Ќазаќстан республикасы білім жјне єылым министрлігі
Ќ.И. Сјтбаев атындаєы Ќазаќ ўлттыќ техникалыќ университет
Экология — экономикалыќ институты
Ќазаќ тiлi кафедрасы
РЕФЕРАТ
Салыќ жїйесі
Жўмысты орындаєан:
Ізденуші
Ордабаев Мади Серікбайўлы
Жўмысты ќабылдаєан:
п.є.д., доцент
К.Б. Жаќсылыќова
Алматы 2005 ж.
ЖОСПАР
Кiрiспе
Негiзгi бґлiм :
- Салыќтыѕ мјнi, функциясы
- Салыќ тїсiнiгi, тїрлерi
- Салыќтыѕ элементтерi, ќызметi
- Экономиканы реттеу ќўралы
- Салыќ – экономиканы реттеу ќўралы
- Ќазаќстандаєы салыќ реформалары
- Ќазаќстан республикасыныѕ салыќ жїйесi
жјне реформасы
Ќорытынды
Ќолданылєан јдебиеттер
Кiрiспе
Ќазiргi заманда кез – келген экономикалыќ жїйенiѕ ќалыпты жаєдайы да жўмыс iстеуiне жаєдай жасауда мемлекеттiѕ маѕызы зор. Мемлекет ќўралєаннан бергi тарихы барысында тјртiптi, заѕды саќтау, ўлттыќ ќауiпсiздiктi ўйымдастыру мiндеттерiмен ќатар, нарыќќа ґту жаєдайында экономикалыќ салыќтыќ реформалардыѕ негiзгi маќсаты елiмiзде тиiмдi салыќ жїйесiн ќўру. Елiмiз тјуелсiздiк алєаннан берi мемлекетiмiз јртїрлi реформаларды басынан ґткердi. Салыќ жїйесiнде айналып ґткен жоќпыз. Ґз салыќ жїйемiздi ќазiргi кезде ретке келтiрiп, аяєынан тiк тўрєыздыќ, бiраќ јлiде кґптеген кемшiлiктерi бар.
Салыќтар нарыќты экономиканы реттеудiѕ еѕ тиiмдi нысаны болып табылады. Салыќ негiзiнде ќўрылатын мемлекеттiк бюджеттiѕ кiрiсiне ќарай, мемлекеттiѕ кјсiпкерлiкпен айналысуыныѕ жјне јлеуметтiк – кепiлдiк ќызметiнiѕ мїмкiндiгi белгiлi болады. Салыќ мґлшерiмен заѕды ќўќыєы бар мекемелер мен жеке адамдардыѕ кјсiпкерлiк белсендiлiгi, тґлем ќабiлетi бар сўраныс кґлемi реттеледi.
Салыќ саясаты аса нјзiк жјне кїрделi аспап, ол жеѕiлдiктер мен жазалау шаралары арќылы шаруашылыќ ќызметтiѕ барлыќ жаќтарына нысаналы тїрде јсер етедi. Нарыќтыѕ экономикасы дамыєан елдерде салыќтардыѕ тiзiмi бiрнеше бетке сыйып кете алады, ал жеѕiлдiктер мен жазалау шаралары, оларды пайдалануєа тїсiнiктемелер тўтас томдарды алып жатады.
Нарыќ ќатынастары дамыєан елдерде салыќ мемлекет ќазынасын толтыруєа ќызмет ете тїседi. Экономикалыќ мазмўны жаєынан салыќтар – бўл заѕды белгiленген ретпен тўрєындардан, кјсiпорындар мен мекемелерден алынатын мiндеттi тґлемдер жїйесi.
- Салыќтыѕ мјнi, функциясы
- Салыќ тїсiнiгi, тїрлерi
Салыќтыѕ мјнiн тїсiну їшiн олардыѕ болу маєынасы жјне салыќ тґлемдерiнiѕ негiзгi тїйiнiн бiлу ќажет. Салыќтардыѕ пайда болуыныѕ саяси жјне јлеументтiк – экономикалыќ себептерiн ќарастырєан кезде олар мемлекет тарапынан туындаєанын байќау ќиын емес. Олардыѕ негiзгi маќсаты: мемлекетке ќажеттi ќаражатты алу. Олар ґз кезiнде осы мемлекеттiѕ ґмiр сїруiнiѕ жјне ќызмет етуiнiѕ материалдыќ негiзi болып табылады. Басќа сґзбен айтќанда, салыќ тґлемдерiнiѕ ќойылєан негiзгi маќсаты – мемлекеттiѕ табыстар ќўрылуындаєы ґз ќажеттiлiктерiн ќанаєаттандыру. Салыќтыѕ пайда болуыныѕ їш кезеѕi бар :
- 1991-1995 жж. Бўл аралыќта салыќ реформасы жјне негiзгi салыќ заѕын ќўрылды. Олар : жер салыєы туралы заѕ 1991 жылы ќаѕтардыѕ 17, баєалы ќаєаздар салыєы туралы заѕ 1991 ќаѕтардыѕ 24, Ќазаќстан республикасыныѕ салыќ жїйесi туралы заѕ 1991 жылы ќаѕтардыѕ 25, кјсiпорынєа салыќ салудаєы кјрјстер мен шыєыстер туралы заѕ 1994 жылдыѕ 12 аќпанында салыќ жїйесiнiн ќўрылуында маѕызды атќарды ;
- Ќаќастан Республикасыныѕ Президентiнiѕ ќаулы бойынша, бюджетке тґленетiн салыќ жјне басќа да мiндеттi тґлемдер 24.04.95;
- Ќазаќстан Рспубликасыныѕ Кодексiнде бюджетке тґленетiн салыќ жјне т.б мiндеттi тґлемдер 26.06.01.
Салыќтыѕ ќаржылыќ маќсатына келетiн болсаќ, ол негiзiнен мемлекеттiѕ шыєышдарын жабу їшiн арналєан – бўл оныѕ ќаржылыќ маќсаты, сонымен ќатар салыќтыѕ басќа да маќсаттары болуы мїмкiн, мысалы: экономикалыќ жјне јлеуметтiк. Салыќ – бўл тґлем, яєни бiр адамныѕ екiншi адамєа ќаражаттыѕ ќозєалысы. Салыќтыѕ бўл ќасиетi тґлем кезiнде мемлекетпен ќойылєан маќсата жеткiзуге јсерiн тигiзедi. Дјлiрек айтќанда, ўлттыќ табыстыѕ динамикалыќ турде ќалыптастырады. Бўл нјтижесiнде мемлекет ќосалќы аќша ресурстардыѕ иесi болады.
- Салыќ – бўл аќшамен байланысты белгiлi бiр iс — јрекет. Ол јр – ќашанда аныќталєан болу ќажет. Яєни тґлем сомасы мен салыќ мiндеттiлiгiнiѕ кґлемi ертеден-аќ белгiлi жјне тўраќты болуыныѕ маѕызы зор.
- Салыќ – бўл теѕ ќўќылы тґлем. Салыќты тґлеу мiндетi конституцияда белгiленген, бўл оныѕ айыппўлдан айырмашылыєы. Ќазаќстан Республикасында салыќты тґлеу мiндетi конституциялыќ тїрде жарияланєан. Ќазаќстан Республикасы конституциясыныѕ 35-шi бабыныѕ бекiтуi бойынша заѕмен белгiленген салыќ тґлемдерi елдегi јр азаматтыѕ мiндетi болып табылады.
- Салыќ – бўл аныќталєан тґлем. Салыќты тґлейтiн адамєа тґлеу сомасын есептеп, оны салыќ заѕдарындаєы методикасы бойынша аныќтауєа ќўќыќ берiледi. Салыќ тґлемдерiнiѕ аныќталуы адамныѕ жеке басын мемлекеттен немесе оныѕ бґлек органдардан негiзделмеген айыптардан ќорєайтын ќўќыќтыќ гарантиясы болып саналады.
- Салыќ – бўл мiндеттi тґлем. Бўл салыќ тґлемдер мемлекетке тґленетiн еркiн тґлемдер арасындаєы айырмашылыєы болады. Ел азаматтарымен тґленетiн салыќ мiндеттiлiгi мемлекеттiк бюджетке аќша ресурстардыѕ бiрќалыпты жјне тўраќты јкелiнуiн ќамтамасыз етедi.
- Салыќ – бўл ќайта оралмайтын тґлем. Яєни салыќты тґлейтiн адам, аќшаныѕ ќайта берiлмейтiнiн ескере отырып тґлеуi керек. Бўл адам салыќты аќша ретiнде тґлегенде, аќшасы ешќашан ќайта берiлмейдi жјне бўл аќшаны мемлекеттен ќайта ќажет етуi болмайды. Салыќ толыќтырмалы тґлем болып есептелiнедi. Яєни адамныѕ салыќты тґлегенi їшiн бўєан ешќандай кґмек немесе орнына тауар, јр тїрлi ќызметтер ќолданылмайды. Салыќ їнемi јкелiнетiн аќша ресурстарды ќажет етедi. Сондаќтан мемлекет салыќты їнемi бiрќалыпты тґлейтiн объектiлерге кґз салады. Салыќ мемлекеттiѕ табысын тудырады. Салыќ тїрiндегi тґлем, мемлекеттiк бюджеттi арќашанда толыќтырады. Салыќтар – бўл орнатылєан тґлем. Олар јрќашанда тек ќўќыќтыќ формада болады жјне жоєары заѕ кїшiнiѕ нормативтiк актiлерiмен орнатылады.
Салыќ салудыѕ мынандай негiзгi принциптерi бар :
а) азаматтар салыќты мемлекеттен алатын игiлiктерге пропорционалдi тґлеу керек,
б) салыќтар табыстыѕ мґлшерiнен, салыќ тґлеушiлердiѕ тўрмыс халiнiѕ дјрежесiнен тјуелдi болуы керек. Салыќ тґлеу кезiнде, меншiктiѕ формасы мемлекеттiк болып ґзгередi.
Салыќтыѕ аталєан барлыќ ќасиеттерi оны тґлегендегi мемлекетпен ќойылєан барлыќ маќсаттарына жетуге зор мїмкiндiк бередi.
Салыќтардыѕ ќазiргi теориясында олардыѕ кґп тїрлерi кездеседi. Салыќ салу жїйесiнде формасы жјне ґндiрiп алу кґздерiне ќарай ерекшеленетiн јр тїрлi салыќ тїрлерi пайдаланылады. Олар, јдетте їдемелi (прогрессивтi), пропорциональдi жјне регрессивтi (керi їдемелi) болып бґлiнедi. Їдемелi салыќта, табыстыѕ кґбею шамасына ќарай оныѕ орташа нарыєы да ґседi. Пропорционалды салыќта, оныѕ орташа нарыєы ґзгерiссiз ќалады, яєни табыстыѕ шамасына ќарамастан салыќ салудыѕ берiлген бiр мґлшерi (бiрыѕєай нарыєы) пайдаланылады. Керi їдемелi салыќта, табыс ґсе тїскен сайын салыќтыѕ орташа нарыєы азаяды. јдетте бўндай салыќтар табыс кґбейе тїскен сайын, оныѕ бiрте – бiрте азая тїскен бґлiгiн талап етедi.
Ќазаќстан Республикасында ќабылданєан салыќ жїйесi туралы заѕєа сјйкес салыќтыѕ мынандай тїрлерi ќолданылады:
а) жалпы мемлекеттiк салыќтар;
б) жалпыєа бiрдей мiндеттi жергiлiктi салыќтар мен алымдар;
в) жергiлiктi салыќтар мен алымдар.
Республиканыѕ салыќ жїйесi бїгiнгi таѕда 11 жалпы мемлекеттiк, 10 жалпыєа бiрдей жергiлiктi салыќтар мен алымдар жјне 17 жергiлiктi салыќтар мен алымдардан тўрады. Жалпы мемлекеттiк салыќтарєа мыналар жатады: ќосылєан ќўнєа салынатын салыќ, пайдаєа салынатын салыќ, акциздер, баєалы ќаєаздармен жасалатын операциялардан алынатын салыќ, экспорт пен импортќа салынатын салыќ, кеден тарифi мен баж салыєы, пайдалы ќазбаларды геологиялыќ барлау жјне геологиялыќ iздестiру жўмыстарына байланысты шыєындарды ґтеуге жўмсалатын алым, тiркелген (ренталыќ) тґлемдер, транспорт ќўралдарына салынатын салыќ, Ќазаќстан Республикасы азаматтарынан, шетел азаматтарынан жјне азаматтыєы жоќ адамдардан алынатын табыс салыєы, мемлекеттiк баж салыєы, табиєат ресурстарына салынатын салыќ, еѕбекшiлердiѕ еѕбегiне аќы тґлеу ќорына салынатын салыќ. Жалпыєа бiрдей мiндеттi жергiлiктi салыќтар мен алымдарєа: жер салыєы, жеке адамдардыѕ мїлкiне салынатын салыќ, орман табысы, су їшiн тґленетiн аќы, табысќа салынатын салыќ, кјсiпкерлiк ќызметтiѕ субъектiлерi ретiндi тiркелмеген азаматтардан алынатын алым, заѕды ўйымдарды мемлекеттiк тiркеуден ґткiзгенi їшiн алынатын алым, елтаѕбалыќ алым, мўрагерлiк жјне сыйєа тарту тјртiбiмен ауысќан мїлiкке салынатын салыќ жатады. Жергiлiктi салыќтар мен алымдарєа мыналар жатады: курорттыќ аймаќта ґндiрiстiк маќсаттаєы объектiлер ќўрылысына салынатын салыќ, курорттыќ алым, азамттардан алынатын маќсатты алым, жарнамаєа салынатын салыќ, авто кґлiк ќўралдары, есептеу техникасы жјне компьютерлердi ќайта сатуєа салынатын салыќ, жергiлiктi симаоликаны пайдалану заѕы їшiн алым, тауар биржаларында жјне валютаны сату жјне сатып алу кезiнде жасалєан мјмлелерден алынатын алым, жергiлiктi аукциондар ґткiзу жјне лотереялар ойнату заѕы їшiн алынатын лицензиялыќ алым. Жалпы мемлекеттiк салыќтар республика заѕдарыныѕ негiзiнде орталыќ ґкiметпен мемлекеттiк бюджетке аударылды. Жергiлiктi салыќтар тиiстi территорияныѕ жергiлiктi басќару органдарымен алынып, жергiлiктi бюджетке тїседi. Халыќаралыќ статистикада салыќтарды тiкелей жјне жанама деп бґледi. Тiкелей салыќтар табысќа жјне мїлiкке салынады. Мысалы, ондай салыќтарєа табыс салыєы, пайдаєа салынатын салыќ жјне т.б. жатады. Тауардыѕ баєасына енгiзiлетiн немесе тарифке ќосылатын жјне сатып алушы тґлейтiн салыќты жанама салыќ деп атайды. Жанама салыќтарєа ќосылєан ќўнєа салынатын салыќ, акциздер, кедендiк баж салыќтары жатады. Жанама салыќтар бїгiнде їш тїрде кґрiнедi: акциздер, фискальды, монопольдi салыќтар жјне кеден салыєы. Бўлардыѕ iшiнде еѕ бастысы акциздер. Олар тауар баєаларына немесе ќызмет кґрсету тарифтерiне ќосылады. јрбiр елдiѕ ерекшелiктерiне ќарай акциздер халыќ тўтынатын тауарларєа, кґлiк, байланыс, тўрмыстыќ ќызмет кґрсету тїрлерiне салынады. Ќазiргi кезде акциздiѕ бiр тїрi ќосымша ќўнєа салыќ салу кеѕiнѕн дамуда. Бўл жаєдайда салыќ тауарды ґткiзгеннен тускен барлыќ тїсiмге салынбай, тек осы кезеѕдегi ґндiрiстiк ќызметтiк нјтижесiнде ќосылєан ќўнєа салынады.
Тiкелей жјне жанама салыќтардыѕ бўрынєы КСРО-ныѕ ўлттыќ табысындаєы їлесiнiѕ мґлшерi 40 пайызын ќўрады. Салыну кґздерiне ќарай салыќтар еѕбекпен табылєан жјне еѕбексiз табылєан табыс болып бґлiнедi. Еѕбекпен табылєан табысќа еѕбек аќы (жалаќы), ќалам аќы, жеке кјсiпорындардыѕ табысы жатады. Еѕбексiз, бiраќ жария табысќа дивидендтер, аќша салымы бойынша пайыздар, ќозєалмайтын мїлiктердiѕ жјне баєалы ќаєаздардыѕ ќўныныѕ ґсiмi, жер рентасы жјне т.б. жатады. Шет елдердiѕ заѕдары, кјсiпкерлiк жолмен алынєан пайданы, еѕбек аќымен ќатар еѕбекпен табылєан табысќа жатќызады. Ендi салыќтыѕ негiзгi тїрлерiн тереѕiрек ќарастырайыќ.
Пайдаєа салынатын салыќ. Салыќтардыѕ iшiнде пайдаєа салынатын салыќ ерекше орын алады. Пайдаєа салыќ салу арќылы манипуляция жасап, мемлекет капиталдыѕ ќорлану процесiне айтарлыќтай јсер етедi. Оныѕ мысалы ретiнде жеделдетiлген амортизация деп аталатын салыќ механизмiн келтiруге болады. Нјтижесiнде пайданыѕ салыќ алынатын мґлшерi едјуiр кемiп, тґленген салыќтыќ кґлемi де азаяды. Бўл салыќ тїрiн барлыќ кјсiпорындар тґлейдi. Бiздiѕ республикамыздаєы ќабылданєан салыќ жїйесi туралы заѕдар жјне оларєа енгiзiлген ґзгерiстер мен толыќтырулар бойынша ґндiрiспен айналысатын кјсiпорындарєа пайдаєа салыќ 25 пайыз мґлшерiне салынады. Бўндай нарыќ табыстылыќ (рентабелдiк) мґлшерi 40 пайыздан аспаєан жаєдайда белгiленедi. Табыстылыќ шектi мґлшерден артып кетуi баєаны кґтеру монополиялыќ пайда сомасы теѕ їлеспен мемлекеттiк бюджетке тїседi. Ќор жјне тауар-шикiзат биржалары, сондай-аќ брокер кеѕселерi мен фирмаларына салынатын салыќ нарќы 55 пайыз, меншiк формаларына ќарамастан, делдалдыќ жјне коммерциялыќ ќызметтен алєан пайдасы бойынша кјсiпорындар їшiн де – 55 пайыз. Коммерциялыќ банкiлер соныѕ iшiнде кооперативтiк банктер, жинаќ банктерi, саќтандыру ўйымдары їшi салыќ нарќы 45 пайыз болып белгiленген. Бўндай жоєары салыќ нарќы инфляцияєа ќарсы саясат шараларынан, айналымєа ќосымша аќша ќаражаттары тїсудi шектеу маќсатынан туындайды, бiраќ ол банктердiѕ инвестиция жасау мїмкiндiгiн шектейдi. Бiрлескен кјсiпорындар їшiн, егер шетелдiк серiктестiк жарєылыќ ќордаєы їлесi 30 пайыздан артыќ болса, онда салыќтыѕ нарыєы 30 пайызды ќўрайды. Пайдаєа салынатын салыќ шет елдерде де кеѕiнiн ќолданылады, оныѕ барынша нарыєы 30-дан 60 пайызєа дейiн болып отыр. Кґптеген елдерде кiшi кјсiпорындарєа, олардыѕ iс-ќимылын ынталандыруєа баєытталєан салыќтыќ жеѕiлдiктер ќарастырылєан. Ќазаќстанда ауыл-шаруашылыќ ґнiмдер ґндiретiн жјне ґздейтiн, халыќ тўтынатын тауарлар шыєаратын, ќўрылыс, жґндеу-ќўрылыс кiшi кјсiпорындары їшiн алєашќы екi жыл бойына бўл салыќты белгiленген салыќ нарќын 50 пайыз мґлшерiне тґлеу кґзделген. Басќа кјсiп тїрлерiменайналысатын кiшi кјсiпорындар, бiрiншi жылы пайдаєа салынатын салыќты, салыќ нарќыныѕ 25 пайызы, ал екiншi жылы 50 пайыз мґлшерiне тґлейдi. Осылармен бiрге, “ Ќазаќстан Республикасыныѕ салыќ жїйесi туралы “ Заѕыныѕ 18 бабына сјйкес жергiлiктi Кеѕестерге жергiлiктi салыќтар мен алымдар бойынша салыќ нарќын белгiлеу, жеѕiлдiктер жасау заѕы берiлген.
Ќосымша ќўнєа салынатын салыќ (ЌЌС). Аса маѕызды салыќ тїрлерiнiѕ бiрi – ќосымша ќўнєа салынатын салыќ (ЌЌС) болып табылады. Экономикалыќ мазмўны жаєынан, ол тауарлар (жўмыстар, ќызметтер) ґндiру iсiнiѕ барлыќ кезеѕiнде жасалатын ќўн ґсiмiнiѕ бiр бґлiгiн бюджетке алу формасы болып табылады, жјне солардыѕ жїзеге асырылуы бойынша бюджетке енгiзiледi. ЌЌС ґнiинiѕ баєасына кiргiзiлмейдi, ол баєадан тыс ќойылады, сондаќтан ґндiрiс шыєышдары мен кјсiпорынныѕ табыстылыєына (рентабельдiгiне) јсер етпейдi. Бўл салыќ тауарлар мен ќызметтердi тїпкi тўтынушылардыѕ сатып алу барысында, сонымен бiрге тауарларды ґндiру мен ґткiзудiѕ јртїрлi кезеѕдерiнде тґленедi. Салыќ салу объектiсi — ґндiрiстiѕ барлыќ кезеѕiнде бiрыѕєай нарыќ бойынша жаѕадан жасалєан ќўннан алынатын барлыќ ґнiм болып табылады. ЌЌС-ныѕ ќўрамына амортизация, еѕбекаќы, аєымдары шыєындар жјне пайда кiредi. ЌЌС-ныѕ ерекшелiгi, оныѕ инфляциялыќ тўраќтылыєы, яєни бюджеттiѕ тўраќты ќаржы кґзi ќызметiн атќарады, ґндiрiстiк шыєындарды азайту, ґткiзуге жеделжетудi кґтермелейдi. Ќосылєан ќўнєа салынатын салыќты ґндiру, тґлеу жјне есептеу тјртiбi Ќазаќстан Республикасыныѕ “Ќосылєан ќўнєа салынатын салыќ туралы” Заѕында жарияланєан болатын.
Акциздi салыќ. Акциздер – тауар басына енгiзiлетiн жјне сатып алушы тґлейтiн жанама салыќтыѕ ежелгi формаларыныѕ бiрi болып табылады. Ресми тїрде акциздер бўрынєы КСРО-да 30-шы жалдарєа дейiн болды. 30-шы жылдардан бастап акциздер, басќа салыќ тїрлерi сияќты айналым салыєына бiрiктiрiлген болатын. Акциз ќалыптасќан ќаєида бойынша, тўрєындарєа арналєан жјне мемлекеттiѕ монополиясы болып табылатын тапшы, жоєары рентабельдi тауарлар мен ґнiмдерге салынады. Мемлекет акциз салыєы сўраныс пен ўсынысты реттеге, сонымен бiрге мемлекеттiк бюджеттi толыќтыру їшiн пайдаланады. Акциз салыєы, салыстырмалы тїрде азєантай тауар тїрлерiне салынады. Осы тауарлар бойынша акциз нарќын Ќаќазстан Республикасыныѕ министрлер Кабинетi бекiтедi, олар республиканыѕ бїкiл территориясында бiрыѕєай болады жјне календарлыќ жыл бойы ґзгертуге жатпайды. Акциздi ќамтитын еркiн жiберiлген баєа бойынша ґткiзiлетiн акциздеушi тауарлардыѕ ќўны салыну объектiсi болып табылады. Бўлардан басќа да салыќтардыѕ тїрлерi бар, бiраќ олар теорияда кґп ќолданылмайды. Мемлекеттiк бюджетпен салыќ ставкасыныѕ арасындаєы тјуелдiлiк графикалыќ бейнесi. “лаффердiк ќисыќ сызыєы” деп аталады. Лаффердiѕ ќисыќ сызыєыныѕ тиiмдiлiгi тек еркiн нарыќ механизмiнiѕ ќалыпты жаєдайында єана мїмкiн болады. Бўл теорияєа сын тўрєысынан тереѕ талдау жасамай, мынаны єана атап ґтемiз. Салыќ ставкаларын жоєарлату немесе тґмендету кїрделi ќаржы динамикасын тежейдi, ґндiрiстi ынталандыруєа јсер етедi. Жалпы нарыќ экономика жаєдайында инвестицияєа салыќ ставкасынан басќада факторлар ыќпал етедi. Олардыѕ iшiндегi еѕ бастылары циклдыќ ерекшелiктер жјне компания тауарларына сўраныс пен ўсыныстыѕ араќатынасы, олардыѕ пайдаларыныѕ ґсуi.
1.2 Салыќтыѕ элементтерi, ќызметi
Салыќтыѕ кїрделi iшкi ќўрылымы бар. Ол бiрнеше элементтерден тўрады:
- Салыќтыѕ ќўќыќтыќ негiзi,
- Салыќтыѕ субъектiсi,
- Салыќтыѕ объектiсi,
- Салыќтыѕ нормасы,
- Салыќ тґлеу тјртiбi.
Јрбiр салыќ айтылєан элементтердiѕ кешендерiнен ўсынылады. Егер элементтердiѕ кез келген бiрi аныќталмаєан болса, онда салыќты бекiтiлген деп есептеуге болмайды. Кейбiр кезде осы элементтердi, ґйткенi, бiрiншiден салыќ тек заѕмен єана бекiтiлмейдi, сонымен ќатар ол заѕдылыќ форманыѕ басќа да ќўќыќтыќ актiлерiмен бекiтiлуi мїмкiн. Екiншiден, элемент – бўл ќўрылымныѕ бґлiгi, ал ќўќыќтыќ норманыѕ ќўрылымына дјстїрдегiдей: гипотеза, диспозиция, санкция кiредi. Салыќ теориясында “ салыќ туралы заѕдарыныѕ элементтерi” ўєымы “салыќ механизмiнiѕ элементтерi” ўєымына ауыстырылды. Бўл механизмде, салыќтар тек заѕдыќ актiлер мен єана емес заѕ асты актiлерiмен енгiзiледi. Салыќ механизмiнiѕ элементтердiѕ ґзiне келетiн болсаќ, олар екi топќа бґлiнедi:негiзгi жјне ќосымша элементтер. Негiзгi элементтерге:салыќты тґлеушi, салыќты сату объектi, салыќтыѕ ставкасы кiредi. Ал ќосымша элементтерге. Салыќ салудаєы жеѕiлдiктер, объектiнi санау ерекшелiктерi, салыќтыѕ тґлемдерi тїсетiн бюджет пен ќор, салыќты аударудыѕ уаќыты мен периодтыєы. Салыќтыѕ механизмiнiѕ ќосымша элементтерi маѕызды рґл атќарады. Олар салыќ тґлемдерiн реттейдi. Ендi јр элементке ќысќышы тоќталып кетейiк. Салыќ субъектiсi – бўл салыќты тґлейтiн адам. Заѕ жоспарында салыќ субъектiсi салыќты тґлеушi болып есептелiнедi. Бўєан мемлекетке салыќты тґлеу мiндеттiлiгi салынєан. Салыќтыѕ екiншi элементi – салыќ объектiсi. Бўл салыќтыѕ тґлеу себебi немесе маєынасы. Салыќтыѕ объектiсi кез келген нјрсе болуы мїмкiн. Мысалы: табыс, меншiк, белгiлi бiр тауардыѕ сатуы немесе сатып алынуы жјне адамныѕ ґзi. Келесi элемент – ол салыќ нормасы – бўл салыќ салудыѕ заѕмен бекiтiлегн мґлшерi. Салыќ салу бiрлiгi – бўл салыќ объектiсiн ґлшеудiѕ бiрлiгi. Салыќ салу ставкасы – салыќ салу бiрлiгiндегi салыќтыѕ мґлшерi. Салыќ жеѕiлдiктерi – бўл салыќ тґлеушiнiѕ салыќтан босатылуы немесе оныѕ ауыртпалын жеѕiлдету. Салыќ тґлеу тјртiбi – салыќ заѕымен бекiтiлген ережелер. Оларєа сјйкес слыќ тґлемдерi тґлеушiден мемлекетке дўрыс ґтедi. Салыќ тґлеу тјртiбi їш негiзгi элементтерден тўрады. Субъектен мемлекетке кґшкен салыќ сомасыныѕ: јдiсi, уаќыты жјне формасы. Салыќ тґлеу јдiсi – бўл салыќ тґлеушiнiѕ мемлекетке салыќ заѕымен бекiтiлген тґлеу јрекетi. Ќазiргi уаќыттаєы Ќазаќстанда тјртiп бойынша мынадай негiзгi салыќ тґлеу јдiстерi жўмыс iстейдi: салыќты декларация бойынша тґлеу, салыќты патенттi сатып алу жолымен тґлеу, салыќты салыќ тґлемiн кiрiстiру арќылы тґлеу. Салыќты декларация негiзiнде тґлеу, салыќтыѕ бiрнеше тїрлерiнде ќолданылады. Бiраќ оныѕ негiзгi маќсаты – пайдаєа салынатын салыќты тґлеу.
Салыќтыѕ элементтерiн ќарастырєан кезде, салыќтыѕ орнатудыѕ шектеушiсi ретiнде азаматтардыѕ “тґлеу мїмкiндiктерi” категориясы енгiзiледi. Оныѕ їш ќажеттiлiгi бар:
- салыќтыѕ субъектiсiне ќараєанда – салыќ бїкiл азаматтарды ќамтуы керек;
- салыќтыѕ объектiсiне ќараєанда – азаматтардыѕ тґлеу мїмкiндiктерiн ашатын жалпы табысты таѕдау керек;
- салыќтыѕ ставкасына караєанда – салыќ ставкасы салыќ тґлеушiнiѕ меншiктiк жаєдайына ыќпал ететiн барлыєын аныќтау керек. Салыќ ставкасын орнатќан кезде осыныѕ барлыєы есепке алынуы ќажет. Салыќтыѕ негiзгi ќўќыќтыќ мiндеттемесi болып, салыќ тґлеушi салыќты мемлекетке берудi жїктейтiн мiндет табылады. Салыќ тґлеудiѕ екi тјсiлi бар:
- Ґз бетiмен,
- Мемлекет кїшпен алу.
Ќазiргi кезде тјртiпке сјйкес салыќты ґз бетiмен тґлеудiѕ тґмендегiдей јдiстерi бар:
— декларация бойынша салыќ тґлеу;
- потент сатып алу немесе белгiлi сома енгiзу арќылы салыќ тґлеу;
- салыќтыќ тґлемдi ґз бетiнше ќолма-ќол тґлеу.
Салыќты кїшпен алу јдiсi:
- кiрiстi тґлеу кезiнен салыќты ўстап ќалу;
- салыќтыќ хабарландыру немесе салыќтыќ ескеру негiзiнде салыќ тґлеу;
- салыќ тґлеуден ќашатын тўлєалардан салыќты кїшпен алу.
Нарыќ жаєдайында салыќтар їш ќызмет атќарады:
а) фискальды (мемлекеттiк табыстарды жинау);
б) ќайта бґлу;
в) реттеушi.
Салыќтардыѕ фискальдыќ ќызметi – мемлекеттiк салыќ саясаты тўтќаларыныѕ кґмегiмен нарыќ конъюктурасыныѕ жаєдайына јсер етуде, экономикалыќ ґсудi тўраќтандыру жјне ынталандыруєа тырысуында тўр. Бiр сґзбен айтќанда, салыќ тїсiмi арќылы алынатын ќаражаттар, мемлекеттiѕ саяси – шаруашылыќ ќызметiн атќарудыѕ ќаржы негiзi болып табылады. Салыќ ќаражаттары еѕ алдымен єылыми – техникалыќ прогрестi ынталандыру, прогрессивтi технология мен ґнiм тїрлерiн игерї, экономикада ќўрылымдыќ ґзгерiстер жасау, табиєат ќорєау шараларын жїзеге асыру, јлеументтiк саланыѕ объектiлерiн ўстау їшiн белсендi тїрде пайдаланылады. Салыќтыѕ фискальды ќызметi – ќаражатты мемлекеттiк бюджетке тїсуiн ќамтамасыз етедi. Бўл ќызмет, ґндiрiстiѕ тауар – аќша ќатынастар даму кезiндегi мемлекетке ўлєайтып тїскен аќша табыстарын аныќтайды.
Салыќтыѕ ќайта бґлу ќызметi – салыќ механизмi арќылы мемлекеттiк бюджетке жалпы ўлттыќ ґнiмнiѕ едјуiр бґлiгiн жўмылдыруда тўр. Батыста жјне бiздiѕ елiмiзде мемлекеттiк бюджет арќылы жалпы ўлттыќ ґнiмнiѕ 30 пайздан 50 пайызєа дейiнгiсi ќайта бґлiнедi. Салыќ тїсiмi есебiнен мемлекет јскери баєдарламаларды ќаржыландырады. Бўдан басќа, айтарлыќтай ќаржы аєарту саласына, денсаулыќ саќтауєа, єылымєа, басќару апараттарын ўстауєа, экологияєа, зейнет аќымен ќамтуєа жўмсалады. Ќаржыныѕ бўндай маќсаттарєа жўмсалуы, јлеументтiк саладаєы мезгiл-мезгiл шиеленесiп тўратын ќайшылыќтарды басуєа, азаматтардыѕ кедей топтарыныѕ мїддесiн ескере отырып жеке табыстарды барынша бiркелкi бґлуге мїмкiндiк бередi.
Салыќтыѕ негiзгi ќызметтерiнiѕ бiрi – реттеушi ќызметi. Ол ќызмет, ґндiрiстiѕ дамуына јсер тигiзедi. Бўл кезде, салыќ формаларын таѕдау ќолданылады. Мысалы: салыќ ставкаларын ґзгерту, салыќ алу јдiсi, жеѕiлдiктер. Бўл реттеушiлер ќоєамдыќ ґндiрiстiѕ ќўрылымы мен пропорциясына, ќорлану мен тўтыну кґлемiне јсерiн тигiзедi. Мемлекет салыќтыѕ жоєары аталєан функцияларын ќолданып, салыќ жїйесiн аныќтайда жјне бўлардыѕ функционалдау механизiмiн ўйымдастырады. Сонымен бiрге салыќтар экономиканы жанама тїрде реттейтiн маѕызды ќўралдардыѕ бiрi болып табылады. Осы маќсатта салыќтар кґбiнесе даєдарыстыќ ќўбылыстарды тезiрек жоюєа, нарыќ конъюктурасына јер етуге, экономиканы тўраќтандыруєа пайдаланылады. Бўдан басќа, мемлекет салыќ кґмегiмен экономикаєа, ќоєамдыќ ќатынастарєа жјне саясатќа белсендi тїрде ыќпалын тигiзедi. Ќоєамдыќ – экономикалыќ ќатынастарда, салыќтар:
- мемлекет табыстарыныѕ аккумуляторы;
- салыќ тґлеушiнiѕ меншiк жаєдайыныѕ реттеушiсi ќызметiн атќарады.
Ґзiн, тґлеген салыќ ретiндегi ќажеттi аќша ресурстарымен ќамтамасыз ету їшiн, мемлекет “салыќ ќызметiн” атќарады. Салыќ ќызметi – бўл мемлекеттiѕ салыќты орнату жјне олардыѕ мемлекетке тїсуiн орындайтын iс — јрекет. Мемлекеттiѕ салыќ ќызметiнiѕ негiзгi баєыттары мыналар:
- салыќты орнату;
- мемлекеттiѕ салыќ ќўрылымын ўйымдастыру;
- салыќ мiндеттердiѕ орындалуын тексеретiн салыќ баќылауын ќўру;
- салыќ тґлеуiн ќамтамасыз ету;
- заѕдыќ жауапкершiлiктi орнату жјне бўл заѕдарды бўзєандарды осы жаупќа тарту.
Салыќ жїйесiнiѕ элементтерi:
- салыќ заѕдылыќтарыныѕ жїйесi жјне принциптерi;
- салыќ тїрлерi;
- салыќты бюджетке бґлу тјртiбi;
- салыќ органдарыныѕ жїйесi;
- салыќты баќылау јдiстерi мен формалары;
- екi рет салыќ салу бойынша халыќаралыќ ќиындыќтарды шешу.
- Экономиканы реттеу ќўралы
2.1 Салыќ– экономиканы реттеу ќўралы
Салыќ салу механизмi – кез келген экономикалыќ жїйенiѕ кїрделi бґлiгiнiѕ бiрi болып табылады. Салыќ салу мемлекеттiк реттеудiѕ маѕызды тјсiлi ретiнде орын алып, оныѕ јрекет етуiнiѕ тиiмдiлiгi јлеументтiк жјне экономикалыќ саясаттыѕ жетiстiктерiне јкеледi. Кез келген елде мемлекеттiк шыєынар мен салыќ салу мјселерiне ґте їлкен кґѕiл бґлiнедi. Нарыќтыѕ экономикалы елдерде салыќтар мемлекеттiк жјне муниципалды табыстарды ќалыптастыруда басты рґл атќарады да, экономиканы басќарудыѕ кїштi стимулдыќ ќўралы болып келедi, јсiресе олар єылыми – техникалыќ прогрестi жеделдетуге, антиинфляциялыќ жјне ќўрылымдыќ саясатты жїзеге асыруда белсендi орын алады. Сондыќтан да салыќтарды тґлеу (тґлеушiлер їшiн онша ќызыќ iс болып келмегенмен) ґте ќажеттi де маѕызды iс болып табылады. Дїние жїзiлiк тјжiрибе кґрсетiп отырєандай дїкiл ґркениеттi мемлекеттердегi салыќтыќ реттеу – несие – ќаржылыќ реттеумен бiрiгiп јрекет еткенде єана нарыќтыќ экономиканы жїргiзудiѕ аса тиiмдi формасы болып табылады. Ол нарыќтыќ ќатынастардыѕ ќалыптасуына јсерiн тигiзiп, мемлекеттiк экономикаєа тигiзетiн јсерiн реттеп отырады. Сондай-аќ салыќтар ќоєамыныѕ экономикасын тўраќтандырудыѕ жјне јлеуметтiк теѕдiктi оєан ќоса реформалаудыѕ тиiмдiлiгiн ќамтамасыз ететiн маѕызды элементтерi болып келедi.
Ќазiргi кезендегi жаєдайларда салыќтардыѕ мјнi мен рґлi мемлекеттiк органдарды ќаржылыќ ресурстармен ќамтамасыз ету шекарасынан шыєып отыр. Ендi салыќтар ўлттыќ табысты мемлекеттендiрудiѕ маѕызды ќўралы бола бастады. Олар макроэкономикалыќ реттеуге белсендi араласа отырып, iшкi ўлттыќ табыстыѕ жалпы кґлемiнде, салыќтыќ тґлемдерiн салыстырмалы мґлшерiнiѕ ґсуiн ќамтамасыз етiп отырады. Салыќтар экономикалыќ белсендiлiктi реттей отырып, ґндiрiстiѕ процестерiне де ќатты јсер етедi. Бўл јсер жан-жаќты болып табылады. Салынатын салыќтармен јрекет ете отырып, мемлекет капиталыныѕ ќорлануына асќан ыќпал етедi. Сондай-аќ, салыќтыќ реттеу шаралары, јр тїрлi салалардыѕ бјсекелесу мїмкiндiктерiн кеѕiнен ынталандыра отырып, капиталдыѕ ќорлануына тиiмдi жаєдайлар жасап, кјсiпорындардыѕ iс-јрекеттерiнiѕ јлеументтiк ќажеттiктерiне ќанаєаттандыруєа ыќпалын тигiзедi. Бўл маќсатта салыќтарды тґлеуге тїрлi жеѕiлдiктер пайда болады. Салыќтыќ жеѕiлдiктердiѕ кґмегiмен мемлекет ґндiргiш кїштерi территориалды орналастыруєа, инфраќўрылымдыќ объектiлердi ќўруєа жјне таєы да басќа iс-јрекеттердi жїзеге асыруєа толыєымен мїмкiн болады. Сондай-аќ салыќтар мемлекеттiѕ ґмiр сїруiнiѕ барлыќ кезеѕдерiне тјн ќўбылыс. Олардыѕ басты мiндетi, јр ќоєамныѕ дамуын ќамтамасыз ететiн ґндiрiстiк емес салаларды ќаржыландыру болып келедi.
- Ќазаќстандаєы салыќ реформалары
3.1 Ќазаќстан Республикасыныѕ салыќ жїйесi жјне реформасы
Салыќ жїйесi – бўл Ќазаќстан Республикасыныѕ территориясындаєы салыќтардыѕ бiрнеше тїрлерiнiѕ алынуы немесе ќолданылуы. Бўл жїйеге салыќ формалары, олардыѕ ќўрылу јдiстерi жјне салыќ ќызметi кiредi. Ќазаќстанныѕ салыќ жїйесiнде салыќтар келесi белгiлер бойынша бґлiнедi:
- салыќ салынєан объекттен жјне тґлеушi мен мемлекет арасындаєы араќатынас;
- объектiнiѕ экономикалыќ белгiсi бойынша;
- ќолданылуы бойынша;
- салыќты алатын оганнан;
- салыќ салу объектi баєасыныѕ дјрежесi бойынша.
Бiрiншi белгi бойынша салыќтар тiкелей жјне жанама болып бґлiнедi. Объектiнiѕ экономикалыќ белгiсi бойынша салыќтар келесiге бґлiнедi:
- табысќа салынєан салыќ:
- тўтынуєа салынєан салыќ;
- меншiк пен капиталєа салынєан салыќ.
Ќолданылуы бойынша салыќтар: арнайы жјне жалпы болып бґлiнедi. Салыќты алатын органнан, салыќтар жалпы мемлекеттiк жјне жергiлiктi болып бґлiнедi.
Салыќ жїйесi мемлекеттiк ќаржы ресурстардыѕ концентрациясын ќамтамасыз ету керек. Ґйткенi олар республиканыѕ экономикалыќ дамуыныѕ негiзгi мјселелерiн шешуiнiѕ, ґндiрiстiк жјне јлеуметтiк инфракўрылымдарын ўлєайтуыныѕ, бґлек аймаќтардыѕ даму деѕгейiн тїзетуiнiѕ негiзгi болып табылады.
Экономикалыќ салыќтыќ реформаныѕ басты маќсаты – шаруашылыќ жїргiзушi субъектiлерге тїсетiн салыќ ауыртпалыєын жеѕiлдету, ќолданып жїрген салыќтар мен тґлемдердi реттеу болып табылады. Бўл баєытта еѕ негiзгiлерiн – пайда салыєын, ќосылатын ќўн салыєын, акциздердi, мїлiк салыєын, табыс салыєын жјне бiрќатар басќа да салыќтардыѕ мјнiн арттыру. Ўќсас жаєдайларда салыќ салудыѕ шамамен теѕ тјртiбi ќолданылатын болады, ал ставкалар табыс кґлемiнiѕ артуына байланысты ќойылады. Бiртўтас тјртiп салыќ тґлеушiнiѕ ќай кезде ќандай салыќ тґлеудi жаќсы бiлуiне мїмкiндiк бередi. Мемлекет заѕды тїрде ґндiрушiлердiѕ табыстарыныѕ бiр бґлiгi, салыќ арќылы шегерiп отырады да бюджетке тїсiрiп, белгiлi бiр ќажеттiктер маќсатында ќолданылады. Бўл ґз кезегiнде мемлекеттiѕ бїкiл ќажеттiктерiн ќанаєаттандырады.
Ґзiнiѕ 13 жылдыќ тјуелсiздiгiнде Ќазаќстан Республикасы нарыќќа кґшу кезеѕiнiѕ јлеуметтiк – экономикалыќ шарттарына тјн болатын салыќ жїйесiн ќўрды. Бўл уаќытта ќўќыќтыќ актiлердiѕ бiр ќатары ќабылданды. 2003 жылдыѕ 1-шi шiлдесiнде “Салыќтар мен басќа да мiндеттi тґлемдер туралы” атты ќўжаты енгiзiлдi. Бўл актiлер экономиалыќ реформалар жолында оѕ ќадамы болып табылады. Бўлар нјтижесiнде ґнеркјсiп пен мемлекет арасындаєы байланыстары тек салыќ заѕдылыєы негiзiнде ґтедi. Ќазаќстанныѕ салыќ жїйесi ќўрылымдыќ жоспарында келесi негiзгi элементтерден тўрады:
- салыќ пен аќша жиылымдардыѕ ќатынасы;
- салыќ ќызметiнiѕ органдары;
- салыќ салу жолы мен јдiстерi.
Ќорытынды
Кез-келген мемлекет дўрыс жолєа ќойылмаєан салыќ жїйесiнсiз ґмiр сїре алмайды, дами алмайды. Ќазаќстан Республикасы салыќ жїйесiн барынша ашыќ, тиiмдi етуге тырысады. Јрине ќандай мемлекет болмасада ол мемлекет ґз бюджетiн барынша толыќтырєысы келедi. Сондыќтан їкiмет салыќ тїрлерiн кґбейтiп жјне олардыѕ мейлiнше жоєары ќойєысы келедi, бiраќ бўл ќадам мемлекеттiѕ бюджетiне салымдардыѕ тїсуiн тґмендетiп ќана ќоймай, сонымен ќатар кјсiпкерлiктiѕ тґмендеуiне јкеп соєады. Сондыќтан їкiметтiнде жјне салыќ тґлеушiлердiѕ ќосып ќарсатыратын салыќ саясатын жїргiзу керек. Салыќ саясатымен мемлекеттiѕ саяси, экономикалыќ жјне јлеуметтiк ќажеттiлiктерi ескiрледi, сондыќтан јр салыќ тґлеушi Ќазаќстан Республикасыныѕ Салыќ кодексiмен кґрсетiлген барлыќ тґлемдердi тґлеуге мiндеттi екенiн есiнен шыєармауы тиiс. Себебi салыќ саясаты республикамыздаєы барлыќ экономикалыќ, саяси, јлеуметтiк жаєдайларды ескере отырып жїргiзiлуi ќажет. Тиiмдi салыќ саясаты јр мемлекеттiѕ жјне јр ќоєамныѕ арманы, бiраќ оєан јлi ешкiм жеткен жоќ.
Ќазiргi кездегi салыќтыѕ маѕызы мен рґлi мемлекеттiк органдарды ќаржы ресурстарымен ќамтамасыз етумен шектелмейдi, олар экономикалыќ белсендiлiктi арттырудыѕ, ґндiрiс процесiне јрекет етудiѕ басты бiр тўтќысы ретiнде жаѕа сипатќа ие болады. Мўндай ыќпал кґптеген баєыттарда жїредi. Салыќ арќылы реттеу јдiстерi салымдардыѕ бјсекелестiгiн ынталандыруєа, капиталдыѕ ќорлануына жаєдай жасауєа, корпорацияныѕ јлеуметтiк ќызметiн ќолдауєа кеѕiнен пайдаланады. Экономикалыќ тоќыраудан шыєу їшiн мемлекет салыќ салудаєы жеѕiлдiктер беру жолымен кїрделi ќаржыны ынталандырып, тўтыну мен инвестиция ќолдап, тауарєа жиынтыќ ќоєамдыќ сўранысыныѕ болуы їшiн ќолайлы жаєдайлар жасайды. Бiр сґзбен айтќанда, салыќ тїсiмi арќылы алынатын ќаражаттар, мемлекеттiѕ саяси шаруашылыќ ќызметiн атќарудыѕ ќаржы негiзi болып табылады.салыќ ќаражаттары еѕ алдымен єылыми – техникалыќ прогрестi ынталандыру, прогрессивтi технология мен ґнiм тїрлерiн игеру, экономикалыќ ќўрылымдыќ ґзгерiстер жасау табиєат ќорєау шараларын жїзеге асыру, јлеуметтiк саланыѕ объектiлерiн ўстау їшiн белсендi тїрде пайдаланады. Сондай-аќ, салыќтар ќоєамныѕ экономикасыныѕ тўраќтандырудыѕ жјне јлеуметтiк теѕдiктi оєан ќоса реформалаудыѕ тиiмдiлiгiн ќамтамасыз ететiн маѕызды элементтерi, экономикалыќ белсендiлiктi реттей отырып, ґндiрiстiѕ процестерiне де ќатты јсер етедi.
Ќазаќстанныѕ єалымдарыныѕ пiкiрiнше, салыќ заѕ шыєару арќылы мемлекеттiѕ жоєарєы ўйымы бекiткен жеке жјне заѕды тўлєалардан тўраќты алынатын мiндеттi тїрдегi ќайтарымсыз тґлем. Яєни, кез – келген мемлекеттiѕ табыстабатын тўлєалары ґздерiнiѕ ќаржылыќ мїлiктерiне ќарай мемлекетке барынша ќолдау кґрсетуге мiндеттi.
Ќолданылєан јдебиеттер
- “ Ќаржы – ќаражат” журналы ; 04/2003 ж.
- “ Саясат” журналы; 01/2003 ж.
- “ Аль –пари” журналы; 06/2001 ж.
- “ Кодекс Респуюлики Казахстан о налогах и других обязательных платежей в бюджет” Алматы; Бико ,2001 ж.
- “Реформы: Аналитический взгляд” Сагадиев К. Алматы, 1998 ж.
- “ Экономикалыќ теория негiздерi” Ж. Нїрпейсов, Алматы, 1996 ж.
- Юткина Т.Ф Налоги и налогооблажение. – М.:ИНФРА – М, 1998 ж. –429 бет
- // Ќаржы – ќаражат, №6-2003 –58 бет. Луќпанова Ж. “Налоговая нагрузка и ее влияние на деятельность субъектов предпринимательства”.
- // Аль – Пари, № 1-2003ж.,136 бет “Аймаќтыѕ фискалды саясаты”.
- // Егемен Ќазаќстан 2002 ж. 7 маусым, 3 бет “ Салыќ мјдениетi – салыќты дўрыс тґлеп, адал ґмiр сїру”.
- // Жас Алаш 2003 ж. 9 ќыркїйек, 3 бет “ Экономиканыѕ ќашкоршысы ќаржы полициясы”.
- // Егемен Ќазаќстан 2003 ж. 22 ќаѕтар , 2 бет “ Салыќ кодексiндегi соѕєы ґзгерiстер”.
- “ Экономикалыќ теория негiздерi” Јубакiров Я.Ј ,Алматы, “Санат” 1998 ж.
- “Ќазiргi экономикалыќ тусiндiрме сґздiгi” Насырова М.Р , Алматы ,-2003 ж.
