Жоспар.
1.Сақ тайпалық одақтардың саяси құрамы.
А. Батыс және Солтүстік Қазақстан.
Б. Шығыс Қазақстан.
В. Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан.
2.Сақтардың шаруашылығы мен қоғамы.
А. Егіншілік пен малшаруашылығы.
Б. Кәсіптері мен сауда.
В. Сақтар қоғамы.
3.Өнері және мифологиясы.
А. Өнері
Б. Сақтар мифологиясы.
Сақтардың саяси тарихы.
Сақтардың парсылармен соғысы көптен белгілі. Мәселен,бірқатар деректерде Кирдің сақ патшайымы Томириспен соғысқаны жазылған. Сақтармен Архимедтер әулетінің өзге де патшалары шайқасқан. Б.з.бұрынғы 5189 –518 жж сақтарға қарсы I-Дарий жорық ашқан. Антик авторы Полиэн, Дарийдің жер қайысқан қолды бастап, сақ жеріне баса-көктеп кіргенін жазды. Тамшы нәрі жоқ сусыз шөлде қалың әскер қырылып қала жаздайды. Дарий ілдәбайлап әскерін апаттан құтқарады, бірақ жалпы алғанда жорық сәтсіз аяқталады. Алайда, ақыр соңында Дарий сақтарды бағындырады,оларды алым-салық төлеуге, өз жауынгерлерін парсы соғыстарына қатысу үшін жіберуге көндіреді. Парсы әскерінің құрамына кірген сақтар Мысыр мен Грециядағы соғыстарға қатысады, Фермофоль маңындағы айқаста көзге түсіп, Палатея жанындағы шайқаста жаужурек батырлықтың небір үлгісін көрсетеді.
Сақтар тарихының тағы бір беті Александр Макендонскийдің жиһангерлік соғысына қарсы күреспен байланысты, ол Ахеменидтер мемлекетін талқандап, бағындырғаннан кейін Орта Азияны жаулап алуға кіріседі. Б.з. дейінгі 330 –327 жылдары Александр Македонский Соғданың астанасы Мараканданы басып алып, Сырдарияға қарай беттейді, ол кезде бұл дария отырықшылар мен көшпелілер арасындағы өзіндік бір шекара болып есептелінетін. Александр басып алып, оларға өзінің әскери гарнизондарын қойған қалалар Сырдарияның сол жағалауына ірге тепкен еді.
Өзеннің қарсы бетінде, гректермен айқаса кету үшін қолайлы сәтті күтіп, сақтар қолы жиналып жатты. Сырдария қалаларын алған кезде, “еркек кіндіктілердің бәрін жусатып салып, әйелдермен балалардыСақтардың парсылармен соғысы көптен белгілі. Мәселен, бірқатар деректерде Кирдің сақ патшайымы Томириспен соғысқаны жазылған. Сақтармен Ахеменидтер әулетінің өзге де патшалары шайқасқан. Б.з. бұрынғы 519 –518 жж сақтарға қарсы I-Дарий жорық ашқан. Антик авторы Полиэн, Дарийдің жер қайысқан қолды бастап, сақ жеріне баса-көктеп кіргенін жазады. Тамшы нәрі жоқ сусыз шөлде қалың әскер қырылып қала жаздайды. Дарий ілдабайлап әскерін аппаттан құтқарады, бірақ жалпы алғанды жорық сәтсіз аяқталады. Алайда, ақыр соңында Дарий сақтарды бағындырады,оларды алым-салық төлеуге, өз жауынгерлерін парсы соғыстарына қатысу үшін жіберуге көндіреді. Парсы әскерінің құрамына кірген сақтар Мысыр мен Грециядағы соғыстарға қатысады. Фермофоль маңындағы айқаста көзге түсіп, Палатея жанындағы шайқаста жаужүрек батырлықтың небір үлгісін көрсетеді.
Сақтар тарихының тағы бір беті Александр Македонскийдің жиһангерлік соғысына қарсы күреспен байланысты, ол Ахемедтер мемлекетін талқандап бағындырғаннан кейін Орта Азияны жаулап алуға кіріседі, тағы басқа олжаларды қарбыта алып кеткен” грек-македон әскерінің рақымсыз қаталдығы Орта Азияда халық көтерілісін туғызады бірақ ол аяусыз қатыгездікпен жанышталып тасталған.
Александрдың бұйрығы бойынша Сырдария жағасынан Александрия Асхата \Шеткі Александрия\ деген қала салынады. Бұл қала жаңа мемлекеттің солту\үстік шығыс шебіндегі тірек-пункті ретінде саналады. Оны салу сақтарды көп алаңдатады. Сақтар өзеннің екінші бетінен гректерге садақ оғын жаудырады. Александр өз тарапынан көшпелілердің катапульттерімен атқылап, оларды шегінуге мәжбүр етеді де,өзі әскерімен жеделдетіп өзеннен өтіп, сақтарды қуалай жөнеледі.бірақ бұл жеңістің аяғы жеңіліске айнала жаздайды, грек әскері қалаға қайта оралады. Александрдың ез басы осы жортуылда жараланғанға ұқсайды, сөйтіп қалады. Александр Македонскийдің Яксарт \Сырдария\ сыртындағы сақтар тайпаларын қырып, бағындырғысы келген ұмтылыс–талабы сәтсіз аяқталады.
Орта Азия мен Орта Шығыстың тағдыр-талайында сақтар бұдан былай да маңызды рөл атқара береді. Мәселен б.з.бұрынғы III ғ.-б.з. дейінгі III аралық тарихына ықпал жасап отырған Парфия мемлекетінің құлауына, Грек-Бактрия патшалығының талқандалуына және Кушан империясының құрылуына ат салысады.
Сақтардың археологиялық ескерткіштері. Сақ тайпалары тарихы мен олардың материалдық және рухани мәдениетінің аса маңызды бастау деректері- қорымдар жартастағы суреттер, сақ бұйымдарының көмбелері. Археологтар зерттеулері Қазақстанның әртүрлі аймақтарынан сақтардың аса жарқын, байырғы мәдениетін ашуға мүмкіндік береді.
Орталық Қазақстан. Біркездері қола дәуіріндегі Андронов мәдениеті қамтьған Орталық Қазақстан жерінде б.з. дейінгі VII-III ғғ Тасмола мәдениеті қалыптасқан, мұның аты Тасмола алқабынын байыпты зертелген қорымдарын байланысты қойылған. Зертеулерді Ә.Х. Марғұлан мен М. К. Кадырбаев жүргізген.
Бұл мәдениет обалары құрылысының бір ерекшелігі –олардың кейбіреулерінде тас жалы яғни шартты тілмен айтсақ “мұртты” болады. Ондай обалар бірнеше варианттардан тұратын аса күрделі қабырлық кешен болып табылады. Әдетте негізгі обаға \үлкен\ жанаса немесе оның шығыс бетінде, иек астында кіші оба тұрады, одан шығысқа қарай доғаша иіліп , ені 1,5-2м,ал ұзындығы 2-ден 200м дейін –кейде одан ұзынырақ та болады –екі жал кетеді. Үлкен обаға үйілген тебе астында жерден қазылған қабырда өлген кісінің мәйіті жаиады, ал кіші қорғанда үйінді астындағы қабырға ат пен ағаш ыдыс- аяқтар қойылады.
Обалардың бір-бірінен алыс-жақын орналасуы әртүрлі вариантты болып келеді; кіші оба кейде оңтүстік бетке орналасады;үлкен обаның үстінде тұрады немесе тіпті болмайды да. Ал жалдарды салудың өзі ақырына дейін анықталмаған. Кейде ол біріне бірі жанастырыла қойылған, тас жәшіктер болса, енді бірде- тізілген дөңгелектер, үшіншісінде –төселген тастар болады. Бірақ олардың жөн-жоралық әні болғаны анық. Ең Ірі аумақты қорымдар Бұғылы , Қызыларай, Қарқаралы, Баянаула, Қызылтас, Кент, Ортау, Ұлытау, Арғанаты баурайларында шоғырланған.
Тасмола мәдениетінің дамуында үш кезең айрықша көзге түседі. Бірінші кезең б.з. дейінгі VII-VI ғғ қамтиды. Оған Тасмола, Қарамұрын,Нұрмамбет қорымдары жатады. Қорғандардың үйіндісі топырақ не тас аралас топырақ болып келеді. Екінші кезеңде, б.здейінгі V-III ғғ өлікті қою салты сақталған, атты қоса жерлеу ғұрпы жоғалып кетеді.
Үшінші кезеңде-б.з дейінгі III-I ғғ обалардың бұрынғы құрылымы, түрі сақталады, бірақ мола ішінде түбі тегіс домалық ыдыстар пайда болады.
Батыс және Солтүстік Қазақстан. Дала және орманды дала жазықтарынан ондаған қорымдар кездеседі. Біреулер оны савроматтардың аорстар мен роксаландар тайпаларының қорымдары десе, екінші біреулер-исседондардың қорымдары деседі. Еділ мен Жайық арасындағы мол аймақтан қорымдардың ең көп шоғырланған жерлері- Үлкен және Кіші өзеннің бойлары, Қамыс-Самар көлдерінің өңірі, Елек шаған, Отуа, Ембі жағалаулары. Қазақстанның солтүстік аудандарында қорымдар Тобыл мен Есіл алқаптарынан көбірек үйірім-үйірім болып кездеседі. Обалардың көбінде үйінділері бар, ал олардың аса үлкендері орлармен қоршалған. Тас үйінділері немесе топырақ пен уақ тастар араластырылған уйінділері бар обалар сиреек кездеседі. Үйінді астынан қабыр қазылған және сол бір үйінді астына бірнеше мәйітті жерлеген немесе өлікті бұрынғы ескі обалар үйінділеріне апарып қойған. Бай обалар өздерінің көлемдерімен көзге түседі және олардың үйінділерінің диаметрі 50-60 м , биіктігі 3-4 м болып келеді.
Күллі ескерткіштер екі хроналогиялық кезенге жатады. Оның біріншісі б.з дейінгі VII-V ғғ. Кезеңі деп есептеледі және ол савромат мәдениеті өмір сүрген уақытты қамтиды; екінші кезең б.з IV-II ғғ болып мерзімделеді және сарматтар кезеңіне сай келеді.
Савроматтардың шығуын зерттеушілер қима және андронов мәдениеттерімен байланыстырады, өйткені онда елікті өртеу салты, үйінді астындағы қабыр басына тас дөңгелектердің қойылуы, қыш ыдыстар сыртындағы өрнектер сияқты еткен дәуірдің көптеген дәстүрлі белгілері сақталған.
Батыс және Солтүстік Қазақстан ескерткіштерінің бәріне ортақ бір белгі- қабырлар шығыстан батысқа қарай ыңғайлай қазылады, ал өлгендер молаларда емес, обалар үйінділері астындағы арнайы дайындалған аландарға қойылады. Археологтар әйелдер қабырларынан ою-нақыштармен безендіріліп, тыстан қашалған құрбандық шалатын столшаларын жиі кездестіреді. Олар алып жүруге ыңғайлы өзіндік бір от сөресі сияқты…
Савроматтар арасында қолданбалы өнер биік дәрежеде дамып жетілген. Ісмер зергерлер алтын мен күмістен, қоладан аттың ертұрмандарына, еркектің белдіктері мен киімдеріне арнап тоғалар жасаған.
Батыс Қазақстанда қазылған савромат ескерткіштері арасынан ең қызықты жарқын материалдар Елек өзеннің жоғарғы байегіндегі оба-мазарлардан алынды,онда Батыс Қазақстан мен Оңтүстік Орал өңірінің ертедегі көшпелілері тайпаларының көсемдері мен әскери ақсүйектердің, абыздардың қабырлары бар.
Шығыс Қазақстан. Сақтардың қыруар қорымдары Алтай аясынан, әсіресе Ертіс пен оның салалары алқаптарынан, Қалба қыратының теріскей және түскей жоталарынан, Шыңғыстау мен Тарбағатай бөктелерінен кездеседі, үлкен яғни “патша”обалары Шілікті алқабында шоғырланған. Тастары жер бетіне шығып жататын таулы аудандарда обалар үйіндісі тастан құралған, Ертістің жоғарғы өңірінде үйінділерге топырақ пен малтатас пайдаланылған, орта Ертістің жазық аудандарында обалар үйіндісі топырақтан тұрғызылған. Шамасы,Шығыс Қазақстанда “грифтер алтынын күзететін” аримасптар тайпасы тұрған секілді.
Шығыс Қазақстан сақ тайпаларының мәдениеті өз дамуында үш кезеңді дамып өткен; майәмир кезеңі б.з дейінгіVII-VIғғ,берел кезеңі б.з дейінгіV-IVғғ және қулажүргін кезеңі б.з дейінгі III-Iғғ.
Майәмир кезеңінің соңында салт кісіні атымен бірге қоятын қабырлар пайда болды. Шілікті алқабынан үлкен обалар қорымының құрамына кіретін, көпке белгілі Шілікті обасы қазылып аршылды. Бұл қорымның ьарша обасы “патша” мазары қатарына жатады. Олардың он үші үйінділерінің диаметрі 100 м дейін, биіктігі 8-10 м дейін жетеді, қалғандары -тиісінше 20-дан 60 м дейін,биіктігі 5 м дейін. Бұл ру немесе тайпа көсемдерінің жүздеген жылдар бойы қойылып келе жатқан ортақ қорымы болғанға ұқсайды.
Белгілі археолог С.С.Черников қазып зерттеген ооа \Шілікті обасы\ Шығыс Қазақстан сақтарының мәдениеті мен өнері жөнінде аса қызықты материалдар берді.
Қорғанның диаметрі 66м., ал биіктігі 6 м болған. Қорған қадым заманда таланып-тоиалыпты, сол себепті де оныңжалпы құрылымының суреті,қабыр конструкциясы, жерлеу салты мүлдетолық емес.
Үйінді астында, обаның дәл кіндігінде көлемі 7,10×8,30м.., тереңдігі 1м-дей шұңқыр бар екен. Мола ішіне қабырғалары самырсыннан екі қабат етіп жасалып, беті бір қабаттық қақпамен жабылған көлемі 4,8×4,6 ,ал биіктігі1,2 м тамды \камера\ түсірген. Еденде жерленген екі мәйіттің қалдықтары жатыр.
Табылған олжа көп болған, оның ішінде оқтың 13 қос қауырсынды масағы бар екен. Бұғы не ат аяғының терісінен пішілген қорамсақтың жапырақ-жапырақ бөлшектері сақталып қалыпты. Тері тарымыспен тігіліпті, қорамсақ жиектері бұғы бейнесіндегі алтын түймелермен әшекейленіпті. Бұғылар аяғын бауырына басып, мүйізді басын шалқайтып жіберіп жатқан күйінде бейнеленген. Олардың көз, құлағына бирюза-көктастар қадалыпты.
Киім-кишекке сон үшін тағылатын, бүркіт тәрізді, білезіктей дөңгеленіп қалған ілбісін іспетті таналар, түйреуіштер табылған. Жұқа алтын фольгадан қабан бейнесі қиылған. Қанатын жайып жіберген құстар бейнесіндегі қапрсырмалар да әсем-ақ. Геометриялық формадағы- үшбұрыш,жолақша ромбы түстес ілгектерде көп кездеседі.
Шілікті қорғаны б.з дейінгі VII-VI ғғсалынған деп есепталаді.
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан. Бұл-сақ тайпалары мекендеген аса көлемді аймақ: тиграхаудтар- Жетісуда,ал массагеттер Арал өңірі мен Сырдария бойында өмір сүрген.
Сақ тайпалары көп қоныстанған орталықтардың бірі –Шле алқабы болған. Бесшатыр, Есік, Түрген, Кеген, Алексеевоба-мазарлары тап осы алқаптан табан тепкен.
Жетісудағы сақ мәдениеті өз дамуында екі кезеңді басынан өткерген: ерте кезеңі б.з.дейінгі VIII-VI ғғ және кейінгі кезеңі б.з. дейінгі V-IIIғғ. Соңғы кезеңнің патша обалары ескерткіштеріжөніндегі ең толық мәліметті б.з дейінгі 1 мың жылдықтың орта кезіне жататын Бесшатыр қорымы және Есік обасы береді. Бесшатыр қорымы Іле өзенінің оң жағалауындағы Шылбыр деген жерде, ол 31 обадан тұрады. Қорымның барша обалары екі топқа бөлінеді: үлкен обалар-диаметрі 45м-ден 105м-ге дейін, биіктігі 6-18м.,орта обалар-диаметрі25-40м.,биіктігі 5-6м.,шағындары 6-20м.,биіктігі 2м дейін. Үлкен Бесшатыр обасы өз көлемімен ел-жұртты күні бүгінгі дейін қайран қалдырады: оның үйіндісінің диаметрі 104, биіктігі 17м. Бірінші Бесшатыр обасы үйіндісінің астында тән-шән шыршасының бөренелерінен қиылған там тұрғызылыпты. Ол қабыр камерасы мен дәлізден –дроиостан құралған. Тамның қабырғалары 15 қабат дөңгелектермен жабылған. Оның үстінен жіппен байлаған қамыс маттары төселіпті. өлік қою рәсімі жасалып біткесін дәліз таспен бітеліп тасталыпты.
Қорымның обалары баяғыда тоналған, бірақ тонаушылар барлық затты көтеріп кете алмаған. Шолақ темір қанжар- ақинақтар, садақ оғының қола жебелері мен қорамсақтар қалдықтары табылды. Бұл қорымның датасы б.з. дейінгі V ғ деп саналады.
Жетісу сақтарының тамаша ескерткіштерінің бірі – Есік обасы болып табылады, ол Алматының шығысында 50 шақырымдай жерде, Іле Алатауының баурайында. Обаның диаметрі 60,биіктігі 6м. Топырақ үйіндісінің астында екі қабыр –орталықтағы және бүйірдегісі –бар. Орталық қабыр тоналған, ал бүйіріндегі аман қалған. Моланың ішіне жолңылып тегістелген тән-шән шыршасы-ның көлемі 2,9 x1,5м.,тереңдігі 1,5м., қима тамды түсірген , оның еденіне тығыз қиюластырылған 10 тақта төселген. Ғалымдар еденнің өлік жатқан бөлігіне уақ алтын таналар мен әсемделген мата төсеніштің жайылғанын анықтады. Бір кездері сол төсеніш үстінде басы құбылаға қаратылып, мұздай киіндіріліп , қаруң-жарағын таққан күйінде, осынау мола иесі жатқан. Антропологтардың анықтауына жүгінсек ,марқұм болған кісі 17-18 жастар шамасында , онвң бойы 165 см болған.
Түскейдегі қабырға түбінде ағаш ыдыс-аяқтар қойылған тікбұрышты төрт табақша , ожау мен аяқ тұр. Ал, батыс қабырға жанынан қызылмен жылтырата сырланған қыш құмыра мен табақтар көрінеді. Сол арада имек сабының ұшы тырн.аның басы сияқтанып келген күміс қасық, түбіне сегіз күлтелі гүл суреті салынған күміс кесе, бүйіріне 26 таңбадан тұратын екі жол сөз жазылған оймақтай күміс аяқ жатыр. өліктің бас жағына тағы бір алтынмен қапталған зерен қойылыпты, оның ішінде тырнақ және жыртқыш құс тұмсығы тәріздес алтын ілгектер, сықырлы бойтұмарлар жатыр. Мәйіттің сол қолыжанынан шиі алтындалған, алтын масақты оқ көзге түседі. Осы арада сабы алтын таспамен оралған қамшы,алтын жіппен кестеленген былғары қалта ішінде қола айна мен бір кесек қола жатыр.
Қыршын кеткен бұл боздақ өнбойына үшбұрышты алтын әшекейлер қадалып безендерілген, болат сауытқа ұқсас күдеріден пішілген қызыл күртке кішті, оның тек шағын бөлектері сақталып қалған. Балағын етегінің қонышына салып киген тері шалбарының ұзына бойына алтын әшекейлер тігіліп, әсем жолақ болып тартылған, етігінің қоныштарына да үшбұрышты әшекейлер түзілген, ал күрткесінің өңірлері жағалай азуларын ақситып тұрған барыс тұмсығы іспеттес алтын әшекеймен әдіптелген.
Ол беліне салмақты алтын әшекейлер қадалған былғары белбеу буыныпты. Ондағы әшекей саны небәрі – он үш, оның үшеуі қанатты ат-бұғы бейнесіндегі ғажайып бір жануар, ал 10 әшекей – бұғының басы іспеттес.
Өліктің басына биік былғары қалпақ-дулыға кигізілген,оның сыртына алтын бұтақтарына құстар қонған сирек ағашты тау нобайы, әр-түрлі аңдар мен құстар, қауырсын мен масақты оқтар алтынмен апталып бейнелепті. Дулығаның төбесіне тәж ретінде титімдей арқар бейнесін қойған.
Марқұмның мойнына ұшы барныс бастарымен безендірілген алтын өңіржиек салынған, құлағына көзтаналы , бирюзадансалпыншағы бар сырға тағылыпты. Екі саусағында алтын жүзіктері бар- оның біреуінің көзі тегістағы, екіншісіне адамның арай қоршаулы басы бейнеленген.
Белбеуінің оң жағына қызыл түсті ағаш қынапты ұзын семсер ілініпті. Семсер –темірден, оралмалы-орам бедері бар сабы имектеу. Сол жағына ақинақ қанжар ілінген. Оның темір жүзінің ор-танбеліне иреңдеген жылан бейнесі алтынмен бедерленген. Қанжар қанының екі жағы үстеме пластинкамен көмкерілген, оның біреуіне ат, екіншісіне бұғы бейнеленген. Есік обасының салынған кезі б.з,дейінгі VII-Vғғ салынғаны белгілі болды. Обалардың үйінділері құмдауыт , олардың астынан қабырлық құрылыстың екі түрі шықты. өлік жер бетіне салынған қамыс төсеніш үстіне, жеңіл ағаш там -күрке ішіне қойылғандағы, оны сол арада өртеу рәсімі жасалған. Екінші түрі- өлік қазылған мола ішіне жерленген.
Үйғарақ қорымына қойылғандардың бөрі сақ- массагеттердің жоғары қауымына жатады.
Қазба жұмысы жүргізілген кезде өлікті қоюға арналған талай-талай бұйымдар табылды. Жапсырмалы қыш ыдыстары мен құмыралардың оңтүстіктен шыққан құмыра шеңберде жасалғаны мәлім болды; сол сияқты тастан қашалған құрбан –жозалары, сынықтар- қайрақ тастар кездесті. Бір қабырдан ағаш қынабына қасқыр бейнелі ілгектер салынған темір семсер , ат жүгенінің жұрнағы шығыршықты ауыздық табылған.
Қолданбалы өнер бұйымдары да баршылық еді; әртүрлі жануарлар бейнелері, бұғы, сайғақ, ат, құлжа, арыстан, барыс, жыртқыш құстар іспеттес алтын ілгектер кездесті. Арал өңірі сақтарының мәдениеті – екі мәдени ареал- Европа мен Сібір тоғысар жердегі аралық жағдайдағы мәдениетке жатады.
Массагеттер мәдениеті б.з. дейінгі I мыңжылдықтың орта кезінде гүлденіп өседі. Бұл Арал өңірінде Хорезм мемлекетінің қалыптасып жатқан кезі болатын. Отырықшы көгал жайлары мен дала арасындағы экономикалық және мәдени байланыстар нығайып, жоғары деңгейге жеткен еді. Отырықшылар мәдениеті ықпалымен сақтар арасында да отырықшы мекендер мен кенттер пайда бола бастайды. Олардың қатарына археологтар ашқан Шірік- Рабад кенті, Жаңадария бойындағы Бәбішмолла мен Іңкәрдария бойындағы Баланды қоныстары жатады. Олардың төңірегінен ежелгі суару жүйелерінің қалдықтары табылады осынау елді мекендерді жоспарлау және бекініс құрылыстарын салу ісінен ежелгі Хорезм отырықшылдық мәдениетінің дәстүрлері танылады.
Сақтардың шаруашылығы мен қоғамы.
Байтақ дала мен тауң алқаптарын игеру дәуірі, мал шаруаашылығының сан алуан түрлерінің жаппай дамып , жетекші салаға айналуы және оның егіншілікпен ұштасу дәуірі сақтар уақытымен байланысып жатыр. Баяғы заман авторлары сақтар туралы: “Олар әсте егіншілер емес ,көшпелілер” деп жазғанда немесе солардың тіршілігіне; ”Еркін кеңістікке , от пен судың молдығына қарай, бір жерден екінші жерге көше береді” – деп анықтама бергенде , біршама сынаржақ пікір айтқан. Шын мәнінде сақтар шаруашылығының тур-турі табиғи жағдайға, қала орталдықтары мен сауда жолдарына алыс – жақындығына байланысты анықталып отырған.
Әлем халықтарының мал шаруакшылығын зерттеу ісі – оның варианттарының көп болғанын — көшпелі харекеттен бақташылыққа дейін болғанын көрсетіп берген. Жазғы жайлаудан қысқы жайылымға дейін марғау жыбырлап ұзақ көшетін көшпелі мал шаруашылығы Батыс Қазақстанға , ішінара Орталық Қазақстанға тән болған. Көшпелі мал шаруашылығында бүкіл ру және бүкіл тайпа мал- жанымен, дүние мүлкімен бірге ит арқасы- қиядағы алыс жерге ендік бойымен де, бойлық бағытымен де жылжып кеше берген. Еркектер атпен, әйелдер мен балалар,қарттар киіз жапқан арбамен жүретін болған. Ызғарлы қыста олдар қар жауса да, тез еріп кететін, бұта- шөбі мол құм қойнындаөткізген немесе азынаған желге үйірім-үйірім тоғайы пана болатын, мал аз аяғымен жүріп қорек табатын копалы көлдер мен өзендер жағасын мекендеген.
Қысқы мекенжайлар ұзақ тұруға айналмайтын. Көшпелілердің негізгі малы алыс жүріске бейімделген жылқы, түйе, қой болатын.
Жартылай көшпелі мал шаруашылығы тұрақты қысқы және жазғы мекенжайлары болуын күнілгері ойластырып отырған, өйткені сол мекенжайларда малшылар жаз бен қысын өткізеді ғой. Қысқы тұрақтар үшін жертелелер мен жартылай жертөлелерсалынған. Мұндағы жұрттың бір бөлегі жаз шыға, келер қысқа азық- түлік дайындау үшін қыстауда қалып, егіншілікпен айналысқан. Мал шаруашылығының осы түрі Шығыс Қазақстан мен Жетісуда, Орталық және Батыс Қазақстанның бірқатар аудандарында етек алған еді.
Мал шаруашылығының үшінші түрі- отырықшы шаруашылық болатын. Мұнда халықтың бір бөлегі ұдайы егіншілікпен шұғылданып, отырықшы болып қалатын. Ал. Оның екінші бөлегі жақын-жуық жерлердегі жазғы жайлау мен қысқы өрістерге көшіп кетіп, қайтып келіп отырған. Қазақстанның оңтүстігінде – Сырдария мен Арыс, Келес алқаптарында хал- жағдай тап осындай еді. Әсіресе ірі қара мал басым болған. Әлбетте, тіршілікте қияметтей қиын, күрделі жайттер көп кездеседі, мал шаруашылығының осынау түрлерінен ауытқушылықтар да болып жатады. Мұның бәрі Ұазақстанның әр түрлі аймақтары мен аудандарының қалың жұртының өміріне өшпестей ізін қалдырады.
Жылқы өсіру сақтар мал шаруашылығының аса маңызды бағытының бірі болған. Орталық Қазақстанда жүргізілген қазу жұмыстарының материалдарынан жылқының екі тұқымы болғаны анықталды. Оның біреуі басы үлкен, аяғы жуан, денесі шомбал,жатаған жылқы, ал екіншісі- шоқтығы биік бойшаң, сымбатты жылқы,оны қарулы жауынгерлер мінетін болған.
Алтайдағы Пазырық обаларын қазған кезде табылған 80 ат қалдығының материалдары бойынша жылқының төрт тұқымы бөлініп шығарылды. Ірі денелі жүрдек аттар селекция нәтижесінде пайда болған. Оларды көсемдер мен текті батырлар мінген.
Жылқының жаңа тұқымын шығару ісіне желдей жүйрік сәйгүліктерімен аты шыққан Ферғана, Бактрия, Парфия сияқты көрші елдердің асыл тұқымды жылқылары пайдаланылған. Таңдаулы ереуіл аттарды көшпелілер жоғары бағалаған, егер иесі қаза тапса, аттары иесімен бірге о дүниеге бірге кететін болған.
Көшпелілердің үйге үйренген малының ең маңызды түлігінінің бірі ет пен сүт, жүн мен тері беретін қой еді. Қазбаларға қарағанда, сақтарда маңдай алды дөңстеу ірі қойлар кеп тараған. Олар қазақтың қазіргі құйрықты қойлары тұқымына жақын болған.
Сақтар арасында қоймен бірге түйе шаруашылығы да кең дамыды, ол әсіресе Батыс және Оңтүстік Қазақстанның далалық және шөлейт аудандарында өркен жаяды. Түйе мініс және жүк көлігі есебінде де пайдаланылады, оның жүні, еті мен сүті көшпелілердің тұрмыс қажетін өтейді. Көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылықтағы түйе жыл-он екі ай аспан астында болады. Осы таяудағы уақытқа дейін, сонау ертедегі көшпелілерден бері қарай ірі қара мал шаруашылықта ереуіл роль атқармаған деген пікір кең жайылып кеткен болатын. Бұл жайтты олар, сиырға арнап қысқы жемшөп дайындау үшін қыруар жұмыс жасалады, өйткені олар ат пен қой сияқты жайылып жүріп күн көре алмайды- деп түсіндірген. Дегенмен де көшпелілер мүйізді ірі қараның жыл бойы жайылымнан қорек табатын тұқымын шығарды. Сиырдың көшпелі тіршілікке бейімделген мұндай тұқымының өзгеден айырмасы — өнімділігі төмен, тірілей салмағы аз болған, шолар жемшөпті онша талғамайтын, суықты сыр бермейтін жүні қалың, тебін малы болып келеді екен.
Егіншілік пен суару. Қыстау маңындағы егін сақтарды астықпен қамтамасыз еткен. Олар тары, арпа, бидай еккен. Оңтүстік Сырдария алқабында сақтардың Шірік – Рабад, Бәбіш- молла, Баланды секілді қоныстары төңірегіндегі егістіктерді жарма тартып суарып отырған.
Кәсіптері мен сауда. Сақ тайпалары арасында металл өндіру және оны өңдеу, әсіресе қола құюға байланысты кәсіпшіліктері мен кәсіптері жоғары дәрежеде дамыған еді. Қола дәуіріндегі сияқты, темір мен мыстың, қалайы мен қорғасынның, алтын мен күмістің бұрыннан белгілі кенді орындарында жұмыс толастап көрмеген. Мамандардың есептеуінше, кен рудаларын өндіру орасан зор көлемде жүргізілген. Мәселен, Имантау кенді орнынан 3 млн пұт мыс рудасы, ал Жезқазған мен Успенскіден- 10мың және 26 мың пұт руда өндірілген, сонда сол руданың дені сақтар заманында өндірілгені анықталады.
Сақ ісмерлері қоладан қанжарлар, оқ жебелері мен сүңгі ұштарын, аттың қайыс-әбзелдерін, әшекейлер мен айналар, сол сияқты қазандар мен құрбандық ыдыстарын жасаған, олардың көбісі көркем өнердің таңдаулы туындышарының қатарына жатады.
Сақтардың қазандары мен құрбандық жозылары Жетісу жерінен Іле алқабымен Ыстықкөл маңынан өте көп табылған. Қазандары сфера іспеттес тағанды болып келеді, және таған -бұттары малдың аяғы секілденіп жасалады. Қазндар тұтқасы тұзақ тәрізді, кейбіреулерінің жиектері жануарлар бейнесімен бедерленген. Мысалы, Алматы төңірегінен табылған қазандардың бірі қанатты таутеке бейнесімен әсемделген.
Құрбандық жозылары түртбұрышты не дөңгелекше, жиектері сәл көтеріңкі үстел тәріздес, бірнеше аяқты не жалғыз аяқты болып келеді. Олардың көлемі әртүрлі – үлкен “үстелдерден” бастап, тап-тұйнақтай кішкене бұйымға дейін болады.
Композициясы мүлде өзгеше құрбандық жозысы Алматы территориясынан, бұрынғы қасиетті гимарат орнынан табылды, одан жағылған от күлі, жануарлар сүйектері мен керамика сынықтары араласқан тұтас қабаты бар дөңгелек қыш тұрғы- платформа табылды. Конус тәріздес тағанға орнатылған дөңгелек табақ жиегі 15 бұқа бейнесімен әшекейленген. Ал, табақтың бетіне, артына сәл бұрылып, бұқаларды садақпен атып тұрған салтатты, оның жанынан білте салынатын түтік бейнесі бекітіліпті. Бәлкім, салтатты “мүйізді малдың иесі” , “бұқаларды айдап тастайты” Митраның өзін бейнелейтін шығар. “Жетісу михрабы”деген атпен мамандарға кеңінен белгілі болған құрбандық жозысы да Алматы түбінен табылды, ол кенересі көтеріңкі тікбұрыш іспетті, алып жүруге қолайлы тұтқасы бар жоза. Оның табақшасы тұяқты малдың аяғы сияқты төрт тағанға қондырылған. Жозы жиегімен қанатты жыртқыштар “жүріп келе жатқандай” болып көрінеді.
Құрбандық шырақтар, тегі, отқа табынушылық рәсіміне байланысты туған секілді, сонымен бірге олар қазандармен қоса (әдетте олар қазанмен бірге табылады) мал жазғы жайлауға шығатын көктемгі және жайлау маусымы біткесін, шөбі шүйгін тау ішінде семіріп алған үйір –үйір жылқы мен отар-отар қой ұбырып- шұбырып баурайға түсетін күздегі мейрамдарға пайдаланылған. Әлбетте, мұндай мейрамдар тау етегіндегі табиғаты тамылжып тұрған әсем алқаптарда өткізілгендағы, тайқазандарда тағам әзірленіп, ал құрбандық жозыларымен және шырақтарымен әшекейленген қасиетті орындарда құдай жолына құрбандық шалынған.
Сауда. Еуразияның далары мен таулы алқаптарын сақтар билеп тұрған кезеңде Батыс пен Шығысты, Жерорта теңізі аймағы мен Қытайды байланыстырған халықаралық өтпелі сауда басталады. Б.з.дейінгі 1 мыңжылдықтың орта кезінде дала жолы пайда болады, бұл жолмен 40- параллель бойын қуалай, далалық аймақтарға бағалы тауарлар жеткізіліп отырған,Хуанхэнің үлкен ирек иінінен басталған жол Алтайдың шығыс және теріскей сілемдерін, Қазақстан мен Қаратеңіз өңірінің ұлан далаларын кесіп өтіп, гректер мен этрустар жеріне дейін жетеді екен.
Геродоттың сипаттауына қарағанда, дала жолы Қаратеңіз өңірімен жүріп, Дон жағалауына, сосын Оңтүстік Орал өңіріндегі савроматтар жерінен Ертіс бойына, одан әрі жоғары Ертіс алқабын мекендейтін Алтайдағы агриппилер еліне жеткен, содан шығандап Монғолия мен Қытайға қарай кететін болған.
Осынау жолждың ұзыннан-ұзақ бір бөлегі Қазақстанды кесіп көктей өтеді. Қытай жібегі мен Иран кілемдері осы жолмен сақтарға келіп жетеді, олардың жұрнақтары Алтайдағы Пазырық обаларын қазған кезде табылды.
Сақтар қоғамы. Сақтар қоғамы қалай ұйымдастырылған еді- деген сауал осы кезге дейін ғалымдар таласын тудырумен келеді.
Жазба деректерде өздерінің дәулетіне, шұғылданатын іс- әрекетіне, рөліне қарай сақтар қоғамына адамдардың қандай тобы кіргені туралы мәлімметтер өте аз.
Тек рим тарихшысы Квинт Курций Руф қана сақтарда тәңір егіншілерге- соқа мен қамыт, жауынгерге- сүңгі мен оқ, абызға- табақ сияқты сиқырлы сыйлықтар берген деген ақызды қайталап айтады.
Осыған сүйеніп, сақ қоғамында халықтың үш тобы болған деп болжам жасай аламыз; олар- жауынгерлер (жауынгердің ежелгі үндіирандық аты “арбада тұрған”,”ратайштар”); абызқдар жігі- олардың танымал белгісі құрбан табақ пен айрықша бас киім болған; қауымшыл сақтар, “сегізаяқтар” жігі яғни соқаға жегетін екі өгізі барлар жігі. Аты аталған осы жіктердің әрқайсысынын өзіне тән дәтүрлі тусі болған. Жауынгерлерге- қызыл және сары-қызыл, абыздарға -ақ, қауымшылдарға – сары мен көк түстер таңдалып беріледі.
Көсемдер мен патшалардың тұлғаларына айрықша тоқталып өту керек. Бәрінен де бұрын сақ тайпаларының көсемдері әскери жіктердің өкілдері болған. Гректер оларды басилевс – патша деп атаған. Жауынгернлер мен патшалардың белгісі жебелі садақ екен. Патша садағын балсына әрі мұрагеріне тапсырып отырған, сол себепті де жауынгерлер мен патшалар зиратына садақ пен жебелерді бірге қойған. Садақты мейлінше шебер ату патшаларға тон қадыр- қасиет болған. Мереке- мейрам атаулының бәріне де садақ атып, нысанаға дәл тигізе білуде сынап көру тегінен тегін өткізілмеген, ежелгі дәстүр бойынша садақшылардың ең мергені әлгідей мейрам кезінде ел-жұртты билеу хұқын алған.
Сонымен бірге патша көктемгі жер жырту басталарда біріншіборазданы тартқан, дәстүр бойынша ол әрі қойшының тәрбиеші ұстазы саналған, бұл — оның халықпен тығыз байланысын көрсетіп отырған. Патша жауынгерлер жігіне жатуының үстіне ол тағы құдайлардың қалауілысы, көк пен жер арасының дәнекері, дүниенің кіндігі, жердегі бақ- дәулет кезі болған. Халық дәулеті оның дене күші мен рухани қуат- жігеріне байланысты болған.ол халықтың барша жіктерінің бейнесі деп танылған.
Археологиялық материалдар сақ қоғамының жіктерге немесе топтарға бөлінгенін дәлелдеп беруде. Бұл ең әуелі өлік қойылатын обалар көлемдерінің айырмашылығынан байқалады. Бесшатыр қорымын қарағанда, орасан зор обалардың – көсемдердікі, орташа обалардың – жауынгерлердікі, уак обалардың – қауымның қатардағы мүшелерінікі екендігі бірден анық көрінеді. Үйәғарақ қорымының дәп ортасында көсемдер мен текті жауынгерлердің ішінде садақ, жебе, айбалта, күрзі сияқты қару- жарақтүрлері толығынан қойылған аумақты обалар бар. Ал оның шығыс бөлігінде абыз әйелдердің, ішіне тас- құрбандық жозылары, айналар мен қына кесектері қоса қойылған обалары бар, батыс бөлігінде – кауымның катардағы мүшелерінің қарапайым молалары томпайып жатыр. Есік обасынан табылған сақ жазуының олжасымен бірге бұл жайт сақтарда ертедегі таптық қоғам, бәлкім, мемлекеттің де болғанының куәсі секілді болып көрінеді.
Сақтар өнері мен мифологиясы.
Сақ өнерінің зерттеушілері, бірінші жағынан, оның Иранның Ахеменид және Бактрияның көркем өнерімен,екінші жағынан, Қытайдың Чжоу мен Хань дәуірлері өнерімен тығыз байланысты болған деп есептейді.
Ғылымда сақтың ”аң стиліндегі” өнерінің қай жерде, қай заманда пайда болып қалыптасқаны жөнінде алуан түрлі болжамдар бар.
Бабажан мекені мен Сурх-Дум ғибадатханасында соңғы жылдары жүргізілген қазбалар Луристан қоласының жаңа нұсқаларын : жер бауырлап жатқан қабылан, қойдың басы тәрізді тұтқасы бар егеутас, бүркіттердің стильдандірілген бастары, жырқыштар мен “заулап бара жатқан” бұғылар, аттар мен түйелер бейнесін тауып берді. Алайда зерттеушілер сақ көркем өнерін тек луристан стиліне жаиқызып қоюға болмайды, олар бір-біріне тәуелсіз екі көркемдік стиль деп есептейді.
Бәрінен де бұрын б.з. дейінгі I-мыңжылдықтың бас кезінде қазіргі Иран территориясына ирантілді тайпалап кіріп келе бастаған, солардың ықпалымен елге бірқатар соны әдет-ғұрыптар, қару –жарақпен ер- тұрманның жаңа түрлері тарай бастады.
Сонымен бірге ирандар Ассирияның, Элам мен Урарту мәдениетімен танысып, олардың өркениет табыцстарын қабылдайды. Ирандықтар олардан композиция мен стильдің біраз белгілерін үйреніп алады. Ахеменид Ираныныңкөркем өнері осылай туып қалыптасады да, ол сақтар өнеріне қатты ықпал жасайды. Осынау мемлекеттер өнерімен сақтар алдыңғы Азияға жортуыл-жорықтар жасаған сапарында танысады. Олардың патшалықтарын Мидия патшасы Киаксар талқандағаннан кейін, олар бейнелеу өнерінің көптеген өнерлерін алып , үйлеріне артынып-тартынып қайтып келеді.
Тувадағы Аржан обасын қазған кезде- оның диаметрі 120м, биіктігі 3м орасан зор құрылыс-оба үйіндісінің астынан археологтар аса күрделі ағаш конструкциясын тапты: оның дәл ортасында жуан бөренелерден қиылған көлемі 8×8м үлкен там, ал оның ішінде көлемі 4.4×3.7 м тағы бір там бар екен. Сол тамда ағаш табытқа салынып көсем жерленіпті, оның жанында тағы бірнеше еркектің- көсемнің туыстары мен серіктерінің мәйіттері жатыр, тегі олар өз еріктерімен көсемі соңынан о дүниеге аттанса керек. Айналаға радиус бойынша орнатылған тамдар ішіне жорық ер-тұрмандарына 160 ат қойылыпты. Тағы да толып жатқан аттар қалдықтары оба сыртындағы шеңберлі қабырлардан табылды. Барлық аттар құла және жирен түсті яғни патшалар мен абыздар түстеріне сәйкес келеді екен.
Оба бағы заманда тоналыпты, бірақ археологтар үлесіне де көп-көп олжа қалыпты:түрі бүрісіп жатқан ілбісінге немесе барысқа келетін әлемдегі ең үлкен қола қаптырма , арқарлардың бейнелері, сабы қабан бейнесіндегіқанжар, алтын өңіржиек, жебелер табылды. Оба б.з. дейінгі VIII ғ тұрғызылған, сақ өнерінің одан кездескен заттары ең ескі дүниеліктер болып табылады. Соған қарап сақдың “аң стилі” Азия даласында туған деп болжам жасауға болады. Оған дәйекті негіз бар, осы арада оның бастаулары да бар. Тіпті қола дәуірінің өзінде жергілікті ісмерлер жануарлар бейнелерін жасаған. Бұғыларды, бұқаларды бейнелейтін тасқа салынған суреттер кеңінен мәлім. Сол сияқты б.з. дейінгі II- мыңжылдықтың соңы және I- мыңжылдықтың басы кезінде ерекше бір көркем өнер туып қалыптасқан, бірақ ол әлі “аң стилі” емес еді.
“Аң стилі” өнері сақтар Алдыңғы Азия мен Иранға жорық жасаған кезде танысқан оңтүстік дәстүрлері әсерімен пайда болған. Дәл сол кездері осы арада сақтар өнеріне арыстан, арыстан-самұрық, “өмір дарағы” образдары ауысып келеді. Бұл образдар бұғы, қошқар, түйе, барыс, жолбарыс, бүркіт сияқты жергілікті жануарлар бейнелерімен сіңісіп кетеді. Осы бір аталған образдар тек әсемдік әшекейлері ғана болмаған, сақтар олардың әрқайсысына белгілі мән берген.
Сақтар арасында зергерлік өнер мейлінше жетіп, биік деңгейге көтерілген. Зергер- шеберлер алтын, күмісті балқытып құю, штампылап өңдеуісімен таныс болған, олар алтын мен күмістен, ферузадан әсемдігі мен композициялық түзілімі кісіні таң қалдыратын бұйымдар жасаған, олары адам мен оның киім- кешегін, аттың ер- тұрманы мен тұрмыстық мүліктерді әшекейлеп , безендіру үшін пайдаланылған. Мұндай бұйымдар қатарында жануарлар басымен әсемделген өңіржиектер, сақиналар, лағыл мен феруза тізілген алқалар, алтын тоғалы белдіктер, киім- кешектің сәнін кіргізетін қаптырмалар болған.
Сақтардың зергерлік өнері Есік обасы бұйымдарынан бәрінен де толығырақ көрінеді, сол бұйымдарға қарап, біз текті-дәулетті сақтардың киген киімі, айқасқа шығарда тағынатын қару- жарағы туралы біраз мәлімет алдық.
Зергерлік өнерде олар ағаштан жасалған әртүрлі бейнелер мен әшекейлерді қақ алтынмен аптау әдісін кеңінен қолданған. Сақтар арасында ағашты өңдеп, оюлап бедерлеу ісі қатты дамығанын ағаштан істелген ыдыс- аяқтардан, аңдар мен жануарлар бейнелерінен, әралуан қапсырмалардан көруге болады, ағаш ою- өрнектеумен бірге сүйекті өңдеу және одан әртүрлі бұйымдар- қапсырма, тоға, түйме жасау кәсібі де дамыды.
Сақ ісмерлерінің тастың жұмсақ түрлерінен құрбандық жозыларын жасап, оларды ғажайып ою- өрнектермен әспеттейтінін айтқан едік. Түрлі түсті асыл тастардан – сердрликтен, халцедоннан, ақықтан, ферузадан сақтың зергерлері моншақ-таналар жасаған.
Басқа халықтар сияқты сақтар да табиғаттың тылсым күтеріне – күнге, оның күркіреуіне, найзағайға,жел-дауылға табынған осынау құбылыстар оларға құдай бейнесі секілденіп көрінген. Олардың түсінігі бойынша құдайлар, қанатты тұлпарлар, ат- самұрықтар сияқты, қиялдан туған аңдар мен құстар, жануарлар бейнесінде де көріне беретін болған. Осынау образдардың мифология мен ауыз әдебиетінен кең орын алатыны сондай, евразия далалары өнерінде өзгеше бір “аң стилін” тудырған.
Сақтар мифологиясында сәйгүлік ат күнмен, отпен байланысты болған. Дүниені жаратқан көк тәңрісі Митра “Авеста-Уеста” сөзіне жүгінсек,төрт ат жегіп шығады екен. Аттарға Сурья, Яма, агни, Индира секілді құдайлардың қатысы болған. Есік обасындағы патша дулығасының төбесіне қадалған қанатты тұлпарлар бейнелері – ол күн күймесі. Қанатты тұлпар бейнесінің күн бейнесі ретінде берілуі өзге халықтар фольклорында да кездеседі. Гректерде күн шұғылалы құдай Апполонның күймесі аспанда қанатты пырақтар зулатып алып бара жатады.
Жыртқыш қырандар бейнесі де күн құдайдың символы болған. Үндіиран халықтарының қиял аңыздарында Күн аспан көкте төрт шырақ немесе төрт бүркіт зымыратып алып жүретін дөңгелекті күйме түрінде көрінеді.
Сақтардың әлемнің (космостың) құрылымы жөнінде өзіндік түсінігі болады. Космостағы тәртіп оларға арт түсінігіндей болып көрінген, сақтар оны Күн ,Күн күйме деп ойлаған. әлемдегі тәртіп, үйлесімі- гармония, олардағы бар нәрсенің ұйымдастырушылары Митра, Варуна,Индира секілді құдайлар екен., әлемнің үлпсі- моделі оларға үш дүнинің – жерасты дүниесі- төменгінің, белорта дүниесі- жердің және жоғарғы дүние – аспанның өзара сәйкестігі болып көрінген. әлемнің төрт жағы – сол, оң, алғы және артқы жақтары болған.
Сақтардың космос жөніндегі символикалық түсінігіне Есіктен табылған сақ патшасының дулығасы нақты мысал бола алады. Ондағы ою- өрнектер тік сызықты үш қабатқа бөлінген. Шеңбер бойындағы қалпақ алтын таулар мен ағаштар тізбегін көмкеріп тұр. Тау баурайында “жер айуандары”:жолбарыстар мен ешкілер жүр. Шырқау биікте – құстар мен қанатты жолбарыстар. Ою- өрнекті дулыға жиегі, сақтардың түсінігінше дүниені жан—жағынан қоршап тұрған әлемдік тау қыраты болып табылады. Ою-өрнек, әлемнің төменнен жоғары қарай орналасқан үш бөлегін –жерасты дүнисін- жер мен аспан –көкті бейнелейді. Дөңгелек жиектің крест іспеттес болып орналасқан нүктесіне әлемнің жан-жағын;шығыс пен батысты, солтүстік пен оңтүстік күзеті тұратын аңдар бейнелеі қойылған. Бас киімнің алдыңғы жағына күн белгісі – күллі космостың түтас бейнесі :төрт қанатты пырақ пен төрт алтын жебе салынған. Бұл күн өз жолымен жүргенде айналып өтетін барша үш дүние мен жалғанның төрт бұрышын түгел билейтін өктемдіктің өзгеше бір белгісі. Алдыңғы жақты сақтар жалғанның шығыс жағы, артқы жақты- батыс жағы деп есептеген. Осындай мұрақты –тәжді кигізу көсемге күллі мифологиялық Космосты билеуді берді деген ұғымды білдірген. Кесем- дүнинің кіндігі, оның орталығының бейнесіндей болған, ал оның киіміндегі символдардың бәрі мифологиялық ұғымдар.
Тұтас алғанда сақтардың немесе сақ- скифтердің “аң-стилі”сақ тайпалары дүниетанымының заңды көрінісі, олардың мифологиясының бейнелеу өнеріне келіп дарып-сіңуі, көшпелілер идеологиясын білдіретін айрықша белгілер жүйесі ретінде құрылып қалыптасады.
Сақтар Алтай, Сібір, Шығыс және Батыс Европа халықтарымен тығыз байланыс жасап тұрды. Бұл жөніндегі қазылған ескі молалардан табылған заттар сақтардың өмірі туралы көптеген мағлұматтар береді. Сақтардың әлеуметтік қоғамы жөнінде айтқанда, олардың басты үш топқа бөлінгенін айтуға болады. Біріншісі- әскери топтар, екіншілері- ауқатты бай топтар, діни адамдар, жрецтер, үшіншілері- жай қатардағы сақтар, бұлар –кедейлер, оларға соқа және екі өгіз тән.
Сақтардың молалары кең, биік болған. Сондай молалардың бірі- 1969 жылғы қазіргі Алматы облысы, Есік қаласының жанынан табылды. Б.з. б V ғасырда бой көтерген бұл қорған ағаштан қиылған, биіктігі 7 метр, оның ішінде жерленген бай жас сақ жауынгерлерінің барлық киімі алтынмен қапталған. Оның басындағы телпегінен бастап аяқ киіміне дейін атты, жолбарысты, тауешкіні, құстарды бейнелейтінмың алтын алқа қадалған.мұны “Алтын адам” деп атайды. Ол – сол кездегі сақ тайпаларының тұрмысы, мәдениетінің қандай болғанын көрсетеді.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.К.М.Байтаков. Қазақстан тарихы очерктері. “Дәуір” баспасы.
Алматы. 32-45б.
2.М.Чапай. Қазақстан тарихы. “ Дәуір” баспасы.
Алматы. 17-22б.
