалығы ойрат федолдарының шабуылына төтеп беріп отырған қазақтарға түсті. Жоңғар хандығы басшыларының үстанған басқыншылық саясаты қазақ-жөңғар қатынастарын барынша шиеленістіре түсті. Жойқын шайқастарда қазақтар жағы біресе жеңіліп, біресе жеңіп ерліктер көрсетіп отырды. Соларды бір мысалы Жэңгір хан үйымдастырған эйгілі Орбүлақ шайқасы екендігін айтуға болады. Бүл қазақ елінің ең бір тарихта қалған айтулы соғысы болатын. Осы шайқас жыл сайын жоғарғы оқу орындарында, ғылыми конференцияларда аталып өтіліп келеді. Білім ордаларындағы әрбір шэкірт осындай тарихи деректерді есте сақтап жадында сақтауы қажет.

Үшінші кезең XV ғасырдың екінші жартысынан басталып, XVII ғасырға дейнгі аралықты қамтыды. Бүл кезеңнің өзіндік ерекшелігі Қазақстан аумағының түрғындары егер бүған дейін түрік тілдес ру тайпалар, түрік дэуірі деп аталып келсе, енді олар қазақ хандығы, қазақ халқы деген атаумен жария болды. Бүл жерде осындай аласапыран кезеңді басынан өткізіп, қазақ деген үлтты сақтап қалған ата-бабаларымызға алғыстан басқа айтарымыз жоқ. Бүған негіз ретінде мына жағдайларды ескере кеткен жөн деп санаймын.Жоңғар шапқыншылығынан эбден қалжыраған еліміз 1710 жылы Қарақүүмдағы Қаракесек руы жайлаған аймақта қазақ сүлтандары мен билері жэне ру басылары қүрылтайға шақырылды. Онда негізінен Жоңғар хандығымен арадағы байланыс мэселесін талқылау болатын. Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақүлы Жэнібек, тама Есет бастаған батырлар жеке ру, тайпаның ғана емес, бүкіл үш жүздің намысын жыртып, жоңғарға қарсы түруды дүрыс деп санады. Бірақ ел арасындағы ауызбіршілік екіге бөлінді. Жоңғар мемлекетінің күшті эрі соғыс тэжірибесінің мол екендігін ескере келе бағынған дүрыс дегендер де болды. Шешуші кезеңде елім деп еңіреген қанжығалы Бөгенбай батыр ортаға шығып, қылышын қорабынан суырып алып ақсақалдар алдына тастап «Біз жаудан кек алуымыз керек, жеңеміз немесе қолға қару үстап соғыста ақ өліммен өлеміз, қарттарымыздың, эйелдерімізбен бала-шағаларымыздың зар-мүңы мен көз жасын көріп, тірі жүре алмаймыз» (Орт. Ғас.тар165 б.) Бүл батырдың сөзін атжалын тартып мінген азаматтардың барлығы қолдап жоңғарға қарсы соғысуға үйғарды. Сөйтіп шайқастың жаңа жоспары жасалып, Бөгенбай батыр бүкіл қазақ жасақтарының қолбасшысы болып сайланды. Оның ақылшысы Тәуке хан болды.

 

IX  ғасырдың аяғы Х-ғасырдың басында Сырдарияның орта шеті жэне
төменгі ағысында Оғыз мемлекеті пайда болды. Орталағы осы өзеннің
бойындағы Янгикент қаласы болды. Түркі тілдес Оғыз тайпалары өте ерте
ғасырларда орталық және Орта Азияда өмір сүрген. XII ғасырда батыс
Жетісуда мекендеген Оғыздар Түрік қаганатының құрамында болды. Оғыз
сөзінің пайда болуы әртүрлі пікірлерді білдіреді. Кейбір ғалымдар «уыз»
сөзінен пайда болды десе, екінші біреулері «садақтың оғы» деп болжайды.

X ғасырдың орта кезеңінде Жетісу аймағымен шығыс Түркістанның бір
бөлігінде Қарахан мемлекеті құрылды. Бүл мемлекеттің орталық қаласы
Баласағүл болып белгіленді. Мемлекеттің негізін Білге — Күл Қадырханның
немересі Сатүқ Боғра хан (915-955) қалады. Ол билеп отырған Тараз бен
Қарқардың қаны Оғылшақты жеңіп қалаларын тартып алды. Жетісудан
Испиджапқа жэне шығыстан Қашқарға дейінгі аумақты басып алып Қарахан
мемлекетінің шекарасын үлғайта түсті. Бүл мемлекеттің этникалық құрамына
Жікіл, Яғма, Қарлұқ, Оғыз, Қаңлы, Үйсің тағы басқа да Түркі тілдес тайпалар
кірді. Мемлекеттің құрылуына басты себепші болған Қарлұқ тайпасы болды.
Ал мемлекеттің басқару істеріне ат салысып отырған Яғма адамдары болды.
Хандардың Арсылан хан, Боғра хан атаулары Жікіл тайпасының Тотема
Арыстан, Яғма тайпасының тотемы бура болуна байланысты қойылған.

Жоғарғы өкімет билігі бас қағанның қолында облды. Билік мүрагерлік жолымен ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырған. Ханның мемлекеттік саяси-әкімшілік іс жүргізетін орны Орда болып есептелінді. Онда эр түрлі қызметшілермен қатар іс жүргізетін билік өкілдері тұрған. Мемлекет негізін қалаушы Сатұқ-Боғра хан өлген соң оның баласы билікті Мұса өз қолына алды. Мемлекет орталығы Қашқар қаласы болып белгіленді, ал Әл Арслан Тараз бен Баласағұнның билеушісі болып саналды. Міне осы кезден бастап Сатұқ Боғра ханның екі баласы — Хасан Боғра хан мен Әли Арсланның ұрпақтары арасында билік алма кезек ауысып отырды. Дегенмен, Қарахан мемлекетінің ішкі әлсіздігіне қарамастан өзге мемлекеттерге шабуылын тоқтатпады. Соның әсерінен олар көп ұзамай Самани әулетінің астанасы Бұхараны жэне Самархан қалаларын басып алды. Бірақ Жент қаласы аймағында тұратын тайпалардан қорыққан ол қайтып Жетісу жерлеріне оралды. Ол Қошқарбасы деген жерде мезгілсіз қайтыс болды.

Х-шы ғасырдың аяғында Қарахандардың Орта Азияға шабуылы қайтадан басталды. Бүл кезде өзге тайпалардың қауымдастық болып мемлекеттік деңгейге жете бастаған сэттері болатын. ¥лы Жібек Жолы бойындағы сауда-саттық басқа да мемлекетке қажетті дүниелер өрістей бастады. Хасан Боғра ханның баласы Жүсіп 992 жылы Хотонды басып алса, Әли Арсланның баласы Насыр Ибн Әли 996 жылы Мэуренахрға жорыққа аттанды. Бүл жорықтан қорыққан Самани әулиетінің билеушісі өзінің көршілес жатқан өзге мемлекеттерден көмек сұрады.

Насыр Ибн Әли 999 жылы Бұхараны да басып алды. Сөйтіп Қарахан мемлекете X ғасырдың басында эскери күштері жағынан жэне көлемі жағынан мықты мемлекетке айналды. Қарахан мемлекетінің негізі үлесті жүйеде қаланып, Шығыс жэне Батыс иеліктерден тұрды.

 

Шығыс қандық Жетісу аймағымен Шығыс Түркістанды биледі, орталығы Баласағұн қаласына жақын Қара орда Қошқар қаласы орталығы болды.

Батыс хандық Мэуренахрды биледі. Орталығы алғаш Үзент кейін Самархан қаласы болды. Сол кездегі дэстүр бойынша шығыс хандығы Қарахан мемлекетінің негізі болып саналды. Сондықтан оның ханы «¥лы хан» болып есептелінді. Басқа кішігірім мемлекеттердегі хандықтар осы ханға тікелей тэуелді болды. Бірақ іс жүзінде бір билікке бағынғысы келмеген өзге хандықтар бас көтеріп ел арасында кішігірім соғыстар болып тұрды.

 

НЕГІЗГІБӨЛІМ

2.1 ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНЫҢ ЕРТЕ ОРТА ҒАСЫРЛЫҚ КЕЗЕЩ т-ІХ Ғ/.

Біздің жерімізде ерте орта ғасырларда ірге тіккен алғашқы феодалдық мемлекеттердің бірі — Түрік қағанаты.Түрік этнонимі қытай жылнамаларында 542 жылдан бері белгілі.Ал түріктердің мемлекеттік дэрежеге көтерілуі 552 жылдан басталады.545 жылдан бастап, түрік, қытай елдері арасында бейбіт қарым-қатынас орнайды. Алайда үзақ уақыт жужандардың тепкісін көрген түріктер оларға қарсы бас көтереді. Түрік қолбасшысы Бумн жужан қағаны Анағуй қағанға маған қызыңды бер деп елшілікке адам жібереді.Мүны естіген Анағуй ашуланып, менің есігімде темір балқытушы болған қүлға қызымды бермеймін деп кемсітеді. Түрік қолбасшысының да күткен жауабы осы болатын.С онымен шайқасудың сэтін күтеді. Бумн қаған қытай елімен саяси байланысты күшейте түседі. Оның белгісі ретінде ол қытай әмірінің қызына үйленеді. Бүл жағдай түріктердің беделін басқа елдердің алдында көтере түседі. Ақыры 552 жылы Анағуй жужан қағандығы арасында үлкен соғыс болып, Анағуй қатты жеңіліске үшырайды.Осы жеңістен кейін Бумн қаған/ Елхан/ деген атақ алады. Алайда сол жылы Бумн кенеттен дүние салды.Оның орнына баласы Қара-еске қаған болады. Жужан қағандығы түріктерге қанша жерден бас көтерсе де ешқандай жеңіске жете алмайды.Ал 552 — 554 жылдары Қара-ескеннің інісі М ұқан қаған жорығынан кейін жужандар мүлде соғысты тоқтатады. Осы кезден бастап түріктер ¥лы даланың шығыста қожасына айналады.Солтүстігінде Саян тауына дейінгі аралықта жатқан тайпаларды өзіне қаратса, ал шығысында Сары өзенге дейінгі аралықтағы қай оғыз, татар т.б тайпаларды бағындырды.Бүл кезде екі бқлікке бөлініп отырған қытай елінің билеушілері Боқан қағанға қымбат бағалы сый-сияпат жасап, өз жақтарына тарту эрекеттерін жасайды.Бүл 570-580 жылдары түрік қағанатының шығыста да саяси ықпалының күшті болғандығын көрсетеді.Түріктер өз билігін тек шығыста ғана емес, батыс бағытта да жүргізе бастайды. Бүл кезде Бумн қағанының інісі Иштеми он түмен қол бастаған оның қол астында батыс түрік тайпаларының он қолбасшысы болған. Қаған осы күшпен Ху /соғдылықтарды/ жаулап алуға аттанады.Сонымен түріктер 555 жылдың өзінде Арал теңізіне дейін ешбір қарсылықсыз басып алған.Олар аз уақыттың ішінде қытайдан Әмудари яға дейін, Ташкенттен Сырдарияға дейін жаулап алды.ҮІ ғасырда түрік қағанаты Солтүстік Кавказ бен Қаратеңіздің солтүстік жағалауына дейін жаулап алды.Яғни ҮІ ғасырдың екінші жартыс ында түріктер қытай, иран, Византия секілді ірі мемлекеттермен терезесі тең күшті мемлекет болып қалыптасты.Бүл мемлекетке өзге мемлекеттер соғыс ашуға араласуға батылдары бармады.

 

ХАЛҚЫ

Түрік қағанатының негізгі құрамы түркі тілдес халықтар болды.Олардың негізгі басым көпшілігі теле тайпалары.Теле- көптеген түркі тілдес тайпалардың ортақ атаулары.Қытай шежіресі бойынша /теле/ сөзі түрік сөзі болып шығады. Түрік қағанатының қүрамында отыздан астам тайпа болған.Олардың ішінде қырғыз, оғыз, үйсін, үйғыр, дулу т.б тайпалар болған.

ШАРУАШЫЛЫҒЫ

Қағанат халқы негізінен көшпелі жэне жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысты. Қыстаулары Іле,Шу, Талас, Ертіс сияқты үлкен өзен бойларындағы тоғайлы жерлерде малға шөбі шүйгін жерлерді қоныс еткен. Төрт түлік малды көбейтіп пайдаланған.Мал өнімдері /жүн, ет, тері, сүт/ жесе азық, кисе киімі болған.

/Күлтегін/ ескерткішінде қала туралы сөздер кездеседі. Бүл түріктердің Жетісу жэне Орта Азия жерлеріндегі қалалық өмірмен танысып, кейбір бөліктердің отырықшылыққа көше бастағанын көрсетеді. Түрік тайпаларының өздері өзен бойларындағы қыстауларда жер өңдеумен айналыса бас таған.Оған басты дәлел Жетісу және Оңтүстік Қазақстанда археологиялық зерттеулерге сүйенсек Тараз қаласы маңайында түріктердің қыстақ- кенттерінің табылуы дәлел.Бірақ түрік қағанаты саяси жағынан бір орт алыққа бағынған күшті ел бола алмады.Ішкі саяси жағдайлар бүтін елді ыдырауға әкеліп соқтырды.Соңында 603 жылы батыс жэне шығыс болып екіге бөлініп кетті.

Түрік қағанаты 603 жылы Батыс, Шығыс болып бөлінгеннен кейін олардың алып жатқан жері анықтала бастады. Батыс қағандық Оңтүстік Шығысыңда Іле, Шу өзендерінен бастап, Солтүстік батысында Еділ мен Кубань өзенінің ағысына дейін, ал Солтүстік шығысында Есіл мен Ертіс өзендері бойын алып жатты. Батыс Қағанаттың орталығы Шу өзенінің бойындағы Суяб қаласы болды. Жазғы ордасы Мыңбүлақта орналасты.

Алғашқы кезде қағандықты Тардуш «Дато» қаған басқарды. Батыс түрік қағанатының билігі күшейген кезі болатын. Ал шығыс қағанат бүл кезде қытайлар соққысына үшырап, элсіреу кезеңін өткізді. Мүны білген Тардуш шығысты өзіне қаратып, қосып алуды мақсат түтты. Бірақ ол ойы іске аспады.Алайда кең байтақ жерді алып жатқан қағандықтың сыртқы жағдайына қарағанда ішкі саясатын қалыптастыру қиынға соқты. Халықтың қүрамы алуан түрлі болғандықтан, қағандықта 630 жылдардан бастап билік үшін талас-тартыстар басталды. Сондай бір таласта 634 жылы Нушеби тайпасының қолдауымен Ешбар, Елтеріс қаған билікті өз қолына алды. Ол «он тайпа» жүйесін еңгізді. Бірақ ел ішіндегі тайпалар ыдырай бастады.

 

Әсіресе дулулар мен нушебилер арасында 640-657 жылдары болған тартыс қағандықты элсіретіп жіберді.

Мұны көріп отырған қытай мемлекеті 659 жылы Жетісуға басып кірді. Ешбір қаған қолға түсіп, қаза болды. Сөйтіп қағандық өз тәуелсіздігінен айырылып қалды. Бұдан кейін қағандық басшылардың үйымдастыруымен Қытай басқыншыларына бірнеше рет жорық ұйымдастырды. Бірақ нэтижелі жеңіске жете алмады. Тек VII- VIII ғасырдың басында түргеш тайпасының қағаны Үшліктің Тан империясына қарсы жүргізген жорықтары нэтижелі бола бастады. Ақыр аяғында 704 жылы Ушлік қытайлармен күресте де зор жеңіске жғетеді. Бүл жеңіс түрік қағандығы жойылып, орнына түргеш қағандығының қүрылуына жол ашты.

Қағанаттың жері Орта Азияның Оңтүстік шығысында Шаш «Ташкент» қаласынан шығыс Түркістандағы Бесбалы, Түрфан қалаларына дейінгі аралықты қамтыды. Орталығы Суяб қаласы болды. Халқының қүрамы түрік тілдес тайпалардан түрды. Негізгі қүрамы Түргештерден түрды. Олар Сары және Қара түргештер болып екіге бөлінді. Олар Шу, Талас, Іле өзендері бойында өмір сүрген. Саяси билік қаған қолында болды. Қағанат жиырма әкімшілік аймаққа бөлінді. Аймақтар жеті мыңнан әскер жинады. Қағанат 704-756 жылдары өмір сүрді. Қаған 706 жылы кенеттен қайтыс болды. Билік үшін қара және сары түргештер арасында тартыс болды.

Сұлу қаған (715-738) билікке келгеннен кейін түргештер қайта күшейе бастады. Екі тайпаның арасында қара түргештер жеңіп, Сұлу қаған орданы Талас қаласына көшірді. Сүлудың билікке келген кезінде ішкі- сыртқы саяси жағдайдың шиеленісіп түрған уақыты болатын. Батыста Арабтардың шапқыншылығы күшейіп түрса, шығыста Қытай мемлекеті қауіп төндіріп түрды. Сүлу қаған шығыстағы жағдайын әскери келісім шарт жасаумен қатар қүдандалық арқылы да дүрыс жолға қоюға тырысқан. Осы жолда 717 жылы Тан империясына барып, қайту сапары сэтті болды. Шығыс түрік қағаны Білгеннің қызына қүда түсіп, баласына алып берді. Өзі Тибет патшасының қызына үйленді. Сөйтіп қаған шығыстағы жағдайын дүрыстап алды.

Ендігі мэселе батыстағы жауы арабтар еді. Қаған арабтарға қарсы Орта Азиядағы адамдарды айдап салып, өзі жэрдемдесті. Сұлу Самарқан, Бұқара тұрғындарымен күш біріктіріп бұл қалалардан арабтарды қуып шықты. Қаған Тоқарыстандағы арабтарды да бір жолата қуып шығу үшін 737 жылы ондағы қарлұқтармен бірлесіп арабтарды тас- талқан етіп жеңді. Алайда жеңіске қуанған тоқарлықтар әскерін ерте таратып жіберіп, арабтардың күтпеген жерден жасаған шабуылына жеңіліп қалады. Еліне оралған Сұлу қаған Навакет қаласында өз қолбасшысы Баға Тарханның опасыздығынан қайтыс болады. Арабтар Сұлуға «Сүзеген», «Мүйізді қаған» деп ат қойған.

Сүлудың орнына оның баласы Тұқарсан Құтшар қаған болған. Оның қағандық мерзімі бір- екі жылға ғана созылған. Осы кезде қара және сары түргештердің арасындағы тартыс өте күшейіп кеткен еді. Ол жиырма жылға созылды.

 

Қара түргештердің Тарқаны Жыпыр 749-753 жылдары қағандықты өз қолына алды. Бірақ оның билік құрған кезінде де жағдайы жақсара қоймайды. Керіс, талас ушыға түсіп, түркеш қағандығы біржолата элсірейді. Осы сэтті тиімді пайдаланған Атлах шайқасына қатысқан Қарлұқ көсемдері пайдаланып, 756 жылы түргеш қағандығын қүлатып, билігін өз қолдарына алады.

2.2. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ДАМЫҒАН ОРТА ҒАСЫРЛЫҚ КЕЗЕЩ

Түргеш қағандығы кезінде қалалардың дамығандығы байқалады. Оның басты себебі қағанат жерінің ¥лы Жібек жолының бойында орналасуы зор әсер етті. Екіншіден сауда ісінің нағыз қайнаған орталығы Суяб, Баласағұн, Тараз, Испиджаб сияқты қалалар да игі әсер етті. Археологиялық зерттеулер барысында Тараз қаласынан «Түргеш қағанның теңгесі», «Түріктің көк ханының теңгесі» деген соғды жазуымен жазылған теңгелер табылған. Бүл теңгелер 704-766 жылдары Тараз қаласында соғылған. Осы уақыттар арасында қалаларда майда өнеркэсіп орындары ашылып, жұмыстар жасалған.

Жазба деректерде Қарлүқтардың Бүлақ руы Алтай тауының баурайында мекендеген. Ал жетінші ғасырдың басындағы Қытайдың «Татиу» әулеттік хроникасында қарлүқтардың түрік тілдес тайпалардың бір тармағы екендігі, олардың қүрамында Бүлақ, Жікіл, Ташылық деген тайпалардың болғандығы көрсетілген. Бүл деректер қарлүқ тайпасының түрік қағанатының құрамында болғандығын көрсетеді. Қарлүқтардың түріктермен түбі бір екендігін араб-парсы деректерінен де кездестіруге болады. Араб тарихшысы эл-Марвазидің хабарына қарағанда қарлүқтардың қүрамына тоғыз тайпа; үш жікіл, үш бескіл, бүлақ, көкеркін жэне тухси кірген. Сондай-ақ лазана мен фракия рулары да кірген. Қарлұқ тайпаларының топтасқан жері Алтай тауынан Балқаш көліне дейінгі аралық болды. Қарлүқтар Жетісуға қарай жылжуы осы өңірдегі ұйғыр тайпасын басып алуынан басталды. Қарлұқтар түргеш қағанатының элсіреген жағдайын пайдаланып, 756 жылы билікті ңолдарына толықтай алды. Бұл қағанаттың да орталық қаласы Суяб қаласы болып белгіленді. Қарлұқтар 766-775 жылдары Қашқарияны жаулап алып, шығыстағы шекарасын кеңейте түсті. Дегенмен қарлұқтар IX ғасырда шығыстағы ұйғыр қағандығынан жеңіліс табады. Арадағы соғыс көп жылдарға созылды.

Ақыр аяғында бұл соғыста қарлұқтар қырғыздармен бірлесіп 840 жылы ұйғыр қағанатын тас-талқан етіп жеңеді. Осы жеңістен кейін Білге Күл Қадыр- хан — Испиджаб қаласының билеушісі етіп, өзін қаған деп жариялайды.

 

Осы уақыттар ішінде арабтар ислам дінін идеялық қару ретінде пайдаланып қарлүқтарға бірнеше рет шабуыл жасайды. Қашғардың түрік билеушілері 940 жылы Баласағүн қаласын басып алып, Қарлүқ қағанатын талқандайды. Міне осы кезде қарлүқтар арасында ислам дінін қабылдау басталады.

Сонымен екі жүз жылға жуық билік қүрған Қарлүқ қағанаты өз үстемдігінен айырылды.

IX- ғасырдың аяғы X- ғасырдың басында Сырдарияның орта
шені жэне төменгі ағысында Оғыз мемлекеті пайда болды.
Орталығы осы өзенің бойындағы Янгикент қаласы болды. Түрік
тілдес оғыз тайпалары өте ерте ғасырларда орталық жэне Орта
Азияда өмір сүрген. VII- ғасырда Батыс Жетісуды мекендеген
оғыздар Түрік қағанатының қүрамында болған. «Оғыз» сөзінің
пайда болуы эр түрлі болып пікірлер білдіреді. Кейбір ғалымдар
«уыз» сөзінен пайда болды десе, екінші біреулері «садақтың оғы»
деп болжайды.

X- ғасырдың орта кезеңінде Жетісу аймағы мен Шығыс
Түркістанның бір бөлігінде Қарахан мемлекеті қүрылды.
Орталығы Баласағүн қаласы болды.Мемлекеттің негізін Білге
Күл Қадыр-ханның немересі Сатүх Боғра (915-955) қалады.

Ол билеп отырған Тараз бен Қашғардың ханы Оғылшақты жеңіп, қалаларын тартып алды. Жетісудан Испиджабқа жэне Шығыста Қашқарға дейінгі аумақты басып алып, Қарахан мемлекетінің шекарасын үлғайта түсті. Бүл мемлекеттің этникалық қүрамына жікіл, яғма, қарлүқ, оғыз, қаңлы, үйсін, тағы басқа да түркі тілдес тайпалар кірді. Мемлекеттің күрылыуына басты себепті болған қарлүқ тайпасы болды. Ал, басқару істерінде яғма тайпасы адамдары шығып отырған. Хандардың Арслан хан, Боғра-хан атаулары жікіл тайпасының тотемі арыстан, яғма тайпасының тотемі бура болуына байланысты қойылған. Жоғарғы өкімет билігі қағанның қолында болған. Вилік мүрагерлік жолмен үрпақтан-үрпаққа беріліп отырған. Ханның мемлекеттік саяси-экімшілік іс жүргізетін орны-орда болған. Онда сарай қызметкерлері түрған. Мемлекет негізін қалаушы Сатүқ- Боғра хан өлген соң, билікті оның баласы Мүса алады. Мемлекет Орталығы Қашғар қаласы болып белгіленеді.Әли Арслан тараз бен Беласағүнның билеушісі болып саналды.

 

Міне, осы кезден бастап Сатұқ Боғра ханның екі баласы -Хасан Боғра хан мен Арсланның үрпақтары арасында билік алма кезек ауысып отырды. Дегенмен Қарахан мемлекетінің ішкі әлсіздіктеріне қарамастан сыртқы мемлекеттерге шабылуын тоқтатпады.

Соның эсерінен олар көп кешікпей Самани Әулетінің астанасы Бұхараны жэне Самархан қалаларын басып алды. Бірақ Жент қаласы аймағында тұратын тайпалардан қорыққан ол Жетісу жеріне оралды. Ол Қошқарбасы деген жерде қайтыс болады. X ғасыр айағында Қарахандардың Орта Азияға шабулы қайта басталды. Хасан Боғра ханның баласы Жүсіп 992 жылы Хотанды басып алса, Әли Арсланның баласы НасырИбн Әли 996 жылы Мауранахрға жорыққа аттанды. Бұл жорықтан қорыққан Самани эулетінің билеушісі өзінің вассалы газнюшерді көмекке шақырды.

Насыр ибн Әли 999 жылы Бұхараны да басып алды. Сүйтіп Қарахан мемлекеті Маураннахырды біржолата бағындырды. Қарахан мемлекетінің негізгі үлесті жүйеде қаланып, Шығыс жэне Батыс — екі иеліктен тұрды. 1. Шығыс хандық Жетісу айсағымен Шығыс Түркістанды биледі. Орталығы Баласағүн қаласына жақын Қара Орда Қашқар қаласы орталығы болды.

2. Батыс хандық Мауранахрды биледі. Орталығы алғаш Үзкент, кейін Самархан қаласы болды. Дэстүр бойынша Шығыс хандығы Қарахан мемлекетінің негізі болып саналады. Сондықтан оның ханы «үлы хан» болып есептелді. Басқа хандықтар оған бағынышты болуы тиіс болатын. Бірақ олай болмай шықты. Екі хандықтың арасында бірлік онша болмай шықты. Ибраһим ибн Насыр XI ғасырдың 40 — жылдарында Әли тегінің балаларына қарсы гаыгып, жеңіп шығады. Ол 1040 жылы таиғаш Бурахан атағын қабылдап Мауранахрға толық йелік етеді. Осы кезден бастап Қарахан мемлекеті екі иелікке бағынышты болады.

Қарахандықтардың мүндай элсіздігін  Салжүқ сүлтаны Мэлік шах пайдалана біледі. Ол 1089 жылыБатыс хандықтың орталығы Самарханды одан соң Бүхараны басып алады. Бүл өңірді басқарып отырған Бурахан амалсыз беріледі.

 

ХП-ғасырдың 30 — жылдарында Шығыстан қарақытай Жетісуға басып кіреді.

Олар 1141 жылы Самархан қаласына жақын жердегі Қатуан даласында Қарахан мен Салжұқ эскерлерін ойсырата жеңеді. Сүйтіп бұл жерге қытайлар алым — салықты жинауды, басқа да істерін жүргізеді. Бүл жерде Хорезм мемлекеті қарақытайларға соққы береді. Бұл жағдайды байқаған қарахан билеушілері Хорезм хандығын қолдап, өз биліктерін қайтып алуға тырысады. Талас бойында қарақытайлықтарды үлкен жеңіліске үшыратқан Хорезм ханы Мүхаммед Самарханға оралады. Батыс иеліктің ханы 1212 жылы қаза болып Мүхаммед Қарахан мемлекетін біржолата құлатты. Ал, Шығыстағы хандықты Найманханы Күншілік басып алады. Сонымен  үш ғасырға жуық өмір сүрген Қарахан мемлекеті қүлайды.

Наймандар, Керейттер, Жалайырлар тайпалырының мемлекет болып кұрылуы Орталық Азияның шығысында Қазақстанмен шектес монғолия жері аумағында қалыптасқан. VIII- ғасырдағы  монғолия жазба деректерге қарағанда найман «сегіз» дегенді білдіреді. Сондықтан моңғолдар оларды наймандар деп атап кеткен. Найман мемлекетінің аты шыға бастағанкех ХП-ғасырдың екінші жартысы. Орталығы Орхан өзені бойындағы Балықты қаласы болған. Қала бірнеше рет үйғырлардың, бірде қарақытайлардың, бірде қырғыздардың   қолдарына түсіп, сан рет қайтарылған. Алайда Найман мемлекеті ұзаққа бармайды. Білге хан дүние салғаннан кейін оның екі баласы билікке таласып хандықты элсіретеді. Осы мезгілді аңдыған моңғолханы Шыңғыс хан шабуыл жасайды.

Кейінгі деректерге қарағанда  шыңғыс хан жорықтары Қазақ хандығы құрылғанша салтанатты түрде өмір сүреді. Тарихта Шыңғыс хан Батыс европаға дейінгі мемлекеттердің барлығын жаулап алғандығы белгілі.

Әрине екі ортада Алтын орда, Көк  Орда хандықтарының өмір сүргендігі Ч.Есенберлин секілді атақты жазушымыздың «Алтын Орда» атты тарихи томдарынан белгілі. Онда 1212 жылдан 1515 жылға дейінгі қазақ жерінде болған өзгерістер мен  тарихи оқиғалар суреттелген.

 

Бұл тарихта Әмір Темірдің ұланғайыр соғыс эрекеттері, қатыгездік соғыстары хандардың ауысу кезеңдері айтылады. Осындай ауыр кезеңдері бастан өткізген ұлан байтақ қазақ жері бізге ата-бабадан мұра ретінде қалған асыл қазынамыз.

Ал, сол замандардағы халықтардың тұрмыс тіршілігі өсіп-өркендеуі заман агымына қарай дамып отырған. Қанша жерден соғыс болса да, көшпелі халық ретінде саналса да олар сауда-саттық, шаруашылықпен үнемі айналысып отырған. Оған негізгі ықпал етудің бір жолы «Үлы Жібек» жолы керуенінің біздің жерімізді басып өтуі зор септігін тигізген.

Ежелгі Қытай деректеріне қарағанда біздің заманымызға дейін 1 ғасыр ортасында алғаш рет Қытайдан Батыстағы елдерге қарай Жібек артқан керуендер жолға шыққан. Ал, бұған жацап ретінде Қытайға немесе Шығыс елдеріне Жерорта теңізі жағасындағы елдерден эртүрлі тауарлар алғызған. Халықаралық сауда жолы арқылы Орта Азияның атақты асыл тұқым жылқылары, Шығыс елдерінен тілдер, мүйізтұмсық, барыс пен арыстандар, аң аулауға жэне саятшылық құруға қажетті құстар (қаршыға, бүркіт) сияқты сирек кездесетін жан-жануарлар сатыла бастаған.

Сонымен қатар қолда өсірілетін жүзім түрлері, шабдалы, қауын жэне Шығыстың, Орта Азияның жемістері сатылған. Жібекті Қытай мемлекеті сатуға алып шыққанымен оның өндірілу эдісін ешкімге білдірмеген. Әйтсе де Қытайдан жасырын түрде алып шыққандар болған. Оны адамдар куыс қурайдың ішіне, эйелдердің шаштары арасына тығып алып шыққан деседі. Сөйтіп жібек өндіру эуелі Византия, Соғды елдерінде жүзеге асырыла бастаған. Византия мемлекнтінен Шығыс Азияға қарай түрлі форфорлық шыны ыдыстар келген. Оны қазба жұмыстарының нэтижесінде бұрынғы қалалар орнынан тауып жүрміз.Археологиялық зерттеулерде ерте орта ғасырға (УІ-ІХғ) қарағанда орта ғасырдың дамыған кезінде (Х-ХІІғ) отырықшылық мэдениет өркендап, қалалар саны көбейген.

Егер бұрын Оңтүстік Қазақстанда табылған қалалар саны 30 болса, кейінгі деректер бойынша 37-ге жеткен.Оңтүстік Қазақстанда қалалардың топтаса орналысқан жерлері Арыс өзенінің Сырдарияға қосылар тұсындағы сағалары. Арыстың орта ағысындағы Осбаникет қаласы болған.

 

Сырдың орта ағысында- Сүткент, төменгі ағысында Сығанақ, Жанкент, Аснас, Жент, Баршынкент қалалары өмір сүрген. Қаратаудың терістігінде Балаж бен Берукет қалалары өмір сүрген.

Қалалар саны жағынан ғана емес, көлемі, экономикасы, халқы т.б. жағынан өсіп отырған. Оны негізінен 3 топқа бөліп қарауға болады. Бірінші топқа көлемі 30 гектардан асатын қала жүрты жатады. Ондай қалалар Испиджаб, Отырар, Сауран т.б. Екінші топқа 10 гектардан 30 гектарға дейінгі қалалар жатқызылған. Мүндай қалаларға Бурух, Хурлуг т.б. болған. Ал, үшінші топқа көлемі 10 гектардан аспайтын қалалар- Алмалық, Лавар, Қапал, Актам, Арасан т.б. жатқызылған. Дамыған ортағасырлық қалаларға Отырар, Тараз, Талғар, Баба-Ата қалаларын атауға болады.

Қазба жүмыстары нэтижесінде қала құрылыстарының жобалары анықталды.Онда көше оның екі жағын алып жатқан үйлер т.б. қүрылыстар болған. Сонымен қатар қалаларда қыш-қүмыралар жасайтын махалласы, ұста шеберханалары, қолөнер шеберханалары салынған. Сонымен қатар Х-ХІ ғасырларда салынған қалаларда сол заманда мүсылман дінінің енуіне байланысты мешіттердің салынуы. Шығыс моншаларының салынуы. Бүл сол замандағы халықтардың отырықшылыққа шындап кіріскендігін аңғартады. Мүндай моншалар Отырар, Тараз, Иасы қалаларында мэдениеттің даму дэрежесін көрсетеді.

Зерттеу жүмыстары қалалардың бекіністері жайла да мэлімет береді. Отырар қаласының дуалы табанының қалындығы 6,2 м болса, жоғарылаған сайын үшкірлене берген.

Қала  үйлері де эр түрлі  жобада жасалған. Бөлмелері қатар — қатар алдынғы жағы ашық алаңқай болағн. Үйлер төбесі итарқа  есебінде жабылған. Үйлерге қоса жалғастырыла қора — жайлар салынған. Әрбір бөлмеге ошақтар жылу үшін салынып отырған. Мүндай үйлер Жетісу жерінде көп кездескен.

Қала түрғындарының көбейуі  түтыну бүйымдарын көп өндіруді талап етеді. Сондықтан да қалаларда түрлі бүйымдар өндіретін шеберлер, Шеберханалар  көбейе бастаған.

 

Орта ғасырларда қыш құмыра, шыны, металл бұйымдарын жасайтын ұсташылық, сергерлік, сондай — ақ тас өндеу кэсібімен айналысатын шеберлер қалыптасады. Олардың өндірген бұйымдарын қалалық өмірдің өркендеу деңгейін аңғаруға болады.

Құмырашы — көзешілер қыш ыдыстарды саз балшықтан эр -түрлі формада жасаған. Оны жасау жолдары бірнеше бөліктен тұрған. Егер бір жерде саз илейтін болса, екінші жерде ыдысты қалыпқа келтірумен айналысқан. Ал, үшінші жерде оны ошаққа күйдіру жүмыстары жүргізілген.

Қыш құмыра жасайтын шеберханалар Отырарда, Қүйрықтөбеде, Талғар, Тараз т.б. қалаларда болған. Қыш қүмырашылардың қолы жеткен жетістіктерінің бірі-шыны эйнек бүйымдар кэсібінің дамуы. Шыны ыдыстарды үрлеу эдістермен жасаған. Ал, кейбір түрлерін қалыпқа қүю тэсілдерімен жасаған. Шыны жасаушылар терезе эйнектерін де жасаған.

Қазба жүмыстары кезінде күнделікті түрмысқа қажетті темірден жасалған бүйымдардыда кездестіруге болады. Әсіресе пышақ, біз, қайшы немесе егіншілікке қажетті қүрал — саймандар. Әсіресе Талғар қаласындағы темір үста дүкендерін қазғанда соқа — түрендері, балта, баға сияқты басқа да жабдықтардың  қалыпқа қүйылып жасалғандығы белгілі болды. Көріктің сынықтармен темір қыздыратын ошақтардың болғандығын дэлелдейді. Зергерлік кэсіп. Кәсіптің бүл түрін үсталықтағы шеберліктің жетістігідеп айтуға болады. Егер үсталық күнделікті түрмысқа қажетті бүйымдар жасаудан туса, енді олардың өркендеуі, біртіндеп шеберліктің артуы сэн — салтанатты, эсем зергерліктің бүйымдарын дүниеге экелді. Зергерлік бүйымдар өте ерте заманнан — ақ белгілі.

Алайда ондай бүйымдар орта ғасыр қалаларында көптеп кездеседі. Талғар сияқты қалалар мағындағы зираттардаы қазған кезде   күміс білезік, алтын сырға, сақина түрлі алқалар табылған. Сонымен қатар көмбелерді қазған кездерде де зергерлік бұйымдар көптеп кездескен. Бүл орта ғасырдағы зергерлік үсташылықтың жақсы дамығандығын көрсетеді. Орта ғасырдағы қол өнерде дамыған кэсіптердің бірі — сүйек үқсату.

 

Қазба жүыстар кезінде табылған сүйектен жасалған бұйымдардың ішінде көбірек кездесетіндері — мүйізден жасалағн эшекейлер. Талғар маңында шахмат тастар табылған.

Сонымен қала санының жэне оның түрғындарының өсуі күнделікті өмірге қажетті түтыну бүйымдарын өндіруді талап ететіні жоғарыда атап өтілді. Мүндай жағдайда саудаісін дамыту қажет болады. Сауда айырбас немесе ақша (теңге) арқылы жүрді. Бүл кездегі сауда айналымының дамығандығын ақша айналымының болғандығын байқауға болды. Қазба жүмыстар кезінде алтын, күміс, қола теңгелердің болғандығын аян.

Алайда айырбас сауда басым болғандығы анық. Мэселен қалаға далалы өлкелерден астық, жеміс, ет, жүн, тері әкелінсе, керсінше қаладан далаға қолөнершілердің жасаған бұйымдары зергерлік эшекейлер керамика, шыны бүйымдары тасылған.

ЖалпыХ-ХП   ғасырларда сауда қалалық отырықшылық мэдениеттің дамығандығын білдіретін басты көрсеткіш болды. Олтек қалалар арасындағы сауда байланысы болып ғана қоймай, далалық аймақтар түрғындарының саудаға араласуын, қаламен даланың байланысын күшейтті.

Егіншіліктің дамудақала санының дамуына байланысты болды. Отырар қаласы аймағында егіндік жерлердің 60% — 70 %- ға жуығы осы X — XII — ғасырда пайда болды.

2.3 БірҮұФас қазақ» мемлекетінің қүрылуы.

XV ғасырдың орта кезінде қазақ жерінің батысында Ноғай Ордасы, Жетісу аймағында Монғол хандығы, сыр бойы, Орталық қазақстанда Әбілқайыр хандығы өмір сүрген. Олар жер жэне билік үшін бір — бімен соғысып жатты. Оған қосымша Әмір Темірдің ұрпақтарыда қазақ жеріне жортуылдап, жағдай мүлдем нашарлады. 1428 жылы Бірақ ханның белгісіз жағдайда қайтыс болуы Ақ Орданың жағдайын мүлдем элсіретіп жіберді. Сыр бойынан Батыс сібірге дейін бес ұлыс, дербес хандықтар пайда болды.

 

Олардың өзаражер, билік үшін таласы тайпалар   арасында араздықты туғызып, елде бай-берекетсіздік өршіп кетті.

Қазақ жеріндегі саяси бытыраңқылық эсіресе Әбілқайырдың түсында өзінің шарықтау шегіне жетті. Тарихи деректерге қарағанда Әбілқайыр хан Ақ Орда билігін өз қолына алу үшін 20 жылға жуық уақыт күрес жүргізген. Ал Ақ Орданың мүрагерлері ¥рыс хан мен Барақ хан үрпақтары Жэнібек пен Керей сүлтандар Әбілхайыр хан билігін мойындамады. Сұлтандардың басты мақсатттары өздерінің жеке үлттық мемлекет құру болатын. Міне, Қазақ хандығының құрылу қарсаңындағы елдегі саяси жағдайлар, осындай аумалы- төкпелі болып тұрды. Біртұтас ұлттық мемлекеттің қүрылуының басты бір белгісі оның халқының этникалық құрамы бірыңғай болуы тиіс болатын. Қазақ жеріндегі ру-тайпалардың тілі, діні, әдет-ғұрпы, салт-саналары жағынан ұқсас келуі қажет.

Қазақстандағы өмір сүрген ру — тайпалардың барлық жағынан ұқсас екендігіне ешбір күман келтіруге болмайды.Бірақ жоғарыда айтылған саяси сэйкессіздіктер сол ру-тайпалардың басын қосып біріктіріп бір ұлттық мемлекет кұруға ешбір мүмкіндік бермеді. «Тоқсан екі баулы өзбек» шежіресіндегі түрік тілдес туыстар шашырап, жеке-жеке хандықтардың қол астында жүрулері олардың біртұтас ел болуына кедергі келтіріп тұрды.

Хандықтар арасындағы талас-тартысқа ру- тайпалар қарсы болып, елде наразылық туа бастайды. Олар өзара бірігіп ел болуды көздеген жағдайлар жиі көрініс табады. Оны Әбілқайыр хандығындағы саяси бытыраңқылыққа қарсы болған ру-тайпалардың Жэнібек пен Керей сұлтандарға бірігіп Жетісу аймағына ауып кеткен жағдайда анық аңғаруға болады. Мұндай жағдай моғол хандығынан да орын алды. Оны ноғай ордасынан да көруге болады. Олардың кіші жүз қазақтарына барып қосылуы, біртұтас ел болуы үшін ру-тайпалардың этникалық жағынан ешбір күштеусіз-ақ бірігіп жатқандығы тарихи қажеттіліктен туындаған болатын.

Қазақстандағы ру-тайпалардың негізгі этникалық кұрамы (қыпшақ, арғын, найман, керей, кердері, алшын, қоңырат, үйсін, дулат, жалайыр, албан,суан т.б) баты үш аймаққа шоғырланды. Олар шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісу аймағы, Оңтүстүк Қазақстанның Түркістан аумағында орналасты.

 

Көрсетілген ру-тайпаларды ХҮ ғасырда өмір сүрген Фазлаллах Ибн Рузбихан қазақтар, олар дүние жүзіндегі ең күшті, саны көп халық дп атаған.

Аталған   аймақтағы   негізгі   үш   этникалық  топ   қазақ халқын қүрды.

Біртүтас қазақ үлттық мемлекеті құрылуының негізі экономикалық жағынан дамуы болды. Археология зерттеулеріне қарағанда Қазақстанда өмір сүрген ру-тайпалар сонау қола дэуірі кезінен бақташылық мал өсіру жэне теселі жер өңдеу ітерімен шүғылданған. Ал Қазақстанның Оңтүстік және Жетісу аймағында орта ғасырларда қалалық отырықшылық шаруашылық қанат жайған. Атақты Сауран, Отырар, Түркістан, Сығанақ, Сайрам, Тараз сияқты т.б қалалары төңірегі қыстық-кенттерге қоныстанған, ру-тайпалар жартылай мал өсірумен жэне егін шаруашылығымен айналысқан. Көрсетілген қалалардың өзара шаруашылыық байланыстары түрғындардың арасындағы экономикалық қарым-қатынастарды нығайтып отырған. Түркістан аймағындағы қалалар Орта Азияның атақты қалалары саналатын Самарқан, Бүқара, Хорезм сияқты қалалармен баланысы олардың экономикалық дамуына зор ықпал етті. Сонымен қатар қазақ жерінің Шығыс пен Батысты байланыстыратын ¥лы Жібек жолының бойында болуы зор ықпал етті. Сауда жолында орналасқан қыстақтар мен кенттер қала дэрежесіне дейін өсіп, өркендеп қала дэрежесіне көтерілген.

ХҮ ғасырда қалыптасқан саяси-тарихи жағдайлар қазаақ халқының үлттық мемлекет болып құрылуына елеулі ықпал етті. Қазақстан жерінде шаруашылықтың дамуы көшпелі, жартылай көшпелі мал шаруашылығымен жэне егі шаруашылығымен айналысатын аймақтарда айқын білінген. Шаруашылықтардың барлық салаларында өзара байланыстар нығая түсті. Тілі, материалдық жэне рухани мэдениеті жағынан өзара қатынастар нығая түсті. Қазақ тйпаларында өз жерінде көз алартып, зорлық-зомбылық жасаушыларға үзақ әрі табанды қарсылық көрсетіп, тойтарыс беруге үмтылыс көрініс таба бастады.

Дэл осы сэтте Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан хандығының күш- қуаты әлсіреп, күйреу дэрежесіне жетті. Рулар мен тайпала арасында өзара көсемдерінің де тартыс-таластары толыстамады.

 

Осындай жағдайлардан соң Керей мен Жэнібек сұлтандар Батыс Жітісу жері Қозыбасыда қазақ хандығының ұлттық туын тігіп, 1465-1466 жылдары қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығының іргесін нығайтып, оның күш- қуатын арттыру, сөйтіп ірі дербес мемлекетке айналдыруға бағытталған іс-әрекеттер, қазақ қоғамын билеуші топтардың мүддесіне сай келді. Сондықтанда қазақ тайпаларының ақсүйек көсемдері тарапынан қолдау тапты. Қазақстандағы Оңтүстік аймақтарда, Қаратау баурайында, Сырдария бойында жэне Түркістанның Солтүстік бөлігіндегі тайпалардың басым көпшілігі ХҮ ғасырдың 40-50 жылдарының өзінде -ақ Керей мен Жэнібек сүлтандардың төңірегіне топтасқан еді. Қазақ хандығын дербес мемлекет болып қалыптасуына түрткі болған алғы шарттардың бірі елдегі бей- берекетсіздік болатын. ХҮ ғасырдың басында Әбілқайыр ханның ойраттардын жеңілуі оның ел ішіндегі беделін түсіріп тастады. Керей мен Жэнібек сүлтандар бүл тарихи жағдайларды де кезінде, өз мақсаттарына шебер пайдалана білді.

Сөйтіп Әбілқайыр хандығының үстемдігіне қарсы күрескен тайпалырының көсеміне айналды. Қазақ тайпаларын бастап, Қазақ хандығының болашақ негізін салуға Батыс Жетісуға көше бастады.

Сүлтандардың Жетісуға қарай ойысуы Орталық жэне Оңтүстік Қазақстанның қазақтарын Үлы жүз тайпалары мен біріктіру еді. Керей мен Жэнібек сұлтандар қазақтардың саяси түрғысының бірігуіне,Қазақхандығының қүрылуына себеп болды. Моғолстан ханыЕсен-бүға Керей мен Жэнібекті қүтттақ жая қарсы алды.Сүлтандарға Моғолстанның батыс аймағ-Шу бойынан қоныс бөліп береді.Керей мен Жэнібек сұлтандар Есен-бұға берген Батыс Жетісуды кұтты мекенге айналдыра отырыпДозыбасыға қазақ хандығының ұлттық туын тігіп,1465-1466 жылдары Қазақ хандығын құрды.Хандықтың алғашқы «құрылған кездегі алып жатқан жері М.Х.Дулатидің жазбасы бойынша Қозыбасы мен Шу аумағы еді.Бұл аумақ Жетісудың батысы оған Талас өзенінің ағысы ортағасырлық Аспара қаласы еді.

Ал,оңтүстік батысында Қаратаудың солтүстік шығыс бөктерлері енді.Қозыбасы тауы,атақты Үшқоңыр жайлауы қырғыз жерімен шектесетін.Мұнда аты аңызға айралған Керей хан тұрған.

 

Жэнібек хан қазіргі Шу стансасының солтүстік шығысындағы Хантауды жайлаған деседі тарихи деректер.Қазір жергілікті түрғындардың айтуы бойынша Хантаудың Солтүстік-шығыс жағында Жэнібектің қыстауы аталатын жер бар көрінеді.Бүл тауда үлкен Хантау,Кіші Хантау жэне Бала Хантау деген таулар элі күнге дейін өз аттарын жоймаған.

XV ғасырдың аяғында Қазақ хандығының жері солтүстігінде Балқаш көлінің Қаратал өзені қүйылысына дейін кеңейген. Батысында Сырдарьяның оң жағасындағы Түркістан, Сауран, Созақ, Сығанақ қалаларын қамтыған. Солтүстігінде Сарысу өзеніне дейінгі аймақты алып жатқан. Әбілқайыр хандығынан, моғолстан хандығынан, Ноғай ордасынан, Сібір хандығынан Қазақ хандығына адамдар ағылып келіп қосылды. Бүл қосылушы түрғындар ешбір толастамаған. Осының арқасында Қазақ хандығының нығаюы мен жер көлемі үлғая берді. XV — XVI ғасырларда қстан жерін мекендейтін қазақ тайпалары Ертістен — Жайыққа, Алтайдан — Каспий мен Аралға, Қараталдан — Сырдарьяға, Тянь — Шаньнан Қаратауға дейінгі кең — байтақ, жазық даланы қоныстанған еді. Бүл қазақ даласының негізгі түрғындары үйсін, қаңлы, қоңырат, қыпшақ, найман, керей, маңғыт, дулат т. б. көптеген тайпалар болды.

Ақ орда хандығы, оның орнын басқан Әбілқайыр хандығы, Ноғай ордасы, Моғолстан хандықтары этникалық қүрамын жоғарыда аталған тайпалар қүрады. XV ғасырда қазақ хандығы қүрылу қарсаңында қазақ тайпалары мынадай географиялық аймақтарда орналасты; Наймандар — Үлытаудан Есілге дейін; Қоңыраттар — Түркістан мен Қаратауға дейінгі аралықта; арғындар — Ертістен батысқа қарай, Орталық Қазақстанда; керейлер — Тарбағатай, Ертіс бойы, Зайсан көлі маңы мен Обь жэне Тобыл өзендері аралығында; дулаттар — Іле, Шу, Талас өзендері бойында,

ЪІстықкөл маңы мен Оңтүстік Қазақстан өңірінде; қаңлылар -Қаратау бауыры, Сырдарья мен Жетісу өзендері бойында; үйсіндер — Жетусуда; жалайырлар Қаратауда, Сырдарья бойында қоныс тепті.

Ол тайпалар түркі дэуірінен кейін қазақ жеріндегі түркі тілдес тайпалармен бірігіп тілі, діні наным — сенімдері жағынан бір — бірімен араласып сіңісіп кетті. Олар қазақ халқының

 

біртұтас мемлекет болуына, оның ұлттық этникалық құрамына мол үлестерін қоса білді.

Қазақ хандығының алғаш қарым — қатынас жасаған елі моғол хандығы болды. Моғолстан ханы Есен — бұғы неліктен қазақ хандыгына құшақ жайды деп ойлаймыз? Сөйтсек, оның ағасы Жүністі қолдап отырған Әбілқайыр хан мен Темір эулетіне қарсы күресінде Моғолстанның батыс шекарасының қэуіпсіздігін қамтамасыз етуге ұмтылды. Осы тұрғыда қазақ сұлтандары Керей мен Жэнібекті одақтас болуға шақырды.

Есен — бұға хан сондай — ақ XV ғасырдың басында Жетісу мен Монғолстанның басқа да аудандарын мазалай бастаған ойраттардың шабуылна тойтарыс беру үшін қазақтардың күшін пайдаланбақ болды. Жэнібек пен Керей хандар қырғыз халқымен де өзара тату қарым — қатынас орната білді. Тарихи аңыздарда қырғыз елі өздеріне хан сайлау үшін Жэнібектің бір баласын сұрағаны айтылады. Бұл жағдай қырғыздар мен Монғол хандығының арасында қарама — қайшы тірліктің туындағанын, қырғыздардың қазақ хандығымен жақсы қарым — қатынас жасауға бет бұрғандығын байқатты. Қырғыздар мен қазақ ханы Тақырдың кезінде де достық қарым — қатынас өсе түсті.

Міне, жаңа құрылған Қазақ хандығы алғашқы кезіндегі өзімен көрші жатқан басқа елдермен қарым — қатынастарының дамуы осындай дэрежеде өрбіді. Бұл менің пайымдауымша ақкөңіл, ақжарқын, дос бола білуге ұмтылып тұратын жомарт мінезіміздің ерте бастап қалыптасқанын айтар едім. Сол ақжарқын мінезіміз жэне қайтпас қайсар да, өжет ел екендігімізді мақтан тұтуға тұрарлық Қазақ деген атты кірлетпеуге жас балғындарды тэрбиелеу керек. Бұл эсіресе мектеп қабырғасындағы шэкірттер жэне студенттерді баулуға кең көлемде жұмыс жүргізуді талап етеді.

Қазақ хандықтары

Жаңадан құрылған Қазақ хандығының тағына Шыңғысқанның ұрпағы болғандықтан, Керей, Жэнібек Сұлтандардың екеуінің де отыруға кұқығы болды. Бірақ сол кездегі орныққан тэртіп бойынша, хан тағына отырғызарда мұрагерліккпен қатар жасының үлкендігі де ескерілген.

 

Сондықтан хан тағына Керей отырып, билік тізгінін қолға алды. Ақылдасар тірегі Жэнібек болды. Жэнібек хан — Барақ ханның бел басы, Керей хан болса, Барақ ханның ағасы Болат сүлтанның баласы, яғни екеуі немере еді.

Керей хан мен Жэнібек ханның Шудағы Қозыбасыға Орда тігуі ең алдымен, көшпелі қазақтардың ел болып, еңсе көтерсек деген ынта — үмітін жүзеге асырады.

XV- ғасырдың екінші жартысында Қазақ хандығы қоныс тепкен Жетісу жеріне екі жүз мың жаны бар көшпелі тайпалардың жиналуы кең өріс — қонысты керек етті. Көшпелі қоныс тайпалары отырықшы егіншілігі дамыған аудандармен тікелей байланысқа ұмтылды.

Әсіресе, Сырдарья бойындағы қалалармен сауда — саттық қатнастарында қолайлы жағдай жасау халық түрмысындағы маңызды мэселеге айналды. Өмір талабына айналып отырған бүл мэселенің дүрыс шешілуіне тек қана көшпелі халықтар ғана емес, отырықшы аймақтағы егіншілік өнімдерін өткізуді аңсаған егіншілер де мүдделі еді.

Қол өнер өнімдерін өткізіп, шікізат — жүн, тері алуды аңсаған қолөнершілер де, тауарларын өткізіп, пайда табуды көздеген саудагерлер де мүдделі болды.

XV — XVI ғасырдың басында Орта Азия мен Қазақстан жеріндегі саяси өмірде айтарлықтай тарихи щқиғалар болды. Темір эулеті Мүхаммед Шайбанимен күресте жеңіліс тапты. Монғолстан хандығы іс жүзінде бірнеше иеліктерге, ыдырай түсті.

Шығыс Дешті Қыпшақта Әбілқайыр билігі жойылды. Қазақстан жеріндегі бір кездері элемді дүрсілкіндірген Алтын Орда хандығы ыдырап, жаңа мемлекеттер — Сібір хандығы, Қазақ хандығы, Астрахан хандықтары тарих сахнасынан орын алды.

XV ғасырдың 70 жылдары қазақ хандары Сырдарья бойы мен Ъған жалғас жатқан Қаратау Өңірін басып алды. Нэтижесінде Қазақ хандығының жер көлемі үлғайды, оған түс — түстан қазақ тайпалары келіп қосылды. Қазақ хандығының Сыр бойындағы қалалар үшін Әбілқайырдың немересі Мүхаммед Шайбани ханмен соғысы отыз жылдан астам уақытқа созылды.

1470 жылы Керей хан бастаған қол Түркістанға, Жэнібек хан үзаққа шабуыл жасады.

 

Сауран түбінде қазақтардан жеңіліс тапқан Шайбани хан Бұхараға қашты. Созақ пен Сауран Қазақ хандығының құрамына кірді. Шайбани хан екі жылдан соң Ноғай ордасының мырзаларымен одақ құрып, Аркөк пен Сығанақ қалаларын басып алды.

Бірақ Қазақ хандықтары жіберген эскерлер Шайбанидің эскерін талқандап, қалаларды қайтарып алды. Шайбани хан Маңғыстауға қашты. Осындай текетірес соғыстар ондаған жылдарға созылды.

1. Мүлік заңы /жер дауы, мал — мүлік дауы/;
2. Қылмыс заңы /кісі өлтіру, талау, үрлық істеу/;
3. Әскери заң/аламан міндеті, қосын (аламан міндеті, қосын жасақтау, қара қазан, ердің құны, түлпар ат;
4. Елшілік жоралары / майталман шешендік, халықаралық қатынастағы сыпайылық, эдептілік, ибалылық/;
5. Жүртшылық заңы/шүлен тарату, ас, той, мереке, думан үстіндегі ережелер,ат жарыс, бәйге ережелері, жасауыл/. Міне осы заңдардың орындауын қатаң талап етудің арқасында Қазақ хандығының күш — қуаты арытып, элем таныған қуатты мемлекетке айналды. Хан өзінің қасқа жолымен ел ішіндегі жағдайды түзеп, мемлекет басқаруды күшейтіп алды. Қазақтардың этникалық аудандарын қазақ хандығына біріктіріп бір орталықтан басқару жүйесін іске асырды. Ол хандық биліктің қуаттылығын — үлыс басшылығының мықтылығында, олардың жауапкершілігінде деп ойлады. Сондықтан үлыс басшылығына қабілетті адамдарды сайлады. XVI ғасырдың басында Қасымхан үлан — байтақ қазақ жерінің айтарлықтай бөлігін өз қол астына қаратты. Бүл кезде Қазақ хандығының шекарасы Оңтүстікте сырдария бойындағы қаларды қосып алды. Шығыс Оңтүстікте Жетісу жерінің басын көпшілігі Шу, Талас, Қаратал, Іле өзендерінің алабы қарады. Солтүстікте жэне Шығыс солтүстікте Үлытау өңірі мен Балхаш көлінен асып, Қарқаралы тау тастарына дейін жетті.

Батыс Солтүстікте Жайық өзенінің алабын қамтыды. Осы кезде Қасым ханның қол астындағы халықтардың саны бір   миллионға жетті. Қасым жэне Экономикалық

 

орталығы бастапқы кезде Сыдария бойындағы Сығанақ қаласы болды. Түркістан қаласы қазақ хандығына өткеннен кейін, Қазақ хандығының астанасы Түркістан қаласы болды.

Қасым хан Түркістан қаласында, өмірінің соңына дейін Сарайшықта отырып билік жүргізді. Қасым хан тұсында қазақ хандығының нығаюы жэне онық күшеюы мемлекеттің беделін арттырып, сыртқы саясатта айтарлықтай табыстарға қол жеткізді. Орта Азия хандарымен, Еділ бойындағы елдермен, Батыс, Сібір хандығымен, Ресеймен сауда — саттық және дипломатикалық байланыстар жасалды. Қасымхан түсында монғол хандығының  Жетісу жерінде жүргізген билігі эсерлей бастады. Бүл кезде Монғол хандығы мен Өзбек хандығы арасындағы кескілескен соғыстар жүріп жатырған болатын. Монғол билеушісі Сайытхан Шу бойында отырған Қасым ханға 1514 жылы барып, одан шайбанилерге қарсы көмек беруін сүрады. Қасым хан қазақтардың қатысуға көшетін мезгілінің жақындығына баланысты көмек беруден бас тартты. Сайыт ханның сол жылы Шығыс Түркістанға көшіп кетуі Қасым ханның Жетісудағы билігінің нығайа түсуіне себеп болды. XVI ғасырдағы Қасым ханның сыртқы саясатының басты бағыты Сырдария бойындағы қалаларды өзіне қаратып алу жолындағы күрес болды.

Бүл мақсатпен Қасым хан Мауаранахр бейлеушісі Шайбани ханмен жэне оның үрпақтарымен тоқтаусыз соғыс жүргізді. Мүхаммед Шайбани хан Қазақ хандығының экономикалық жағынан күшеюіне жол бермеуге үмтылды. Сөйтіп Қазақ хандығының Сырдария бойындағы шүрайлы жерлерімен қалаларға билік жүргізуіне кедергі  келтіріп бақты. Шайбани хан алғаш екі ел арасындағы экономикалық қатынастарды тоқтатып тастады. Онымен түрмай Шайбани хан сыр бойындағы қалаларды қазақ хандығына бермеу үшін бірнеше рет қанды соғыстар жүргізді. Қалалар үшін соғыс үзаққа созылды. Тек Шайбани хан қайтыс болған соң бір шама бэсеңдеді. Себебі оның үрпақтары билік үшін таласып, өзара алауыздық танытты. Осы жағдайды пайдаланып Қасым хан Сарайды алды.

 

Осыдан соң Ташкент қаласының түбіндегі үрыста сэтсіздікке үшырып, Қасым сарайға оралды.

Қасымхан Мүхаммед Хайдардың деректеріне қарағанда 1518 жылы кенеттен қайтыс болды. Ал, орыс деректерінде қарағанда Қасымхан 1521 жылы/07т. 1756/ қыста Сарайшық қаласында қаза тапқаны туралы айтылды. Қасым хан түсында қазақтар өз алдына тэуелсіз, дербес мемлекет есебінде Ора Азия мен  Шығыс Европаға белгілі болды. XVI ғасыр Қазақ хандығының дэуірлеу кезеңі болды, жер көлемі үлғайды, халқының саны артты, халықаралық беделі өсті, хандықтағы талас — тартыс біржама азайды.

Хақназар хан (1538-1580)

Қасым хан қайтыс болған соң, Қазақ хандығында болған саяси дағдарыс үзақ жылға еозылды. Ішкі талас — тартыстар мен сыртқы феодалдық соғыстардың ауыртпалылығы қазақ хандығын біршама элсіретіп кетті. Осындай саяси жағынан ыдырай бастаған қазақ хандықтарын біріктіріп, оларды аймақтық жағынан үлғайтуға, Қазақ хандығының халықаралық жағдайын нығайтуға Қасым ханның баласы Хақназар (Ақназар) хан сор үлес қосты. Хақназар хан (1538 — 1580) хан тағына отырысымен көршілес мемлекеттермен   қарым — қатынасты күшейтіп, өз хандығының саяси белсенділігін   арттыруға көп күш жүмсады. Хақназар Батыстағы Ноғай Ордасымен, Оңтүстігінде Орта Азия халықтармен, Солтүстігінде Сібір хандықтарымен жэне Шайбани эулетімен қарым — қатынасты нығайта түсті.

Тарихи серттеулерге қарағанда, Хақназар экесі Қасым ханның жақсы жақтарын көбірек өзіне алған деседі. Әкесі сияқты саяси жағдайларды болжай білген. Ол өзінің  алдында билікте болған Тақыр, Бүйдели хандардың  қателіктерін қайталамауға тырысқан. Ел басқаруда сабырлылық танынып, мемлекеттің пайдасы үшін оң шешімдер қабылдап отырган. Хақназар хан елін-жерін сыртқы жаудың шабулынан сақтауға, халқының бірлігін нығайтуға бар өмірін арнады. Хан елдің шашыраңқылығын жойып бір орталықтан басқару

 

билігін орнатқан соң, хандықтың сыртқы халықаралық жағдайын нығайтуға күш салды.

Моғолстан ханы Абдар — Рашид Жетісу мен  Ыстықкөл аумағындағы жерлерді басып алу ниетімен XVI ғасырдың 50-60 жылдары Қазақ хандығына қарсы үлкен соғыс бастады. Бүған қарсы күреске Хақназархан Қырғыз-қазақ әскерлерін пайдаланды. Бүл шайқастардың бірінде Абдар — Рашидтің баласы қаза тапты. Бүған жауап ретінде Абдпар-Рашид өршелене шабул жасап, қаза — қырғыз одағының әскерін жеңіліске үшыратты. Бүл шайқас қазақтарға сэтсіздік экелді. Соғыс мүнымен тоқтамады. Абдар-Рашид мүрагерлеріде қазатарға қарсы соғыс қимылдарын тоқтатпады.

Жетісуға ойраттардың тонаушылдық жорықтарының жиелеуі Жетісу қазақтарының жағдайы ауырлата түсті. Ойраттар Батыс, Монғолияны мекендеген тайпа болатын. Олар жоңғарлар деп те аталды. Моғол ханының соғыстарында сәтсіздікке үшырап, ойраттардың шапқыншылық жорықтары салдарынан Хақназар хан Жетісудың біршама жерінен айырылып қалды. Дегенмен 1570 жылдардың аяғында Жетісудің Батыс бөлігі Шу, Талас өңірі оның билігіне қайта көшті.

Ноғай Ордасын билеген манғыт мырзаларының арасында билік үшін талас феодалдық қырқыс үдей түсті. Бүл жағдай қарапайым халықты күйзелтіп жіберді. Нәтежесінде Ноғай Ордасында жаппай наразылық туды. Ноғай Ордасы қүлдырап ауыр дағдарысқа тап болды. Қаңлылар, қыпшақтар т.б. көшпелі тайпалар Қазақ хандығына келіп қосылды. Оларды Хақназар хан қүшақ жая қарсы алды. Сүйтіп Ноғай Ордасы XVI ғасыр ортасында мемлекет ретінде өмір сүруін тоқтатты.

XVI ғасырдың орта шеңінде қазақ хандығымен көршілес отырған Сібір ханымен Моғолстан билеушіліерінің қазақтарға қарсы шапқыншылық жорықтары жиілеп кетті. Бүл тарихи -саяси жағдайдың дұрыс түсінген Хақназар хан Қазақ хандығының сыртқы саясатын өзгертті. Ертеден жауласып келе жатқан Шайбани хан эулетімен қатынас орнатуға үмытылды. Ташкентт қаласын басып алуға бағытталған эскерін тоқтатты.

 

Сөйтіп Бұхар ханы II Абдуллах пен Қазақ ханы Хақназар хан «Дос болып өзара көмектесу»/О.Ғ.Т. 1776/ шартқа қол қойды. Хақназар ханның  бұл дипломатиалық шарасы халық құптаған тиімді шара болды. Нэтежесінде соғыс тоқтап, бейбітшілік орнады.

Қазақтар мен Өзбектердің арасындағы сауда — саттық қарым — қатынасы ұлғайды. Осының нэтежесінде қазақ елі қайтадан бір қалыпты күй кешті.

1579 жылы Өзбек ханы Абдуллах пен Ташкент маңын билеуші Баба Сұлтан арасында билікке таласу басталды. Хақназар бұл таласты пайдаланып, оларды элсірету үшін жасырын түрде екеуін де қолдайды. Өзін қолдағаны үшін Абдуллах хан оған Түркістан аймағындағы бірнеше қаланы сыйға береді. Баба Сүлтанда өзін қолдағаны үшін Түркістан жэне Сауран қалаларын сыйға тартты. Алайда 1580 жылы қазақ Сұлтандарының Абдуллах ханды жақтамақ болған эрекеттерін Баба сүлтан сезіп қалып, жансыздарын жіберіп, Хақназардың жэне оның қасындағы сүлтандарын тегіс өлтіртеді. Хақназар хан осылай қапысызда жау қолынан қаза табады. Дегенмен артында өшпес із қалдырды.

Тәуекел хан (1582-1598)

Хақназар хан қайтыс болған соң, хан тағына Жэнібек ханның немере інісі, сексенге келген Шығай хан (1580-1582) отырды. Шығай хан таққа отырған соң, Ташкент билеушісі баба сұлтанның қазақ ханы хақназар мен Жалын сүлтанды өлтіргеніне өшігіп, Бүхар ханы Абдаллахпен бірлесіп Баба сұлтанға қарсы күреске Шығай ханның баласы Тэуекел сүлтанда тартылды.

Абдаллах ханның Сайран, Сауран, Түркістан бекіністерін қоршаған даңықты жорығына қатысты. Бұл жорықта қажырлы қайрат көрсеткен Шығай хан мен Тэуекел сұлтанға Абдаллаххан мейлінше риза болып, Ходжент деген жерді сыйға тартты. Абдаллах хан қазақтың хан — сүлтандарымен бірлесіп, 1582 жылы Бабасүлтанға қарсы жорық жасауға шешім қабылдады. Сөйтіп келісілген уақытта күш біріктіріп шабуылға шықты.

 

Нэтижесінде Баба сұлтан жеңіліс тауып, Дешті қыпшақ даласына қашты. Өзбек пен қазақ эскерлері Баба сұлтанды өкшелей қуып, Сарысу мен Үлытаудан әрі асырды. Осы жорықта Шығайхан қайтыс болды. 1582 жылы маусым айында Тэуекел  сұлтан бастаған қазақ эскерлері Түркістан қаласының бойында болған шепгуші шайқаста Баба сұлтанның эскерін тас — талқан етіп жеңді. Сүйтіп Баба сұлтанды өлтіріп Хақназар мен Жалын сұлтандардың кегін алды. Бүл іске риза болған Абдуллах Тэуекелге Самархан өлкесіндегі Африкент уэлаятын сыйға тартты.

Баба Сүлтанға қарсы күресте Тэуекл сүлтан бастаған қазақ эскерлерінің жеңісін Абдуллаххан өз пайдасына шешті. Сырдария бойындағы қалалар Абдуллах ханғатізе бүгіп бағынышты болды. Сыр бойындағы қалаларға өзінің сенімді адамдарын басшы етіп қойды.

Міне, Тэуекелдің хандық билікке келгенге дейінгі елдің жағдайы осындай болды. Шығай ханның баласы Тэуекел 1582 -1598 жылдары үстемдік  жүргізіп хан тағына отырды.

Тэуекелдің хандық билікті алған кезде Қазақ хандығының сыртқы жағдайы өте ауыр еді. Тэуекел хан мен одақтас болып жүрген Абдуллах хан енді өзіне қарсы шықты. Қазақ хандығының ту сыртынан моғолдар мен Жоңғар эскері қазақ жеріне қауіп төндіріп отырды. Алайда Тэуекел  бүл жағдайға аса мэн бермеді. Хан өзінің бір баласын қарақалпақтардың бірқатар руын басқаруға, ал інісі Шах — Мұхамметті қалмақтарды басқаруға қойды. Тэуекел ханға ендігі жұмыс Өзбектер қолындағы қалаларды қайтару керек болды. Абдуллах хан өзінің қас жауы Бабыр сұлтаннан құтылған соң, бір кезде Баба сұлтанғақол ұшын берген қазақ сұлтандарын жазалауды қолға алды. Бұл қазақ сұл^тндарының наразылығын тудырды. Сүйтіп Тэуекел хан көп эскерімен Абдуллах ханға ша ‘бастап, Сауран, Түркістан, Сайрам қалаларын басып алды. Сүйтіп Абдуллах хан отырған Ташкентке қауіп төндірді.

1597   — 1598 жылдың қысында Абдулліх ханмен оның баласының арасында қарама- қайшылық туды. Оны тиімді пайдаланған Тэуекел хан соғысқа дер кезінде шығып, Ташкейті қоршауға алды. Осы жерді Абдуллах хан эскерін ойсырата жеңді.

 

Тэуекел хан 1598 жылы көп жасақ жинап, Мауараннахрға басып кірді. Өзбек сұлтандары қолдаған Тэуекелхан Ақши, Искандер, Мүнши, Самарқан жэне Ташкент қалаларын басып алды. Есіп сұлтанды 20 мың эскері мен Самарқанда қалдырып, өзі 70-80мың қолмен Өзбек хандығының астанасы Бұхара қаласын 20 күн қоршауға алды. Бірақ осы шайқаста ауыр жараланған Тэуекел хан өз эскерін кейін шегінуге бұйрық берді. Көп кешікпей Тэуекел хан қайтыс болды. Екі жағыда хансыз қалған қазақ жэне өзбек сұлтандары соғысты тоқтатуға шарт жассасты. Тэуекел қаншарет соғыс ашса да Абдуллах ханды ала-алмады. Сол себепті ол Мэскеуге елші жіберіп, өзін қолдауды сұрады.   Бірақ Мэскеу Тэуекелді өз қол астына алғысы келді. Осы арада қазақ-орыс қарым-қатынастарының дамуы керуен саудасының одан эрі дамуына жағдай жасалынды. Осы кездегі тарихи оқиғаның бірі Көшім хан билеген Сібір хандығының жойылуы еді. Ресейден аттанған Ермак эскері Көшімнің жасағын жеңіліске ұшыратты. Сібір хандығына қараған қазақ тайпалары қазақ хандығына қайта қосылды.

Есім хан (1598-1628)

Орта Азияға жасаған жорықта Тэуекел хан ауыр жараланып қайтыс болады. Жазба деректерге қарағанда оның балалары эке тағына отыруға  жас болады. Сол себепті хандық билікті Тэуекелдің інісі Есім сұлтан алады. Есім сол кездің өзінде қазақтың ең көп эскерін басқарған. Ташкентпен Түркістан аумағын билеген атақты сұлтан болатын. Алайда Есімге қарсы тұрған саяси топтар да болды. Оның бірі Тұрсын,Мұхаммед деген сұлтан 1613-1614 жылдары өзін хан деп жариялаған. Алғашқы қазақ  бұхар соғысы 1603 жылы Айғыржар деген жерде өтіп, бұл шайқаста Бұхар әскері жеңіліс табады. Олар қашып Самарқан  бекінісіне бас сауғалайды. Есімхан бастаған топ моғолдардың Шалым пен Тұрфан қалаларын билеген Әбд-ар-Рақым ханға дос болуға шартжасайды. Есімхан 1627 жылы Жетісу жеріне енген қалмақатрды тазартуға аттанады. Есім жорықта жүргенін пайдаланып Тұрсын хан өз жері Түркістанды шабады.

 

Мұны жолда естіген Есім хан эскер бетін Ташкентке бұрады. Әдеби деректерге қарағанда Тұрсынханды Есімнің өзі жазалаған. Ол Марғасқа жыраудың өлең жолдарында жырланған деп айтады. /О.Ғ.Т. 1836/

Ел аузында «Есім ханның ескі жолы» деген аңыз сақталған. Қасымханның ескі жолдарын оның заң ережелерін Есімхан шебер пайдалана білді. Қазақ шежірешілерінде Есім ханнның қызметіне ерекше жоғары баға береді. Әйгілі Бұқар жырау Абылай ханға ренжіген кезінде «Сенен бұрын жеті ханды жебедім, кешегі еңсегей бойлы Есімді де көргенмін» деген. Бұл сөзден Есім ханға деген құрметтің болғандығын көрсетеді. Қазақ халқының көрнекті шежірешісі Құрбанғаш Халидтың айтуы бойынша, Есімді ұзын бойлы, батыр денелі адам болған деседі. Үрыс ханның қызыл туы осы Есімнің қолында қалған деседі. Жалпы қазақ шежірешілері, Есім ханның билік құрған кезінде жаңа жүйеге түскен заң ережелері туралы айтылады. «Есім ханның ескі жолы» деген сөздің мэніде Есімханның тұсында жасалған далалық заңдарға байланысты айтылған. Қоныс — тұраққа, мал -мүлікке, адамдар арасындағы қарым — қатынасқа қатысты туындайтын дау-шардың шешімдері осы кезде сараланды. Әсіресе жаугершілік заманда елдің қорғаныс қабілетін нығайтуға бағытталған зандары Есім ханның шын мэнінде мемлекет түрғысындағы ірі қайраткер екендігін көрсетеді.

Жәңгір хан (1628 — 1652)

Есім ханныңбаласы Жэңгір шамамен алғанда 1628-1652 жылдар аралығында хан тағына отырды. Қазақ халқы оның жоңғарларға қарсы күрестегі ғажайып ерліктері үшін Салқам Жәңгір атады. Таққа отырмай түрып-ақ оның ерлік Істері жалпы қазақ арасында аңыз болған.

Жэңгір хан болған уақытта жоңғарлардың күшейген кезі болатын. Жоңғарлардың қалың қолы 1643 жылы қазақ жеріне басып кірді. Жэңгір асығыс, көп қол жинауға үлгермей, бООжүз жауынгерімен 50 мыңдық жоңғар эскеріне қарсы шықты.

 

Жер жағдайын   шебер пайдаланып, ескі  Жаркент қаласынан күншілік жердегі Қосқолаң тауының арасындағы Орбүлаққа бекінген Жэңгір сарбаздары Жоңғардың 50 мың эскеріне қасқайып қарсы түрды.  Аз қолды таптап өтпек болған дұшпан эскері 10 мың адамнан айырылды. Осы кезде жорыққа аттанарда жаушы арқылы айтқан Жэңгірдің сэлемін естіген Самарқан  қаласының экімі Жалаңтөс батыр 20 мың эскерімен шайқас болып жатқан жерге келеді. Олар жоңғар эскерінің ту сыртынан шабул жасап шегінуге мэжбүр етеді.

Орбүлақ шайқасы халқымыздың тарихындағы өшпес жарқын бетердің бірі. Жэңгірдің жау жүректілігі мен тапқарлығы, көргенділігі қазақ халқының мерейін үстем етті. Шайқасты үйымдастырып, оған басшылық жасаған шапырашты Қарасай,   арғын Ағынтай, найман Көксерек, алшын Жиенбет, қаңлы Сарпың т.б. батырлар болды. Жоңғар эскерлері 1680 жылы Жетісумен Оңтүстік қазақстанға баса-көктеп кіріп, бір неше қазақ үлыстарын талқандады. Олар Сайран, Шымкент, Ташкентт.б. қалалар. Тэукенің хан болар қарсаңында   елдің саяси жағдай осындай ауырпалықта болған еді.

Тәуке хан (1680-1715)

Тэукехан жас кезінен-ақ билікке араласқан. Әкесі жэңгір ахн Тэукені Моғол хандығына бір неше рет елшілікке жіберген. Тэуке көреген саясаткер, ақылды дипломант, қүрметті де хан болды. Тэуке хан тағына отырған соң, Қазақ хандығының асқынған ішкі феодалдық талас — тартыс, берекесіздікті жоюға тырысты. Билерден қүралған «Хандық кеңестің» жэне «Билер кеңесінің» ролін арттырды. Тэукенің орнатқан тэртібі бойынша, ханмен ру басы билер ғана соттық мансапты атқаруға тиіс болды.    Ханның қасындағы кеңесте билер негізгі ролді   атқара білді. Билер халықтың ішкі өмірі мен саяси өмірінің аса маңызды мэселелерін шешіп отырды. Осы түста үш жүздің атақты Төле, Әйтеке, Қазыбек билерінің қатысуымен «Билер кеңесінің қүрылтайын» өткізіп отырды. Үш жүздің басын қосып хандықты нығайтуға билердің ықпалы өтезор болғандығын бэріміз де білеміз.

 

«Жеті жарғы»

Қазақ хандығына берік отырған Тэукехан хандықтың ішкі жағдайларына ерекше назар аударып, мемлекеттің күш -куаттылығын арттыруды мақсат етіп қойды. Сол мақсаттың түп қазығы — Үлы жүзден Төлебидің, Ортажүзден Қаз дауысты Қазыбектің, Кіші жүзден алшын Әйтеке бидің қатысуымен дүниеге келген «Жеті жарғы» дүниеге келді. Ел аузында сақталған «Күл төбенің   басында күнде жиын» деген сөз сол кезден қалса керек.

Мәдениеттің жалпы сипаттамасы

Кез-келген халақтардың мэдениеті ғасырлар қойнауынан басталады. XVI — XVIII ғасырлардағы қазақ халқының мэдениеті жерімізде өмір сүрген өзге үлттармен қатар мэдениетімізде дамып отырған. Ол жаңа заманға сай өзгеріп отырады. Қазақ халқының мэдениеті — өзіндік сипаты бар дэстүрлі мэдениет. Қазақ халқының қалыптасуына байланысты оның өзінің материалдық жэне рухани мэдениеті де жетіліп отырады.

Материалдық мэдениет деп нені айтамыз? Материалдық мэдениет дегеніміз халықтың күнделікті түрмыс қажеттілігін өтейтін, өмір сүруді қамтамасыз ететін бұйымдармен өмірге қажетті нэрселері жэне оны өндіруге керекті қүрал -жабдықтар. Қазақ халқының материалдық мэдениетіне мыналар жатады: түрғын үй, киім — кешек, тағам түрлері, құрал — саймандар, қару — жарақтары.

Қазақтарда түрғын үйдің екі түрі болды. Жазды күні жеңіл  киіз үйлерде түрса, қысты күні жер үйде, шымнан, балшықтан немесе  тастан салынған жылы үйде түрды. Жазғы үйдің екі түрі болды. Оның бірі — кэдімгі киіз үй, екіншісі арба үстіндегі орнатылған жылжымалы үй-күйме болды. Киіз үй көшіп қонғанға жеңіл эрі ыңғайлы болды. Бүл үш бөліктен түрды. Шаңырақ, уық, керегесі болды. Үйді жауып түратын киіздер-туырлық, үзік, түндік деп аталды. Үйдің ағаш есігі, оң жағында ағаш төсек, төрінде жүкаяқ, сандық, кебеже қойылды.

 

Үйдің дэл ортасында от жағатын орын-ошақ болды. Онда тамақ асылды, үйді жылытты.

Киім — кешегі

Қазақтар жазғытүрын көйлек сыртынан бешпент, комзол немесе шапан еиді. Қысқы киімдері — қойдың немесе түйенің жабағасынан қалың матамен тыстап, кең тігілген күпіні немесе шиден ішек пен тон киді. Қой терісінен түгін ішіне қаратып тігілген шалбар киді. Қыста басқа киетін тымақ елтіріден,   түлкі немесе   басқа аң терісінен тігілді.   Жазда жүқа киіз қалпақ киді. Қазақта аяқ киім түрлері де көп болды. Ер адамдар биік өкшелі, қонышы тізеден жоғары саптема етік киетін. Ешкі терісінен тігілген жүмсақ аяқ киім мэсі деп аталды. Былғарыдан тігілген кебіс, шэркей, шоқаймалары да болды.

Әйелдердің киімі матадан, жібектен, мақпалдан тігілді. Көйлек үлгілері көп болды. Бойжеткен қыздар көбіне үкі тағып бағалы аң терісінен эсем бөрік киді. Жас келіндер сэукеле киді. Орта жастағы эйелдер жаулық, жасы келген эйелдер күндік деп аталатын бас киім киді. Әйелдердің қарапайын аяқ киімі мэсі болды.

¥лттық тағамдар

Мал шаруашылығымен айналысқан қазақ халқының басты тағамдары ет, сүт, май, қымыз, шұбат, тағы басқа мал өнімдері болды. Жылқы етінен қазы, қарта, шүжық даярлады. Қазақтар жылқы сүтінен қымыз, сиыр сүтінен айран, түйе сүтінен шубат өндірді. Сонымен қатар,    май, қүрт, ірімшік жасады. Етті ұзақ сақтау үшін кептірді, ыстады, сүрледі.

Рухани мэдениеті

Мэдениеттің бүл түрі еліміздің ежелден өмір сүрген ру — тайпалардан бері қарай жалғасып келеді, рухани мәдениетке адамдардың наным — сенімі, ділі,діні, тілі, ойлау жүйесі мен дүниеге деген көзқарасы жатады.

Халқымыздың рухани мэдениеті оның күнделікті өмірі, шаруашылығында атқарылатын эдет — ғүрпы мен салт -санасында көрініс тапқан. Мэселен қазақтар қыстаудан көшкенде қыстау мен малын отпен тазарту салтын міндетті түрде атқарған.

 

От киесіне тағзым ету, бэле — жаладан арылу үшін    екі үш жерден от жағылып, мал сол жағылған оттың арасыннан өткізіліп, көктеуге қарай айдалған. От табынудың  тағы бір айқын көрінісі жаңа   түскен келін үйінің отына май тамызған. Бұл жас отаудың оты жанып, шаңырағы биік, босағасы берік болсын деген үғым. Тіл — көз тимеу үшін эр түрлі ырымдар жасалған. Мэселен, көш керуеніндегі түиелерге қырғауылдың  ұзын қауырсынын төрт басты қарқара тағылған. Мүны «қарақаралы көш» деп атаған. Бүл тіл — көз қарқараға ауады деген.

Малға байланысты халқымыздың түсінігінше күннің алғашқы күркіреуі ағарғанның көбейуінің, өсімдіктердің жетілуінің қабаршысы болған. Қымыз ашытып, «қазық байлау» немесе «бие мүрындық» деп аталатын той — томалақ жасаған. Халқымыздың отбасы — неке қатынастарында құда түсу, қыз үзату, келін түсіруге ертеден келе жатқан көптеген эдет -ғүрып, кэделер сақталған. Қазақ келіндері «ат — тергеу» салты бойынша үйдің үлкені мен жасы кішілеріне басқаша ат қояды. Мұның өзі қазақ қоғамындағы үлкенді сыйлаудың, құрмет көрсетудің белгісі. Яғни, қазақтың қонақ жайлылығы да рухани байлығын көрсетеді.

Қазақ халқының ауыз әдебнеті

Халық ауыз эдебиеті рухани дүниесінің аса бір жетілген саласы. Халақтың ой — санасының дамығандығын ауыз эдебиетінен білуге болады. Аңыз —   эңгімелер, батырлық жэне ғашықтық жырлар, мақал — мэтелдер мен жұмбақтар т.б. халықтыңжан дүниесін білдіретін бірден-бір рухани байлығы болған. Қазақ халқы ауыз эдебиетінде келешекке деген ой — арманын, дүниеге көз — қарасын білдірді, от басына жақсылығын тілеген. Халқымыздың өзінің өміріндегі қуанышын да, ренішінде   өлең жырларын да  білдірген. Мэселен, дүниеге сэби келгенде, қыз ұзатып,, не келін түсіріп, той жасағанда, жар беташар, сыңсу, ал адам қайтыс болса жоқтау айтылған. Халақ арасында таңғажайып ертегілер, аңыздар, мақал -мэтелдер, қара өлең, қайың өлең, айтыс, төрт түлік туралы өлең, жарапазан шариғат өлең т.б. түрі кең тараған.

 

Ауыз эдебиетінде көшпелі өмір түрмысын, олардың көз қарастардың, үғымдарын, өмір тэжірбиелерін бейнеледі. Діни нанымдар  мен эдет — ғүрыптарға байланысты да көптеген өлең -жырлар туды.

Қазақ ертегілері: халық түрмысының түрлі жақтарын, қоғамдық өмірін, арманын, талабын айқын көрсетеді. Халақ арасына кең тараған ертегілер «Ертөстік», «Қүланмерген», «Алтын сақа», «Аламан мен Жоламан», «Асан Қайғы» т.б болды. Қазақтың қиял — ғажайып ертегілерінің батырлары ақылды, өнегелі, асқан балуан, аса сезімтал көреген келеді.

Батырлар жыры-халқын жарт жергілектердің шапқыншылығынан қоргап, ауыр зардаптардан қүтқарған ғажайып күй иесі. «Ертарғын», «Ерсайын», «Қамбар», «Алпамыс», «Ер Қосай», «Төрехан» т.б. дастандарда елін қорғаған ер бейнесі көркем тілмен кестеленеді.

Сонымен бірге халқымыз ғашықтық дастандарға өте бай. Лиро-эпостық жырлардың негізгі тақырыбы — сүйіспеншілік, өз бақыты үшін күрескен жастардың бастан кешірген зары. Лиро-эпостың жырларға «Қозы Көрпеш — Баян Сүлу», «Айман Шолпан», «Қыз Жібек» т.б. халық түрмысы эдеп — ғүрпы, салт — дэстүрлері кең көлемде көрніс тапқан.

Тіл жэне жазу қазақ халқының мэдениетінің басты бір саласы. Қазақ тілі  Қазақстан жері мекен еткен, тегі жағынан бір — біріне жақын қаңлы, үйсін, қыпшақ, арғын, найман т.б. тайпалардың тілдері негізінде қалыптасқан. Бүл кездегі тайпалардың ауыз екеу сөйлеу тілімен қатар эдеби жазба тілі. XV ғасырда қазақ тілі өзіне пән ерекше белгілері бар дербес тілге айналды.

Тілғылымын зерттеушілердің айтуына қарағанда, «Едіге», «Ер Сайын» жырлары қазақ халқының арасына алшындар арқылы, «Ер Көкше», «Базар Батыр» поэмалары керейлер тілінде тараса, «Тарас ескерткіштері» дулат-үйсін тілінде жазылып, «Кодекс Куманикс» қыпшақ тілінде жазылған. XVI — XVII ғасырларда қазақ тілінде тарихи шығармалар жазыла бастады. Жазба әдебиет мүрасы-«Жами ат — тауарих» атты кітаптың авторы Қыдырғали Жалайыры еді.

 

Бұл кітап — XVI — XVII ғасырлардың тарихи шежіресі, эдебиет пен тіл ескерткісиі, Әрі Ораз мүхамедтің даңқын жырлаған туынды. Кітап араб эліпбиімен жазылған.

Қазақ халқының жыл мезгілдерін бақылауы.

Көшіп — қонып жүрген қазақтар жүлдызды аспанға бақылау жасауда көп тэжірибе жинақтады. Көшпелі шаруашылық уақыт есебін қажет етті. XVI — XVII ғасырларда қазақтар арасынан уақыт есебімен  шүғылданатын, ауа-райын зерттейтін білгір кісілер шыққан. Олар халық күнтізбесін жасаушылар еді. Қазақтар жүлдызды аспан картасын жатқа білді. Темірқазықты түндегі жүріс бағытын бағдарлауга пайдаланды. «Жетіқарақшы», «Ақбозат», «Көкбозат» жүлдыздарын жақсы білді. «Жетіқарақшы» қазақтар үшін астрономиялық сағат болды. Меркурийді «Таң жүлдызы» деп кейде «Кіші Шолпан» деп атаған.

Қазақ жерінде ислам дінінің нығаюы.

Қазақтар XVI-XVII ғасырларда   ресми түрде ислам дінін үстанды. Ислам дінін таратушылар — Түркістан, Бүхара, Хорезм, Астраханның дін басылары. Қазақ халқының хандары мен сүлтандары ислам дінін қабылдап, Қүран оқып, намазға жығылды. Мүхаммед Шайбани ханның хатшысы, Рузби ханның жазуына қарағанда қазақтар балаларын медреселерде оқытқан. Ислам діні Қазақстанның эсіресе Оңтүстік жэне Жетісу аймағында берік орнық бар.

Түрік ғалымы Сейфи қазақтардан 200 мыңнан астам адам ислам дінін үстанатындарын атаса, 1558 — 1560 жылдары ағылшын көпесі А.Дженкинсон қазақтарды «Ислам дініне сенетіндер» деп атаған. Ислам дінін таратуда Қожа Ахмет Яссауидің сопылық  ілімін таратушы миссионерлер елеулі рөл атқарған. Олар кейбір түн жарымдары исламға дейінгі түркілердің наным-сенімдеріне жақын келді. Мүндай жақындық қазақтар арасында ислам дінінің кең түрде нығаюына себебін тигізді.

Жерлеу дэстүрі— Қазақтың жерлеу дэстүріне де ислам діні мен тэңірге табыну ықпалы қатар жүріп отырды. Ислам діні өлген адамдарды арулап жуып, жаназа шығарып, бетін Меккеге қаратылып жерлеуі талап етті.

 

Өлік жатқан үйге күзет қойылды, ол қыстақ маңына жерленді.

Зират құбылысы да қайтыс болған кісінің жағдайын байқататын еді. Байлар күйдірілген кірпіштен өрнектеліп қаланған мазарларды жерленді. Ері өлген эйел жыл бойына «Қара жамылып» жүреді. Жыл өткен соң өлік басына ескерткіш қойылып, ас берілетін болды. Отынның жал-қүйрығы күзеліп марқүмның жылы болғанда асына сойылған. Қорытындылай келгенде, халқымыздың мэдениеті ғасырлар терңінен жалғасып, қоғамның дамуына байланысты біртіндеп дамып, жетіліп отырған. Әрине бүгінгі таңдағы өскелен өмірімізге сай келмейтін кейбір ескілікті салт-дэстүрлер қоғамның дамуына ілесе алмауы мүмкін. Бірақ біз оларды білуіміз керек. Олар тарихымыздың рухани ескерткіштері ретінде сақталуы тиіс.

XV — XVI ғасырдағы ақын-жыраулар. Қазақ халқының ауыз эдебиетінде жыраулар поэзиясы ерекше орын алады. Жыраулар ерте кезде хан кеңесшісі, батырларда дэріптеп, қаза тапқан белгілі адамға жоқтау арнады. Жырауларға тэн белгі қайсыбір эрекеттерді мақұлдап, дэріптеп, сынап отырды. Белгілі бір оқиғаға байланысты кеңес берді, тілек білдірді.

Әлгілі жыраулардың бірі-Сыпыра Жырау Қазақстанның батысында өмір сүрген түрік тілдес ру-тайпалардан шыққан қазақ пен ноғайға ортақ түлға.Жырау есімі ел қамын ойлаған қамқоршы ақсақал ретінде  «Ер Тарғын», «Едіге» жырларында кездеседі.

XV ғасырда Қазақ хандығы құрылған кезінде Асан
қайғы, Қотан ақын,Қазтуған Сүйінішұлы есімдері елге белгілі
болды.Аңыз эдебиетінде                Асан Қайғының қазақ ханы

Жэнібекпен бірге болғандығы айтылған.        Асан Қайғы Жерұйықты іздеп,Жетісуда болған кезінде «Жетісудың ағашының басы жеміс екен», екі сұлтан келіп орналасқан Шу туралы «Ей, Шу, атынды теріс қойыпты, мына ну қамыстар елінді ешбір жұртқа бере қоймас» депті.

Қазақ хандығының құрылуының алғашқы кезіндегі жыраулардың бірі Сүйінішұлы Қазтуған.

 

Ол 1924 жылы Астрахандағы Қызылжар деген жерде, дэулетті отбасында өмірге келген.

Доспамбет жырау-1924 жылы Азов   қаласында туып, 1953 жылы Астырахан маңында қаза болған. Доспамбет сөз бастаған шешен, қол бастаған батыр еді. Оның өлеңдері жостарды ерлікке, елін жерін шапқыншы жаулардан қорғауга шақырған жалынды насихат, үгіт сарыны айқын байқалады.

Шалкиіз Тіпенішүлы/1465-1560/- аса көрнекті жырау болды. Жайық өзенінің шығыс жағалауында дүниеге келген. Шалкиіз Ноғайлының эміршісі Темір бидің жанында  көбірек болған. Жырау Әскери жорықтармен Кавказдың терістігін, Қырым, Дон бойын аралап шыққан. Оның жырынан асқан дарынды ақынның асқақ бейнесімен асыл текті жауынгер-батырдың қүдыретті түлғасы  бар болмысымен көрінеді.

XVI — XVII ғасырдағы тарихи шығармалар.

«Тарих-и-Рашиди» Мүхаммед Хайдар Дулатидің 1541-1546жылдары Кашмирде парсы тілінде жазған еңбегі  -«Тарих-и-Рашиди» Моголстан мен оған іргелес аймақтардың тарихы жөнінде мол дерек беретін қүнды шығарма.Шығарма моғолдардың хан сарайында сақталған тарихи қүжаттар,аңыз-эңгімелер,оқиға куэгерлері мен автордың өзі байқаған жайттары негізінде жазылған.Ол шығармада орта ғасырлардағы қазақтар тарихы, Дешті Қыпшақтағы оқиғалар, Моғолстанның қүлауы, феодалдық соғыстар, сыртқы жауға қарсы қазақтардың өзбектермен жэне қырғыздармен достық одағының қалыптасуы туралы көптеген мағлүматтар беріледі.Шығармада XV — XVI ғасырларда Оңтүстік жэне Солтүстік Қазақстанның элеуметтік-экономикалық жағдайы, қала, егіншілік мәдениеті, Жетісудың тарихы, географиясы-жалпы орта ғасырлардағы Қазақстан туралы қүнды деректер бар. Сонымен бірге қазақ хандары Жэнібек пен Керей туралы, өзбек хандығынан бөлініп көшу себептері түңғыш рет айтылады. Мұхаммед Хайдар Дулатидің арғы атасы Жетісуды билеген эмірші Поладшы елі. Хайдар Дулати оның жетінші үрпағы болатын. Қазақ хандығы нығайып, Моғолстан ыдырай бастаған кезде Хайдар Дулатиді оның туыстары Құбылғазы Бабыр Сүлтанның тэрбиесіне берді.

 

Хан сарайында эскери қызметтен өтіп, эртүрлі қызметтер атқарды. Саидхан өлген соң, өкімет басына келген билеушілер тарапынан қысымшылық көргенХайдар Дулати Кашмирге кетеді.

Мұхаммед Хайдар Дулати араб, парсы тілдерін өзінің ана тілінен жетік білді. Хан сарайында жүргенде көптеген тарихи қүжаттарды зейін қоя отырып, ой елегінен  өткізді. Әлемге эйгілі болған атақты ғалым тарихшылар: Жамал Каршидің, Рашид ад-Диннің, Жувейнидің, Әбдіразақ Самарқанидің т.б. еңбектерін зерттей отырып, өзінің тарихи шығармашыларына арқау етті.

«Шежірелер жинағы»

Қыдырғали Қасымұлы жалайыридың /1530-1605/-1600-1602 жылдары жазған еңбегі. Сырдария бойын мекендеген жалайыр тайпасынан шыққан. Қазақ хандығының Орда сарайында хан кеңесшісі ханзадалардың тэрбиешісі болып қызмет істеген. 1588 жылы қазақ ханзадасы  Ораз Мұхаммед сұлтанмен бірге Ертіс бойында жүргенде, орыс эскерлері түтқындап, Мәскеуге алып кетеді.   Жалайыри түтқында отырып, «Жылнамалар жинағы» атты еңбегін достықтың белгісі ретінде орыс патшасы Бория Годуновқа сыйға тартып, оның қамқоршысы туралы өтінген. 1854 жылы Қазан қаласында баспадан шыққан XVI — XVII ғасырдағы қазақ тарихы жайындағы өте маңызды шығарма осы Қыдырғали   Жалайри жазған «жылнамалар жинағы» еді.Шығарма қүрамы, тілі жағынан бірегей дүние.

Бүл тарихи шығармаларда қазақ халқының қоныс тепкен жерлерінің жай-жапсары, онда қалалар мен қала мэдениеті.Қазақ хандығымен қазақ хандарының өмірбаяны шежірелері айтылады.

«Шыңғыснама» /Шыңғыстың өмірбаяны/ — ХЛПғасырдың орта шенінде жазылған шығарма. Бүл тарихи шығарманың Өтеміс қажы жазған. Осы шығармада Қыпшақ даласын билеген Жошы хан әулетінің тарихы баяндалады. Тарихи шығарманың алғашқы тараулары ел аузынан таралған аңыз-эңгімелерінен қүралған.

 

қазақ тайпаларының қазақ халқының мемлекет болып қалыптасуына елеулі ықпал етті.

Сөйтіп Жетісу жерінде құрылған басқа мемлекеттерден бөлек жаулап алу,қырғын соғыс арқылы емес, жергілікті экономикалық этникалық негізде дүниеге келді.

Керей мен Жэнібек сүлтандар Моғолстанның ханы Есен-бүғамен тіл табысып, Шу өзені бойындағы хан тауы деп аталатын жерге көшіп келіп, Қазақ хандығының шаңырағын көтерді.Оның дербес тэуелсіз екендігін білдіріп,Қазақ мемлекетінің үлттық туын тігіп,хан ордасының негізін қалады.Кейінгі орта ғасырлар діуіріндегі қазақ қоғамының элеуметтік -экономикалық  мэселелерін  Қасым, Хақназар,Тэуекел, Есім, Жэңгір, Тэуке хандар реттеп қазақ елін қалыптастырды.

Бүл орта ғасырдағы бабалар тарихы эліде зерттелу үстінде.Оның көптеген сырлары бізге беймэлім.Міне осындай қаншама сүрапыл шайқастарды бастан өткізген қазақ елі бүгінде өз тэуелсіздігін алып егеменді ел болыпотыр. Оған елбасымыз  Н.Ә.Вгзарбаевтың   білімділігі мен іскерлігінің арқасында қосып отырған үлесі зор. Тэуелсіз жас мемлекетіміздің көк байрағы желбірей берсін дегім келеді.

Азат Қазақстанның ең қастерлі қүндылығы — ел тэуелсіздігі. 1991 жылы 16 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тэуелсіздігі туралы» Конституциялық заң Еуразия қүрылығының жүрек түсындағы ежелден үлы дала атанған үлан-ғайыр өлкеде жаңа мемлекеттің дүниеге келгенін паш етті. Санаулы сағаттардан кейін элемнің эр тарапындағы алуан мемлекеттерден келіп түскен ежелден аңсаған қаһарман халықтың тэуелсіздігін таныған қуанышты хабарлар элемдік ақпарат қүралдары арқылы дүниенің төрт бүрышына тарап жатты.

Біз тэуелсіз еліміздің бүгінгі биігінде түрып, осы күнді армандаған бабаларымыздың биік мүраттары алдында жан алысып, жан беріскен алмағайып замандарда азаттық үшін күрескен аталарымыздың өз аманаты алдында, ел бостандығы жолында қүрбан болған есіл ерлеріміздің мэңгі өшпес рухы алдында басымызды иіп тағзым етеміз.(Қаз.Рес.През.

 

Н.Ә.Назарбаевтың 15 жылдық салтанатты жиынында сөйлеген сөзі^

Қазақтар өзінің бостандығы мен тэуелсіздігі жолында тек патша отаршылдарымен кеңестік жүйенің озбырлығына қарсы 200-дан астам үлт-азаттық көтерілістерге шықты.Соның ең соңғысы-тотаритарлық жүйенің темір қүрсауын талқандауға арналган қазақ  жастарының желтоқсан қозғалысына да 20 жыл болды.Тэуелсіздік жолындағы мүндай үмтылыстардың бэрі де ел тарихының ең қастерлі парақтары ретінде эрқашан жадымызда қалады. Қазақстан бүдан он жыл бүрын Қазақстан халықтары Ассамблеясына біріккен 130-дан астам үлыстар мен 45-тен астам түрлі конфессиялар өкілдері үшін сөздің шын мэніндегі отнына айналды.

Біз тэуелсіздіктің алғашқы күндерінен бастап даму мақсатындағы айқын үстанымды қабылдадық,бүл үстаным мемлекет пен қоғамның күш- жігерін біріктіріп, өсу мақсаттарына қол жеткізуге бағытталады. Бүл ретте біздің еліміз үш кезенді өткізді.

Біріншісі /1991-1995/, бүл кезеңде біз кеңестік жүйені бүзып, мемлекеттің негіздерін қүрумен айналастық.

Екінші кезең/1996-2000/-экономика мен саяси жүйенің терең күрылымдық өзгерістерін іске асыруымен байланысты болды.

Үшінші кезең /2001-2006/ — экономикалық өсу.

Қазіргі кезде 2000 жылы күрылған үлттық қордың активтері 12 миллиард доллардан асып түсті. Ауылды түлетудің үш жылдық бағдарламасына сэйкес жүмыс барыс барынша дамыды. Соның нэтижесінде Қазақстан астығы элемнің 40-тан астам еліне экспорттады. Қазақстан реформалардың көшбасшысы болып, бүрыңғы КСРО мемлекеттері арасындағы сында бірінші болып нарықтық экономикасы бар ел мэртебесін жэне инвестициялық сыныптың жоғарғы рейтингін көрсетті. Бүкіл әлемдік банктің бағалауы бойынша Қазақстан элемнің инвестициялар үшін барынша тартымды жиырмалығына кірді. Біз екі бағытта жүмылдық. Біріншісі-   бүл  бағытта жүмылдық. Біріншісі -бүл Қарулы Күштердің құру жэне нығайту, екіншісі басқа

 

Гарихи-мэдени мүраны сақтау стратегиялық маңызы бар мемлекеттік мэселе. Үлттық дәстүр, эдеби меп мэдени қүндылықтар, тарихи тэжірибе ұрпақтаи-үрпакка ауысып отыратын қазыпа.

Қазақ халқы      сшкімге үқсамайтын мэдениет пен эдебистті мүра еткен ел. «Мэдепи мүра» багдарламасы — қазақ халқын рухани азықтандырудың » бізде ел екснбіз қой» деп мақтаныш ссзімінс болснудің, сл санасын жогары сатыга котерудің багдарламасы.

Клімізде 2004-2006 жылдар аралыгында «Мэдени мұра» мемлексттік багдарламасы аясында атқарылган жүмыстар комақты болды. Жскелсй айтар болсақ, Үлтгық кітапхапапы рухани қүндылықтармсн толықтыруга шет елдерден 16 кітап Қазақстан гарихыпап жариялаибаган дсректер экслінген. Қазан қаласыныц кітаихаиаларына жасаіап гылыми-зертгсу экспедиңиясының қорытындысы бойынша 155 кітаптьщ кошірмссін алуга келіім шарт жасасты. Лпглияпың Лоидоіі, Оксфорд, Франңияпың Париж, Испапияпып Мадрид, Кордова, Малага, Севилья, Италияның Флорснңия, Германияның Берлин, Майндагы Франкфурт қалаларыпын кітапханаларында гылыми-зерттеу экспедиңиясы жүргізілді. Экспедиңия нэтижесіиде кітапхаиалардап 200-ге жуық басылымдар 77 қолжазбапып кошірмслері жипакталды. Қытайдыц гарихи мүрагатынан Қазақстан тарихы мсн мэдсниеті бойыпша 3500 сирск ксз;іесетін қүжагтар табылды. Ллыс шстелдердс мэдспи күндылықтарды анықтау жоніидегі жүмыстары жалгасын табуда. 2004-2006 жылдарга арналган «Мэдсни мүра» мсмлексттік багдарламасып жүзеге асыру мақсатында 2005 жылы Мэденисг, ақпарат жэне сиорт министрлігі томендегідсй жүмыстарды атқарды. 2005 жылы «Мэдени мүра» мемлекетгік бағдарламасын жүзсге асыру үшін, рсспубликалык бюджеттен 743,2 млн. тсңгс боліиді. «Багдарламанын іс-шаралар жоспарына сэйксс, 2005 жылы жацаргу жүмыстары Жамбыл облысындагы Шоқай датқа, Лқтобс облысыпдагы Лбат-Байтақ, Лгырау облысындагы Жүбан, Қызылорда облысындагы Лйқожа, Оқшы ата, Сармаи қожа кесснелсріпде жэне Лқтас мешітінде, Батыс Қазақстан облысыидагы Бокей Ордасының хан ставкасы кешеніндсгі бас корпусының гимаратында, Маңгыстау облысындагы Қарамаи ага мазарында, Оцтүстік Қазақстан облысындагы Ксім хап кссенссіндс,

 

«ІІІыгыс моншасыида», Тұрбат ауылыпыц сэулст-діни кешенінде, Алматы қаласыіідағы бұрынгы офицсрлср жипалысы гимаратыпда аяқталды. Жамбыл облысыпдагы Шоқай Датқа кссенесіп қайта жацарту үшііі ескі үлгідегі кірпіштер дайындалып, күмбезі мсп қабыргаларына қайта жаңарту жүмыстары жүргізілді. Батыс Қазақстап облысындагы Бокей Ордасының хан ставкасы кешені 5ас корпусыныц сол жақ флигелінде кірпіштен қабыргалар қаланып, агаш боренелерден тобеніц қацқасы гүргызылды. Қызылорда облысындагы Айқожа және Ақтас кесенелерінін фуидамспттері күшейгіліп, қабыргаларына, күмбездеріне, шатырлары меп сденіпе қайта жаңарту жүмыстары жүргізілді. Оқшы ата кесенссініц фупдамснтіне қүргату жүйссі орнатылыи, қабыргаларыиа қайта жацарту жүмыстары жүргізілді. Мацгыстау облысындагы Қараман ата мазарында қайта жацарту жүмыстарын жүргізу үшін, үлутастардан блоктар кссіп алынды. Мазардың фупдаменті күшейтіліп, қабырғаларындагы қайта жацарту жүмыстары аяқталды. Оцтүстік Қазакстан облысындагы Түрбаг ауылыныц сэулет-діни кеніеніндегі Қошкар ата қссепесінс голықтай қайта жацарту жэне қалпына келтіру жүмыстары, оныц ішіпдс, қабыргаларына, күмбсздсріпс, шаі ырларына қайта жаңарту жүмысгары жүргізілді. Гүркістаи қаласындагы Есім хан кесенесі мен «Шыгыс моншасында» ішкі жэпе сыртқы қайта жацарту жүмыстары жүргізіліп, кесенегс кіру қүрылымы мсн күмбсздерді кайта калау жүмыстары аяқталды. Сонымен қагар, огкеп жылы Жамбыл облысындагы Ақыртас сарай кеінені мен Ллматы облысындаіы «Жаркент мешігі» сэулет-коркем мүражайында қайта жаңарту жүмысгары жүргізілді. Мсмлскеітік багдарламага сэйкес, бүл нысаидардагы қайта жацар гу жүмыстары 2006 жылы аяқталады. Қ^ақстан Республикасы Білім жэне гылым министрлігіпін Лрхсология инсгигугы, Л.11.1 умилев атындагы Ііуразия үлггық университсті, г\араганды, 1 Іавлодар, Кокшстау, Қостанай мемлскегтік университегтері «Мэдепи мүра» мемлскеттік багдарламасынын іс-шараларын жүзегс асыру мақсатында Қазақстан аумагыпдаі ы 30-га жуық қалашықтарда, қоныстарда жэне қоргапдарда археологиялық зергтеулердің маусымдық жүмыстарын бастагап болатыи. 2004 жылы бас галгап архсологиялық қазбалар отксн жылы Лқмола облысыпдагы Бүзоқ, Ллматы облысындагы Нсік, Қойлық, Талгар, Лтырау облысындагъі Сарайшық, Оңтүстік Қазакстандагы

 

Жуантөбе, Қараспан тобе, Шымкент, Саураи, Сидақ, О тырар, ІІІыгыс Қазақстандагы Берел, ІІІілікті, Жамбыл облысындагы Лқыртас, Батыс Қазақстандагы Қырық оба, Қараганды облысындагы Тоқтауыл, Лйбас, Кент, Талдысай жэпс т.б. қопысгар \лен қалапіықтырда жалгасын тапты. Бүзоқ қалаіііыгында 2005 жылдыц маусымдық жүмыстарында орталық алацыныц отратиграфиясын зерггеуге айрықша назар аударылды. Бүл жерде 2 ксссие, 6 қоршау, 1 кіріііш күйдіретін ііеш зерпелді. Іхксргкіпп іц солгүсгік болігіндс жеке гүргаи шүңқыр қазып алыііып, зерггслді. 2001 жылы ксссне үйінділсрін/іс басталгап қазба жүмысгары ^калі асгырылды. Кесепсні зсрттсудін псгізгі мақсагы      опы қайга қалнына кслтіріп, мүражайлаидыру кажетгілігі. Зсртгсу барысында қалашық дуалдары мен арықтарып қайта қалнына кслтіру үіақсатып/ш қорганыс бекіністерінін архитектурасы жайында чэлімстгер алынды. Қазба иэтижесі бойыніпа Бүзоқ қаласы XII

XIII  гасырларда салынганы анықталды. Қала Үлы Жібск жолынын
Сол гүстік Лл гай арқылы Русь пен Визаптияга барагын күре
жолыпда орналасып, қала-коргаи жэнс эсксри ставка нсгізіндс
салынган.Қалашыкты зсрттсу жүмысгары жалгасі ырылуда.
Қойлық калашыгындаіъі қазба жүмыстары ксзінде габылгап
иысандардыц ішіпеи мешіт күрамасын айрықша аган огугс болады.
()л қала орталыгында түргызылып, 35×35 м. молшсрінде
горгбүрыпггы мүпара ретіпдс орнатылгаи. Табылгап магериалдарга
сүйепе огырын, мсиіітпц алдынгы жагындагы беті эпиграфиялық
жэпс осімдік гэрізді орнскгермси бсзсндірілгені анықгалды.
Талғар қалшығында маусымдық жүмыстардыц басты жацалыгы

бүл жсрде теміржасау мсп үсталық ондіріс жогары дэрежеде дамыганы дэлслденіи отыр. Қалашықта болат күрышып қайнагу игсрілгсн жэпс одаи эргүрлі бүйымдар жасалган. Талгар орта і асырда ішкі жэпс халықаралық сауданыц оргалыгы болды. Қазба жүмысгары кезіндс Қыгай, Жапония, Үндістан, Ирап жэпс Орга Дзия слдеріпсн шыкқан бүйымдар габылгап. Қа:іба ксзіпдс копгсген қола ақшалардыц габылуы      Х-ХГІ гасырлардагы қараханидтср заманында Галгарда ақша сарайынын жүмыс істегеиін дэлслдейді. Сарайшық қалашығында негізгі қазба жүмысгары Жайық озенініц жагалау болігіндс, озси шайып жагқан аумагында жүргізілді. Озсиніц оц жагалауыпда Ллтын орда қалалары ксзсціндсгі ортагасырлық моншаныц қалдыгы табылды. (

XIV  г). Коптсгсн иумизматикалық матсриалдар габылып, жиналып,

 

оныц атрибуциясы жүргізілді. (84 дана күміс ақіпадан гүратын қазыпа). Кц срте ксздсгі ақпіа Тоқтагу ханның кезіпдс (1291-1313 ж) жэпс Озбек хапныц (1313-1341 ж) алгашқы хандық қүрган ксзіндс шыгарылгап. Пумизма- тикалық матсриалдарды салыстырып, галдау пэтижссі Сарайшық қаласыныц Орта Лзия мсн Дсшті Қыпшақ мсмлексттерімсн саяси жэпе сауда-окопомикалық байланысыпын маңызды орталыі ы болганып дэлслдейді. Қызыл ¥йық зиярат орпында тазарту жүмыстары кезіиде қабырганыц гас қалауыныц, болінгсп боліктері мен кабыргаларыиын срекшеліктері анықталды. Зиярат орпыпыц аумагында тастап қалаш аи боліктср, қүрбаидық шалатын жерлср, мснгирлердіц калдықгары, тас балбалдардыц фрагменгтсрі, аргсфактар табылды. Зиярат орныпа кешеиді зерттсулер жүргізу нэтижссі ежелгі сармапардыц (б.д.д. ІІІ-І г) идеологиялық, элемдік козқарастық, цпи-напымдык омірініц жүйссіп күрастыруга болатыпыгі корсеггі. Бсрсл обасында жүргізілгеи қазба жүмыстары пэтижссіндс қупды матсриалдар табылып, ежелгі Қазак Ллтай кошпеиділерініц сэулст омсрі, күрылыс ісі, жсрлеу дэстүрі, діпи-мифологиясы жайлғ,і күнды ақпараггар алынды. Осы қорганда табылган 10 жылқы мсн кұпды эшскей заттар (ат эбзелдерінс салынган қыран, стилдік орпск, сфинкс бсйнесі жэнс т.б.) б.д.Д ГУ-Ш гг ерте кошпепділердіц мэдениеті туралы қосымша мэлімсгтср бсрсді. Мсркс-Жайсаң зияратында археологиялық зерттсулср псгізіііен Жайсац-10 конс гүрік мсмориалдық ксшсніндс жэнс Мсркс зияраг орнында жүргізілді. Вүл жерден рулық тацбалар мен истроглифтсрдіц срекшеліктері анықталды. Осы есксрткіштердіц ерскшсліктсрі      қоргандардыц үстіидс немесе гас қоршаудыц піыгыс болігіидс балбалдардьщ, ягни конс түріктср мүсіпдсріігіц орнатылуы. Жайық қалашыгы Орал қаласыпан 8 км оцтүстіктс орпаласқан. Ол XIV гасырда омір сүріп, қолопсрі дамыгап үлксп қала болган. Опыц мазарында Ллтып Орда ақсүйектсрінс арналган і^ссснслср іүргызылгап. Лрхсо-логиялық қазба кезіндс табылі ан керамикалық матсриалдардан жасалгап ыдыстар камсралық ондеудсн отіп, зерттелді. Гылыми талдау аталгаи керамикалык ыдыстардыц түрлсрі Новолжьс, Сарайшық, ІІруто-Днссгровский озсидсрі арасыпда жэне Қара теціз жагалауыпда орналасқан Ллтын Орда қалаларыпда ксңінсн таралганып байқаггы. ІІалеолитттік копқабаггы Тоқгауыл гүрағында жүргізілген жүмыстар иэ гижссіндс гас артсфактар, палсофаунистикалық қалдықтар,

 

палеолит, мсзолит, неолит, энолит дэуірлеріне жататыгі алау орындары табылды. Қазыіл алыпган тас артефактардың гана саны 30 мыцнан асты. Оларды жаи-жакты зергтеу нэтижесі жсргілікті гас дэуіріндсгі мэдепиеттің қалыптасуыи апықтауга мүмкіндік бсреді. Кеігг қонысы қола дэуіріне жатады. ()л Орталық Қазақстандагы Қарақаралы тауының стегіпдс орналасқан. Лумагы 5000 шаршы метр. Бүл жерде мазарлар қүрылысы, ауылдық окрупер, колопер мен металлургиялық ондірістер, сопымеп бірге, гсмір ондіру ісініц іздері мен металлургиялық пспггер табылды. Осы жацалықтар аталган аумақтагы темір дэуірініц хропологиялық уақытына озгеріс сигізуге негіз болатынын корсегеді. Лрал жагалауы сактарыныц аса бір мацызды ескер гкііптерігііц бірі Шырық рабад қалашығы. Қалашық кезіндс бірнеше ре г қайта калпына кслтірілді. Оиыц сц ежслгі болігі қаланыц солтүстігіндсгі 2 қорган мсн 3 сақина тэріздес биік қабыргалар болып габылады. ІІІырық рабад калашыгы ерге кездс стратегиялық мацызды кала болып саиалды. Ол Лмудария меп Сырдарияныц ортасын жалгас і ырып і үрган дсльта жага-лауындагы ксруеп жолында орналасып, апасиак сақгар сліиіц шскарасып қоргап гүрды. Қалашықтыц сырты бірнеше қорганыс дуалдармсн қоршалган. Лрхсологиялық қазба ксзіндс патіпа бсйітініц калдықгары, сонымен бірге амфигеагр секілді үлкен гимарат, керамикалық, алтыи мсп күмістсн жасалгаи эшекей бүйымдар табылды. Тоқсанбай қоііысын топографиялық жэне қазбакезінде табылгаи заггарга жасалгап талдауга сүйене отыра, эпеолит-қола дэуірінс жатқызуга болады. Қоныс ориыиың қабапарынан алыиган магсриалдар жсргілікгі халықтыц мал шаруа-шылыгы жэнс ацшылықпсн айналысқанып корсстеді. Шідергі түрағын зерггсгендс тас қарулар мен керамика, сүйектен жасалган заггар мен фаунисгикалық калдықтардыц коптсген түрлсрі табылды. Ьүл I Іавлодар, Іфгіс жагалауы аумагында халықтың жылқы жэнс ірі йара мал осірумен айналысқанын корсетсді. Осы жерден нсолит -энеолиг дэуіріпде омір сүргсп сжелгі адамиың бейіті табылды. Ьесгамақ обасыныц 19 нысаиында зерттеу жүмыстары жүргізіліп, пэгижссіндс, Лидрон тайналарыныц жерлеу рэсімдеріиің элсмен і гері апықталды. Габылган қола пышақтар, керамика, қоладап жэне гасган жасалган эшскейлер Вестамақтың қола дэуіріис жататынын корсетсді. Ботай қонысында қа:іба жүмыстарын жүргізу нэтижесіндс гүргын жэнс шаруашылык

 

жайлары, жылқылар мсн жабайы жапуарлардыц сүйектері габылды. Ьүл Ьолай і үрі ыпдарыныц жылқы іііаруашы-лыгымсп лйналысканын корсстсді. Қоиыста консервациялык жопс қайга қалпыпа кслтіру жүмыстары жүргізілді. Жуан тобе қалашыгында жүргізілген қазба жүмыстары ксзінде қаланыц орталық болігіндс орналасқан шахристанныц соулеггік ерекшсліктері анықталып, оныи сақлалып қалган қабагтары зерттелді. Керамикалық ксшепдердіц түрі, сол кезде қаланыц оміріпде і үркілендіру процесі жүргспіп корсегсді. Қазақстандагы ортагасырлық ірі қалалардыц бірі —Сауран қаласы. Ол оз уақытында Лқ Ордапыц астанасы Золгап. Қазба жүмыстары қаланыц солтүстік-шыгыс какпасынаи солга қарай, орталық кошсдеи 210 метр жердс басталды. Осы жсрдс XVI і’ тарихшысы Васифи жазып ксткен екі мүнаралы агақгы саураи мсдресесі болгап. Оныц карсысыпда мешіт пен олі қазылмаган гимараг орналаскан. XVI гасырда салынгап мсдрссс лрхсологгардын осы қалашыкта казган ец бірінші күрделі соулсг ксшеііі болып табылады. Медрсседе архсолоінялық консервация жүмыстары жасалды. Сидак қалашыгъігіан табылгап ксрамика, гсмір жоне тастан жасалган магсриалдарга, соііымсн кагар, багысқа қарай 800 мстр жсрде орналасқан мазарда зсрттеу жүмысгары жүргізілді. Толық зерттелгспиен кейін, қалашықтагы лрхсологиялық, соулст-қүрылыстык нысапдарда конссрвация жонс \іузссфикация жүмыстары жүргізілмск.мсн қатар, қазба жүмысгары ксзіндс гүркі-согды модсни ксшсиінс қатысгы ксрамика, мегалл мсн сүйекгсн жасалгап бүйымдардыц топтамасы жииалды. Осы габылгап матсриалдар ертс орта гасырлық қалапыц даму процссін юргтсуге мүмкіндік бсреді. Ежслгі гүрік жазбаларыи гауып, зсртгсу мақсатыпда, 2005 жылдыц тамыз-қыркүйск айларыпда Л.11. I Умилев атындаі ы Ііура:шя үлттық университстіиіц этиограф-галымдары Моиголияіа гылыми экспедипия үйымдасгырды. Олар Ьаян Олгей, Увс, Қобда, Завхан, Лрхангай, Кобіскол, Ьүлгын, Ксптай, Тов, Дундговы, Оворхангай, Баяп-хош ор, Гоби-Ллгап аймақтарын зсрггеи қайтгы. Экспедиция барысыида коис түрік замапыныц 9 кешспді ескерткіштері меи 115 коиетүрік руникалықжазбалары зсргтеліп, барлыгы да қагазга жазылып, фотога, бейпскамсрага гүсіріліп алыиды. Квразияиып кошпснділср орксниегіпін конс гүрік жазба ескерткіштері мсн озгс де есксрткішлсріпіц жаідайын толық білутс аталган аумақтан жиналган коитсгсн матсриалдар мүмкіншілік бсреді. Қазіргі

 

уақыгга матсриалдарга гылыми ондсу жүмыстары жасалуда. Сонымен қатар, Ллматы қаласыпдагы Қазақсган Рсспубликасыпыц Үлттық кітапханасы жогарыда корсстілген жобапы жүзсгс асыру аясыпда жоие Қазақстаи үшін тарихи-модспи қүпдылық болып габылатып жазба ескерткіінтерді тауып, жинау мақсатыпда Бритапдық кітапхаиага (Лондоп), Оксфорд қалаларындагы, Францияныц I Іариж, Мадрид, Севилья, Флорснция мсп Берлин Үлггық кіт апхапаларына, Францияныц Сыртқы іс гср мипистрлігіиіц дипломатиялық мүрагагы мен Вагикапның күния мүрагаттарына гылыми-іздестіру экспедицияларын үйым/гастырды. Экспсдициялар погижссінде еліміздіц гылыми ортасына бсймолім 77 қолжазбаныц кошірмссі мсп 200 жуық баспа басылымдары іабылды. Олардын арасында I Іапа Урбап ІУ-ніц Қүлагу хапга жазган хаггары, Вагикан папалары мсн Ллтып Орда хандарыныц озара жазысқаи хатгарының кошірмслері, «Лс-сахат-Таурих» (Жалпы гарих, 1440ж) қолжазбасы бар. Оныц 12-ші іарауы гүрік, монгол, Гсмір үрпақтарыныц гарихы жазылган әлемдегі жалгыз қолжазба болып табылады. «Қоркыт деде китабы» (1585 ж) қолжазбасыныц кошірмесі мсн Омсльяп Притсактыц «От карлуков ‘іо карахапидов» агты сңбегіиіц мотіпдері кошіріп алынды. ҚР Ьілім жоне гылым министрлігініц Гарих жоне этнология гылыми-зсрггсу инсгиіуты Кснесары Қасымовтыц мүрдссін іздсп табу максагында Қыргызстанга жоне Ойтскс бидіц кссенесін зсртгсу үінін Озбсксган аумагына гылыми-іздсстіру экспедициясын үйымдастырды.

 

Қорытынды

Орта ғасырлардағы Қазақстанның тарихи кезеңдері мен бағыттарын үйрену. Бүл жүмыста қазақ халқының тарихын, қазақ жерін мекендеген басқа да халықтардың түрмыс — тіршлігі баяндалады. Жүмыс барысында көрші жатқан өзге де халықтардың тарихы мен байланыстырылып жазылды. Қазақстанның орта ғасырдағы тарихы оқырмадарға жоғары саналыққа, ізгілікке, адамгершілікке, отаншылдыққа тәрбилеу барыстары қарастырылған. Еліміздің өткен тарихын танып — білу отан сүйгіштікке, гэрбиелеудің басты қүралы екендігі даусыз. Өз тарихымыбен қатар өзге мемлекеттердің рухани қүндылықтарын қүрметтеуіміз қажет. Қазақстанның тэуелсіз мемлекет болған сэттерінде тарихты білу адамзат баласы жинақтаған бай тэжірибені игеру жаңа үрпақтар мен білім беруде, тэрбиелеуде оларың өмірге қүштарлығын айқындауды қалыптастыру өте маңызды шаруа. Тарихқа біз қанша тереңдете үңілсек қогамдағы қазіргі жағдайды соғүрлым түсіне білуге септігін тигізеді. Мүның өзі өткен тарихтан аз да болса тағылым болып тарихи шындықтарды бүрмалауға жол бермейді. Бүл аса жауапты да мемлекеттік және қоғамдық іс екені анық. Еліміз тарихында болып жатқан бүгінгі бет бүрыс, оның саяси элеуметтік өміріндегі қайта жаңару жэне көп жылдар бойы таталитаарлық жүйенің езгісінде болған халықтың өткенін білуі мэңгүрттеніп кеткен тілі мен дінін қайта қалыпқа келтіруі деп түсінемін. Сонымен қатар үмытыла бастаған эдет -ғүрып, салт-дәстүрлеріміз қайта жаңғыра бастады. Бүған тэубэ демеске болмайды. Кешегі бүркемеленген беттерді тарихи шындықтармен толықтыру ой өрісімізді кеңейтуге бүгінгі биік білім деңгейінде қарастыруға мүкіндік береді. Соның айғағы ретінде бірнеше мысалдарды келтіруге болады. Еліміздегі қоғам қайраткерлерінің, өкіметтің қолдауы мен «Асыл мүра» зерттеу жүмыстары қолға алынып көптеген тарихи қүндылықтарды қазіргі үрпақтарға таныстырып жатыр.Ғалымдарымыз күн қүрғатпай ізденіс үстінде. Олардың эрбір тапқан қүнды жәдігерлері Ә.Қастеев атындағы үлтық мүражайда сақтаулы. Оны кез келген уақытта көріп, тамашалауға болады. Әлі де зерттелмей жатқан мүндай дүниелер көп екендігі рас. Келешек осындай жүмыстарға үлес қоссам деген арманым бар. Ол үшін көп оқып, іздену қажет. Мен осы мақсаттарды жүзеге асыруға күш саламын. Осымен орта ғасырлардағы Қазақстанды мекендеген мемлекеттермен қазақ елі туралы, олардың тыныс — тіршілігі туралы жүмысты аяқтаймын.

 

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Т.Тұрлығұл, С.Жолдасбаев, Л.Қожекеева Қазақстан тарихы. Алматы «мектеп» баспасы 2007ж.173-175б. Псынып
2. Қ.Нүрпейісов, Б.Аяғанов,Н.Жақсылықов Қазақстан тарихы
3. Қазақстан Республикасы Президентінің тэуелсіздігіміздің 15 жылдығына 2006 жылы арналған жиындағы сөзі. Егемен қазақстан 16 желтоқсан 2006ж. №311/24567
4. Ж.Қасымбаев Қазақстан тарихы Алматы «мектеп» баспасы 2004ж.
5. Г.М.Жусанбаева Қазақстан тарихы бойынша эңгімелер.Алматы 2009ж. Анықтамалық көмекші құрал 7-206.
6. Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы 7 сынып 65-1206. Алматы «мектеп» баспасы
7. І.Есенберлин Алтын орда Қазақстан жазушылар баспасы.Алматы 1983ж.
8. Қ.Ж.Адамбосыныв ХіХ ғасырдың соңғы ширегімен 1920 жылға дейінгі Қазақстан медреселеріндегі тарих пәні: бағдарламалар, оқулықтар эдістемесі.Алматы 2006ж.
9. Т.Ақселеу Балталы бағыналы ел аман бол. Алматы «Қазақ университеті» 1993ж.

Ю.А.Аманжолов Түркі Филологиясы жэне жазу тарихы. Алматы «Санат»

1996ж. 11.Қазақ ССР тарихы. Алматы «Рауан» 1991ж. 12.Бұхар жырау Толғаулары. Алматы «Жалын» баспасы 1993ж. ІЗ.Нағыманов Ш. Батыс Қазақстан мектептері тарихын оқу-тэрбие үрдісіне

пайдалану.Автореф.пед.наук А.2000ж. 14.Нұртазина Н. Қазақстан жэне Орта Азия Автореф. на соиск.канд.ист.наук.

1993ж. Алматы 15.0рта ғасырлардағы Қазақстан тарихы. Атамүра баспасы 2003ж. Іб.Ә.Төлеубаев Қазақстан тарихы. «мектеп» Алматы 2006ж. 17.Г.М.Жусанбаева. Қазақстан тарихынан эңгімелер 5-сынып Алматы

2009ж. 18.Ә.Бейсенова, К.Каймулдинова, С.Әбілмажнынова, Ж.Достай. География;

Дүниежүзіне аймақтық шолу.Алматы «мектеп» баспасы 2007ж. 19.Б.Адамбаев. Халық даналығы мектеп баспасы 1976ж. 20.Б.Қыдырбекүлы «Түгел сөздің түбі бір».Қазақстан Республикасы Білім ,    Министрлігі «Қазақ университеті» баспасы 1993ж. 21.Ә.Абдуллин «Қанжар» Алматы: Балауса баспасы 1992ж. 22.Н.Алдабек, Р.Бекіш, К.Қожахметұлы. Дүниежүзі тарихы. Алматы мектеп

баспасы 2004ж. 23.Қ.Олжай «Президент пырағы» Алматы; Атамүра 1994ж. 24.Қ.Бектаев,М.Қандыбаев. ¥лы бабаларды үмытпайық. Жинақ Шымкент 25.М.Қозыбаев «Жауға шаптым ту байлап» Алматы Қазақстан 1994ж. 26.Н.Төреқүлов. Даланың дана тілмарлары.Алматы Қазақстан 2001ж.

 

27.Қазақ ССр тарихы жөніндегі материалдар (1785-1828ж.) редакциясын

басқарған М.П.Вяткин Мос.лит. 1940ж. 28.Т.Тұрлығұлов. Қазақ елінің қысқаша тарихы Алматы рауан 1998ж. 29.Махамбет. Жыр семсер.Жинақ.Алматы 1979ж. 30.XVIII- XIX ғасырлардағы қазақ- орыс қатынастары (1771-1867ж.ж)

Құжаттар жинағы. Алматы 31 .М.Қ.Қойгелдиев. Алаш қозғалысы .Алматы.Санат 1995ж. 32.М.Ч.Қалыбекова, Г^Ң.Мұқанова. Қазақстанның қазіргі заман тарихы.

Алматы 2007ж.         \.                     //

ЗЗ.М.Ч.Қалыбекова, Г.Б.М^анова^Ррта ғасырлардағы Қазақстан тарихы.

Алматы 2008ж.                   \У^

34. М.Ч.Қалыбекова, Г.Б.МүканЬва. Қазақ халқының рухани мэдениетінің тарихы. Алматы 2008жг >.
35. М.Ч.Қалыбекова, ГхЪ.Мрднова. Евразия тарихы. Алматы 2008ж.