Ж О С П А Р Ы
Кіріспе
Акциздің экономикалық мәні
Акциз жанама салық ретінде
Салық жүйесінің элементі ретіндегі акциздің ерекшеліктері
Акциздің шығу тарихы және оны пайдалану
Кіріспе
Меншік қатынастары радикалды қайта құруда құрылатын Қазақстан Республикасындағы экономиканы реформалау, салық жүйесін қалыптастыру және құру мәселелерінің ғылымдық қызығушылығын жоғарлатуды ынталандырады және оның трансформациясының табысының өзгертуін ұсынады. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесін радикалды түрде реформалауда ең алдымен, тиеселі салық жүйесін құру қажеттілігін ескерткен, меншік қатынастарын қайта құрумен анықталады. Сонымен қатар салықтар, еліміздің барлық әлеуметтік-экономикалық жүйенің материалды және қаржылық сүйеніші болып келетін, ұлттық табыстың мемлекеттендірілген бөлігіндегі негізгі құралдары ретінде орындалады, ал салықтың потенциалы салық салу жүйесіне сай функциялары арқылы жүзеге асырылады.
Салықтар салық әдістері арқылы капиталды барлық жаңғырту процессіндегі кезеңдерін жанап өтеді: салық қойылымдары, түсімдер, жеңілдіктер, өнеркәсіптің прогрессивті саласына ықпал ету мақсатымен мемлекет бюджеттің кіріс және шығыс бөлімдерін жүзеге асырады.
Салық салу сұрақтарына ғылыми әдебиеттерде үлкен көңіл бөледі, себебі, салық және салық салу арқылы ұлттық табыс бөлігінің мемлекеттендірілуі болады және олар бюджет құрылымы арқылы жүзеге асырылатын салық төлеушілермен мемлекет арасындағы қызығушылық өзара әсерін көрсетеді. Салықтар алымдар процессі ретінде де, әлеуметтік құбылысы ретінде де, экономикалық категория ретінде де қарастырыла алады. Бұл жерде төлие өзінің зерттеу жүргізу процессінде қандай мақсатты көздейтініне байланысты.
Салықтың және салық салудың өзара байланысқан түсініктерінің көп мағыналы болуы, тура және жанама салықтардың арасындағы байланысын, салық аумағындағы мемлекеттік саясат мәселелері бойынша пікірталасқа алып келеді. Қазақстанда салық салу мәселесіне үлкен мән беріледі, бірақ салық салу ұйымы жиі өзгеріп отырады, ал кейбір мәселелер іске асырылмаған болып қалады.
АКЦИЗДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ.
Акциз жанама салық ретінде.
Кез-келген мемлекет өзінің қаржылық базасы болған кезде ғана тіршілік ете алады, яғни дәлірек айтатын болсақ, шығындардың функцияларын іске асыру процессінде туындайтын шығындарды жабу үшін және өзінің аппаратын қамтамасыз ету үшін қаржысы болған жағдайда ғана өмір сүре алады. Мемлекеттік ақша қаражаттарын әр түрлі тәсілдермен табады. Кейбір жағдайларда ол меншік мемлекеттке ақшаны еркін түрде беру әдісін қолданады.
Бұндай әдістің классикалық үлгісі ішкі және сыртқы мемлекеттік зайымдар болып бөлінеді. Басқа да жағдайларда мемлекет ақша қаражаттарын күштеп алу арқылы табады. Оған классикалық үлгі ретінде салық табылады.
Салықтар – қаржы ғылымының негізгі бір түсінігі болуы керек. Бұл жәйтті дұрыс түсіну мәселесі салық тек экономикалық ғана емес, сонымен қатар, құқықтық, әлеуметтік, философиялық ұғымды ескертеді. Салық салу қоғамның экономикалық тізілу элементі ретінде шаруашылықтың нарықтық және нарықтық емес түрдегі барлық мемлекеттік жүйеге тән.
Салықтарды алу процессі мемлекетпен жүзеге асырылады және де ол оның функциясы болып табылады. “Салық” мағынасын анықтау “ мемлекет ” категориясымен тығыз байланысты. Ол осы ұғымды ашып көрсететін теориялық концепцияларға ғана бағынышты болмайды, сонымен қатар мемлекеттің даму деңгейінен, оның экономикалық жағдайына және әлеуметтік-саяси қатынастарына бағынышты болады. Сол елдің салық жүйесімен танысу арқылы мемлекет қандай даму сатысында екендігін білуге болады. Қоғамның әрбір даму сатысында “ салық ” түсінігі тереңдетілген түрде анықталады, жаңа мінездемелерімен толықтырылады. Нәтижесінде біз “ салық ” түсінігін анықтау мүмкіндігіне ие боламыз.
Салық – бұл билік жағынан мәжбүр ету негізінде жүзеге асатын ақша қаражаттарының жеке тұлғадан мемлекетке дербес эквивалентсіз қозғалу. Сонымен қатар төлеушінің өзара байланысы бойынша әділеттілік принципі және салықтарды алу тиімділігінің жетістіктері сақталуы қажет.
Салық мемлекеттің экономикасына тиімді тетігі ретінде ықпал етеді, бірақ халық шаруашылығына салық салудың жағымды беделі үшін, әрбір ел үшін жекеше түрдегі салық алымдарының оптималды деңгейін орнату қажет. Салықтың экономикалық мағынасын және ерекшелік белгілерін анықтап алғаннан кейін, экономикалық категория ретінде салықтың функцияларын қысқаша қарастырайық.
Салықтар салық ауыртпалығын көтерушілерге байланысты тікелей және жанама болып бөлінеді. Тікелей салық – бұл салық салу субъектісі бір мезгілде оның нақты төлеушісі болып табылады, яғни салық ауыртпалығын салық субъектісінің өзі көтереді, және салықтың төленуі салық төлеушінің табысынан жүзеге асырылады. Тікелей салықтарға келесілер жатады: табыс салығы, мүлік салығы, әлеуметтік және жер салығы.
Жанама салық – бұл салық салу субъектісі салық ауыртпалығын іс-жүзінде оның төлеушісі болатын тұлғаға салады. Бірақ та заңды тұлғасы болып тауарды сатушы болғанымен нәтижесінде тауарды тұтынушы төлейді, себебі салық соммасы таурдың құнына еңгізіледі. Бұндай салықтарға келесілер жатады: акциздер және кедендік баждар, қосылған құнға салынатын салық, нарықта тауарды өткізу құқығы алымдары. Салық түрлеріне берілген анықтамалар төмендегідей мүмкіндіктерді болжайды: тікелей салықтар – ынталандыру рөлін атқарады, ал жанама салықтар – қоғамның дамуындағы пайда болған экономикалық және әлеуметтік жағдайларға сәйкес реттеу рөлін атқарады. Салық салудың жалпы қолданыстағы тәжірибесінде жанама салықтарға келесілер жатады:
- Қосылған құнға салынатын салық
- Акциздер – бұл өндірушінің ішкі нарығындағы алынатын салық, сонымен қатар Қазақстан Республикасының территориясына импортталатын, салық заңнамасында белгіленген қызмет түрлері және тізімдері.
- Кедендік баждар – бұл ел шекарасына кіргізілетін және шығарылатын тауарлардан ақша жиналымдары.
- Фискалды монополиялы салық – бұл жалпы қолданыстағы негізгі тауарларға мемлекетпен белгіленетін жанама салықтарының бір түрі. Мемлекет өнімді немесе таурды сатуды монополизациялаи отырып оларды өнімнің өз құнынан жоғары бағамен сатады. Осы арадағы айырмашылық фискалды монополиялы салық болып табылады.
Сонымен, жанама салықтар мемлекеттің фискалды қызығушылығын көрсетеді. Оларды дұрыс пайдалану процессіне позитивті түрде әсер етуі мүмкін және қолданыс құрылымына әсер етеді. Сонымен қатар салық төлеушілерге салық салудың шығындарының өскендерін жоғары бағалайды. Кеңес одағының қаржыгері Соболев М.Н. жанама салықтардың фискалды пайдасының үш түрін анықтады: “ Бұл салықтар мемлекетке табысты болып келеді.Олардың табыстары үлкен көлемді қолданысына сүйенеді. Егер де азық-түлік қолданысына салық салатын болса онда елдің әрбір тұрғынына 20-50 тиын ретінде салық түсіреді.Нәтижесінде бұл тиындар өзімен көптеген миллион рубльдерді құрайды.”
Жанама салықтардың артықшылығы болып біріншіден салық төлеушінің табысына алымның кезексіздігі, екіншіден олардын бюджет түсімдерінің жиілігі және қарапайымдылығы, үшіншіден салық базасының кеңейтілуі.Жанама салықтардың бұндай артықшылықтары көбінесе күнделікті кең көлемді қолданысқа алып келеді. Нәтижесінде ол негативті зардаптарына әкеліп соғады,сондықтан тікелей және жанама салыктардың арасындағы ұтымды қарым-қатынасын табу қажет.Енді жанама салықтардың кемшіліктерін қарастырайық.Сонымен жанама салықтар алымдар үшін өте үлкен шығымдарды талап етеді,дәлірек айтатын болсақ салық салынған тауарларды өндіруді қадағалайтын персоналды қамтамасыз ету қажет.
Жанама салықтардың жақтаушысы Бисмарк болды.Ол онда қаржылық күштілігін тұрақтандыру құралын көрді. Бұл салықтар мемлекетке тікелей салық салу жолымен алмайтын соманы береді. Гурьев А.Н. төменгі кластарға салық салуды қабылдамау мүмкін емес. Жалғыз құрал болып жанама салықтар табылады, бірақ олар өз кезегінде осы кластарға салық салады және халықтан үлкен көлемді сомаларды алады./14/ Ходский В. жанама салықтардың идеясын қолдай отырып бюджеттің барлық ауыртпалығын тікелей салықтарға көшіру өте ауыр тиетінін атап кеткен. Осы себеп жанама салық салу жүйесі бойынша кедей халықтан салықтар алу бойынша негізгі себебі болып келді./57/ Осылармен қатар жанама салықтардың психологиялық аспектілерін айтып кету қажет: бұл салықтар жеңіл және белгісіз төленеді, себебі олар тауардың бағасына қосылып кетеді. Сонымен жанама салықтар салық төлеушілерге психология жағынан тиімді.
Халық тауар құнындағы салықтар қандай бөлігін құрайтынын біле бермейді. Жанама салықтардың үлкен бір жетіспеушілігі болып оның теңсіздігі болып табылады. Олар әрбір салық төлеушінің табысын ескермейді.
Сонымен, жанама салықтар кері пропорционалды регрессивті салық болып табылады. Бұл салықтар регрессивтігіне байланысты ылғи да салық төлеушілер жағынан сынға түсіп отырады. Бірақта билік көзқарасы бойынша жанама салықтарда ең негізгі мәртебесі бар дейді – оларды алудың қарапайымдылығы шынында да тауарды сатып алушы бұл салықтардан шетке шыға алмайды, әйтпесе оған тауарды сатпайды./25/ Олар адамның қаржысы неғұрлым аз, соғұрлым қатты соғады, салық төлеушінің табысы неғұрлым аз, соғұрлым оның үлкен бөлігі өз қажеттіліктерін ырза етеді. Сондықтан салықтар, бұндай тұтыныс бұйымдарына салынатын, ылғида байларға қарағанда кедейлердің табысының үлкен пайызын қамтиды.
Бүгінгі күнде жанама салықтар өте үлкен рөль атқарады, бірақта оның бірнеше өзгешеліктері бар: салықты қазіргі кезде қоғамның кедей қатпары төлемейді, себебі олар халықтың негізгі бөлігін құрайды, бірақ ТМД-да жалпы салық түсімдеріндегі жанама салықтар шамамен 40-45% құрайды. Салық салу жйесінде жалпы заңнамалар бар екенін ескеру қажет, мысалы: жағдайдың стагнациясы, сауданың дағдарысы кезінде тұтынуға салық салудың өзіндік бір бағытталуы іске асады. Бұл жағдай өндірістік сферада өнім өндіруді төмендетумен байланысты болатын салық салу базасының қысқартуымен байланысты. Сондықтан салықтың ауыртпалығын көп тұтынатын тұлғаларға аудару қажеттілігі туындайды. Бұл жерде жанама салықтардың өзіндік әлеуметтік бағыты көрінеді.
Кейбір елдерде бұндай әдістеме тәжірибе үстінде. Акциз, қосылған құнға салынатын салық,кедендік баждар сияқты жанама салықтардың әсер етуі ерекше көңілді талап етеді.Бірақ та жанама салықтарды орнату кезінде мемалекет фискалды мақсаттарды аңдиды, сонымен бірге салық салу мөлшерлерімен және формаларымен жанама салықтармен тығыз байланыстағы өндірістің дамуына үлкен әсерін тигізеді.
Бұл салықтар салынған тауар өндірісіндегі ұсталымдардың недәуір бөлігін құрайды. Сондықтан тауарға белгіленген, анықталған бағасы кезіндегі жанама салықпен салынатын берілген тауардың өндірісін тиімді емес жерден тиімді етіп жасауға болады және де керісінше.
Салық салу саясаты жаңадан бизнеспен айналысып келе жатқан көптеген кішігірім кәсіпорындарды жойып жіберуі мүмкін. Жаңа тауарларға жанама салық салу оның құнының өсуіне әсер етеді.
Біздің білуімізше жанама салықтар тауар бағасына қосымша түрінде алынады және оның төлеушісі болып тұтынушы табылады.Соңғысы осы салық топтарының негізгі белгісі болып табылады. Осы салыұтардың фискалды рөлі бюджетке жалпы салық түсімдерін бағалау кезінде көрінеді. Тұтынуға салықтарды қолдану салық салушылардың шығындарын мақсат етпейді. Тек акциздер ғана тұтынуға салық салуды мақсаттайды, бірақ ол барлық тауарға емес, ал оның анықталған құнына салынады.
Сонымен акциздерден монопольді жоғары бағалы және тұрақты сұранысты иемденетін тауарлар және қызметтер анықталған тізіміне салынады.Жанама салықтардың ішінде негізгі рөльді қосылған құнға салық салу атқарады, ал акциз екінші дәрежелі рөльге жатады. Бұл неліктен олай? Ең алдымен бұл салықтарды салыстырайық, біріншіден акциз тауарлардың жеке түрлеріне және топтарына жекеше салық болып табылады, ал қосымша құнға салынатын салық — әмбебеп салық, яғни ол өнімді, жұмысты, қызметті өткізуден және өндіруден алынады; екіншіден салық салу объектісі болып тауарларды өткізу бойынша айналым табылады; үшіншіден акциздер өндірістік сомадан алынады, ал қосылған құнға салынатын салық айналым және өндіріс айналысынан алынады.
Акцизді енгізудің басты мақсаты болып жалпы және арнайы сұраныстағы тауарларды қолданудан табыс алу. Табыс салығы және жанама салықтар өндіріске және экономикаға әр түрлі әсер етеді. Олар салық жүйесінің прогресивтілігін төмендетеді және табысы аз деңгейдегі халыққа салық ауыртпалығын жоғарлатады. Өз кезегінде бұндай салықтар табыс салығымен салыстырғанда әділетті болып келеді. Ойластырылған қолданыс салығын еңгізу төлем балансының жағдайын жақсартады, барлық қаржылық жүйенің иілімділігін жоғарлатады.
Жанама салықтардың мән мағынасын анықтайық. Олар қалай қалыптасады? Бағалардың тауар құнынан ауытқуы барлық соммасынан ауытқуын құнның соммасын білдіреді,себебі: көп мөлшерлі бағалардың құнынан ауытқуы нарықтық экономика жағдайында қай деңгейде болмасын капиталға қай жағдайда келіп түсуін болжайды және табыстардың орта нормасымен теңдестіріледі. Қазіргі уақыттағы монополиялық бағалар табыстың орта нормасына өз іздерін қалдырады. Яғни дәлірек айтатын болсақ, тауарлардың біркелкі бағасы құнның біркелкілігіне тең, яғни С+V+M.
Бұл жағдайларда мемлекеттің өз табыстарын ұлғайтуы шектеулі сондықтан, мемлекет табыс көздерін іздей отырып халықтың табысына жасырынды түрде салық салуға жүгінеді, яғни қосымша құнға салынатын салық арнайы төлемді қосу арқылы яғни акцизді қолданады. Жанама салықтар мемлекет еңбеккерлерінің табысын алу формасы ретінде қолданылады. Себебі, мемлекет өзінің табысын тікелей салықтар арқылы табысын жоғарлата алмайды.
Тауардың баға сомасы оның құн сомасынан жоғары болады , яғни акциз мөлшерінің үлкенділігі. Бұл факт белгілі қоғамда нақты бір қосымша салықтардың тіршілік етуіне базасын құрылғандығын дәлелдейді, бірақта жанама салықтардың барлық тұтынушыларға бөлінетін болғандықтан нақты бір класстың бөлімдеріне бөлінеді. Сонымен қатар акциз “ байларға арналған” деген тұжырым дәлелсіз, себебі олар жоғары рентабельді тауарларға белгіленеді:
Бірінші тұжырым темекіні, спиртті, сусындарды және де құнданған ойындарды байлар ғана қолданбайды.
Екінші тұжырым акцизделген болып тауарлар ғана емес сонымен қатар қызметтерге де салынады және қазіргі кездегі таурларда акцизді категорияға жатады.
Жанама салықтардың фискалды функцйясы жақсы дәрежеде дамуда, себебі жанама салықтар бюджет табысының тиімді қайнар көзі болып табылады. Жанама салықтардың күрделі ең қиыны болып ынталандырушы функцйяның механизмі болып табылады.
Қазіргі кезде кәсіпорындарда салық ауыртпалығы өнімнің өзіндік құнына қосылатын салықтардан құралады. Өнімнің өзіндік құнына қосылатынсалықтар өндіріс процессінде реттеуші түрінде әсер етеді, бірақ та бұндай салықтар жоғарылауы табыс бөлімдерінің төмендеуіне әкеп соғады. Сұранысы иілімсіз баға бойынша тауарларға өнімнің өзіндік құнын төмендететін салықтар бөлігінің жоғарлауы табыс бөлігінің төмендеуіне және ұсыныстың бағаларының жоғарлауына әкеп соғады. Сонымен қатар егерде ұсыныс көлемі қысқарса табыс массасы төмендейді; егерде ұсыныс көлемі сол қалпы қалса онда табыс массасы өзгермей сол күйі қалады.
Біз жоғарыда акциздердің тауар құнына қалай қосылатындығын қарастырып өттік, енді жанама салықты салудың механизмі әлемдік тәжірибеде қалай іске асатынын қарастырайық. Көптеген мамандардың ойлары бойынша бюджетке түсетін салық көлемдері және тікелей және жанама салықтардың арасындағы қатынастар екі түрлі факторға байланысты бөлінеді: елдегі негізгі халық массасын құрайтын өмір деңгейінен және салықтардағы қалыптасқан стереотиптерінен елдің экономикасының төмен деңгейлі дамуы. Халықтың ЖІӨ көлеміне есептеледі. Жеке және заңды тұлғалардың табыстарынан тікелей салықты алуды шектейді. Қажетті мемлекеттік шығындар мөлшерін ереже бойынша экономиканың мүмкіншіліктерін ғана анықтайды. Себебі, экономиканың төменгі деңгейінін тікелей салықтар есебінен бюджеттің қажетті табыстарының бүкіл мөлшерін қалыптастыруға мүмкіншілік бермейді. Бұндай байланысты 1 кесте мысалында қарастырайық.
1 кесте
Халыққа ЖІӨ көлемі бойыншажалпы салық түсімдеріндегі
жанама салық бөліктерінің бағыныштылығы. (%)
|
Халық жанына ЖІӨ көлемі |
Ел саны |
Жалпы салық түсімдеріндегі бөлік
|
|
|
Жанама салықтар |
Кедендік баждар |
||
|
100 және төмен |
20 |
68 |
35 |
|
101-200 |
11 |
64 |
32 |
|
201-500 |
19 |
64 |
33 |
|
501-850 |
9 |
50 |
18 |
|
Дамыған елдер- 850 жоғары |
15 |
32 |
4 |
*Ақпарат көзі: “Қаржылық бизнес”.2003.-№8.-с.29
Бірінші кестеде көріп отырғанымыздайдамуы өте төмен деңгейлі елдерде барлық салықтың 68 %, деңгейіндегі жанама салықтардың бөлігі сәйкесінше тікелей салықтардың бөлігіне 32% бөлігі түседі. Керісінше көрініс мінездемесі:32% жанама, 61% тікелей. 2003 ж Қазақстан Республикасының статистикасы Агенттігі мәліметтері бойынша халық жанына ЖІӨкөлемі 121,5 % құрады, сәйкесінше біз бұны берілген кесте бойынша 2 топқа жатқызамыз, яғни бұл жылы жанама салықтар бөлігі тікелей салықтардан асып түсті.
Салық жүйесінің құрылымы әр түрлі салықтардың қатынасы табыстардың мөлшеріне әсер етеді, яғни пайдалар,жалақылар, пайыздар. Ауыры болып ақырғы тұтынушыға толығымен жатқызылатын алынған табысынан тәуелсіз есептелінетін салықтық төлемдер табылады.Салықты ақырғы тұтынушыға толығымен жатқызу туралы мәліметте қиялдану керек емес. Бұл берілу сәйкес өнімнің сұранысының иімділігіне байланысты болады.
Бағалардың тұрақталған деңгейінде және жанама салықтардың жоғары ставкаларының ары қарайғы жоғарлауы табыстың жоғарлауына әкеп соғады. Мысалы: батыс елдерінде салықтық төлемдер түсімінің иілімділік принциптері жүзеге асырылуда. Басқаша айтқанда, эмпирикалық түрде анықталған кезеңге әртүрлі ставкаларды еңгізу жолымен бюджетке түсетін түсімдер арасындағы оптималды қатынастар белгіленеді.Бұған мысал болып акциздің әртүрлі ставкаларын еңгізу табылады.
Қазіргі кезде оптималды мөлшері ізделінуде. Тәжірибе ретінде акциздердің жеңілдікті ставкалары еңгізілді. Осы уақытта кәсіпорындарды өндірісті модернизациялау бойынша және шығарылатын өнімнің сапасын жоғарлату бойынша кешенді шаралар қолданылды. Барлық осы факторлар қосылғанда жағымды нәтиже берді. Осы жыл ішіндегі тауарды ұсыну коэфициенті 1-ге тең болды, яғни иілімді. Берілген факторлар салықтың түсімдерде жақсы әсерін тигізді./43/
Шетел мемлекеттердің мысалында біз акциздің қоиылымының минималды төмендеуін немесе жеңілдікті қойылым еңгізу салықтары бойынша түсімдерінің жоғарлауын және сонымен қатар өнімнің сапасы жоғарлайтынын көріп отырмыз. Мүмкін бізгеде осы тәжірибені өткізу қажет пе?
Сонымен біз жанама салықтардың және акциздердің экономикалық мәнін ашып қарастырдық.Ендігі уақытта акциздерді және олар басқа жанама салықтардан немен ерекшеленетінін қарастырып өтейік.
Салық жүйесінің элементі ретіндегі акциздің ерекшеліктері.
Көбінесе акциз жанама салық ретінде анықталады. Мұны анықтаудың негізгі кезеңі болып салық сөзі табылады. Салық – бұл мемлекеттің бір жақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген белгілі бір мөлшерде жүргізетін қайтарусыз және өтеусіз сипатта болатын, бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.Бұндай анықтаманы акцизге қолдану тұрақтылықты, нақтылықты талап етеді. Бірақ осы анықтамадан салық ретінде акциздің 2 түрлі белгісі қарастырылады. Бұл міндеттілік және дара төлемсіз.
-Акциздің міндеттілігі мемлекет алдында салық төлеушілердің заңнамалық міндеттемесін білдіреді. Акциз біржақты тәртіпте белгіленеді және ешқандай келісім шарт жасалмайды. Мәжбүрлі түрде алу және акциздің міндетті мінездемесі оның негізгібір белгілерін құрайды. Бұл белгі міндетті салықтарды алуды заңды безендіруді ескертеді. Акциздер басқа меншіктерден мәжбүрлі түрде алу әдістерінен қарым-қатынаста болады (пеня, айыпаұл).Олардың арасындағы ерекшелік ең алдымен алудың масштабтарымен кезеңділігі, ал оның өзгешелігі алу мақсаты болып табылады. Акциз үшін бұндай ұлттық табыстың қайта бөлінуі шұғыл мінезде жүреді. Салықтық алымдарды заңнамалық түрде бейнелеу акцизді белгілеу мемлекеттік билік органдарының компетенциясына жатады. Бұл мемлекеттің және қоғамның қажеттілігіне қызмет етеді.
-Акциздердің дара өтемсіздігі қарама-қарсы ырзашылықтың жоқ болуын қарастырады. Бұндай салықтың белгісі акцизді алымдардан ерекшелейді. Акциз тауарды өткізу кезіндегі алынатын және мемлекеттік кеден шекарасынан тауарларды өткізу кезінде алынатын жанама салықтардың бір түрі болып табылады. Сол себептен бірінші жағдайда оларды ішкі деп, екінші жағдайда сыртқы деп атайды.
Ішкі сауда айналымында акциздер кедендік баждармен және қосылған құнға салынатын салықпен тең болып келеді. Кедендік баждар мен акциздерді кедендік тауар құны қосарлайды. Ал оны ерекшелейтін болып тауар номенклатурасындағы сауда саясаттың құрамдарды қолдана алмауы негізіндегі дифференциацияның жоқ болуы табылады. Соңғысы акцизді және ҚҚС-ті қосарлайды. Акциздің ҚҚС-пен және кедендік баждар араларындағы нақты бір ерекшелік. Ішкі сауда жабдықтаушыларына салық салуды реттейтін құқықтық жүйесін талдау кезінде салықтың элементтері айқын көрінеді.
Акциз бен ҚҚС-тің арасындағы нақты бір ерекшелік, бір жағынан және келесі жағынан кедендік баждар. Олар ішкі сауда әкелімдардің салық салынғанын реттейтін қайнар көз құқығы жүйесін талдау кезінде бақыланады.
Экономикалық көзқарас бойынша акциз азаматтардың бөлек шығындар түріндегі салық формалары табылады. Акциздің ҚҚС-тан ерекшелігі тауарлар жинағында анықталады.
Акцизделетін тауарлардың номенклатурасының кеңеюіжәне салық салынатын қызметтердің тізіміне кіретіндер акциздің және ҚҚС-тің арасындағы шекті өшіруге алып келеді.Осыдан айтылғандар типі. Жанама салықтардың ішіндегі ең кең тарағаны, қазіргі кезде көптеген елдерде ҚҚС түрінде жүретін әмбебеп акциз болып табылады./36/
Жекеше акциз – бұл негізгі қолданыстағы тауарлардың бағасына қосымша. Акцизді, ҚҚС-ті және кедендік бажды қосарлайтын шарт болып бюджеттің салық табысының категориясы болып табылады. Келтірілген мәліметтер акциздің салықтық функцйясының бірін дәлелдейді.
Салықтардың реттеуші функциясы көптеген әдістерде қолданыс табады. Акциздің экономикалық әсер етуін кәсіпорын табысының бір бөлігін алу ретінде қарастыру. Сонымен бұл функцйя өндірістің тиімділігін жоғарлатуға мүмкіндік береді.
Акциздің ішкісауда айналымында реттелетін функциясы мемлекеттің ішкі нарығында импортты және отандық бәсеке жағдайын құрумен көрінеді.Бұл жағдай акцизді шекарашы теңестіруші салық деп аталады.Шекарашы деп,яғни кеден шекарашысында орын ауыстыру кезіндегі кеден органдарымен алынады,ал теңестіруші импорттан алынатын салық отандық өндіріс тауарларына салық салудан жоғары болмауы керек. Басқа сөзбен айтқанда, әкелінетін тауарлар отандық тәріздестермен салық салынатын мөлшерлерібойынша теңестірілетін, ұлттық режимде импортер елге беріледі. Акциздер тауардың импорты кезінде алынады,сонымен шет ел және отандық тауарлар арасындағы бәсеке жағдайын теңестіре алады.
Егер де акциздер осы айырмашылықтан төмен белгіленетін болса,онда олар шекрадан тауарлар кіргізуге мүмкіндік береді және керісінше.Мысалға автомобильдердің двигательдерінің көлеміне байланысты салық салу. Бұл тәжірибе Батыс Европа елдерінде қолданылады.Олар автомобильдерді шығаруға маманданған.Сонымен қатар автомобильге бірдей қойылымдар қолданылады.Акциздерді протекционалист саясатының құралы ретінде қолданылады,халықаралық құқықтық реттеу объектісі бола алады./18/
Келесі жағынан акциздер теңестіру салығы болып табылады және кеден төлемдеріне кіреді.Қазіргі уақытты акциздер барлақ нарық экономикалық елдерде қолданылады. Олар шектелген тауарлар тізіміне белгіленеді және екі түрлі роль атқарады:біріншіден бұл бюджеттің табыстық негізгі көзі болып табылады; екіншіден бұл акцизді тауарларды қолдануды шектейтін құрал, көбінесе адам денсаулығына зиян келтіретіндер.Акциз салығына көптеген тауарлар,өнімдер жатады.
Сабанти Б.М. ұсынған акцизді алу формасының жіктелуі өте қызық және де ол өз кезегінде акциздің төрт класын қарастырады.
- шикізат бойынша
- жартылай фабрикалар бойынша
- жабдық күші бойынша
- дайын өнім бойынша
Шикізат бойынша акциз тек бір ғана шикізат түрінен өндірілген дайын өнімге қолданылады.Технологияның дамуымен дайын өнім әртүрлі шикізаттан өндіріле алады,сондықтан шикізат емес шала фабрикаттар акцизделеді.Егер бірінші жағдайда акцизді тауар қант өндірген кезде қант қызылшасы болуы керек,ал екінші жағдайда сироп екі жүйеде де күрделі өндірушілерге өте тиімді.
Прогрессивті болып жабдық күшіне салу табылады.Сонымен қатар нақты өнімге салынбайды,оның есеп алуына салынады.Бұл жүйе бойынша акциз бөлек тауарларға белгіленеді және жекеше деп аталады.Отандық номенклатура спецификалы және өте жиі корректировкаға жүгінеді.Сонымен қатар салық салу бұйымдары акцизді тауар болып қарастырылмайды,яғни келесі спиртқұрамды өнім: арақ,спирт,мықты сусындар,бальзамдар және кейбір зергерлік бұйымдар;медальдар,мәдениет заттары,марапаттар./52/
Дерлік барлық акцизделетін тауарларды қолданыс бұйымы деп атауға болады.Қолданысқа әшекейлер және жалпы қолданыстағы тауарларды жатқызуға болады.Кейбір жағдайларда екеуінің арасынан шек өткізу өте қиын мысалы кейбіреулерге автомобиль сән бұйымы, ал екіншілерге-жылжу құралы. Сонымен қатар әшекей бұйымдарының ішінен пайда әкелетінін бөліп қарастыру қажет.
Акцизделетін тауарларды 2 түрлі категорияға шектеу ең алдымен теориялық мәнін береді. Ол мемлекеттегі базаның жағдайындағы ұйымдарға рационалды салық салу принциптеріне сәйкес акциз салынуын түсіндіреді. А.Смит өзінің “Исследование о природе и принципах богатства” еңбегінде келесі бірнеше принциптерді қалыптастырды:
- салық әрбір салық төлеушінің табысына байланысты алынуы тиіс;
- салықтың мөлшері және мерзімі алдын-ала анықталған болуы керек;
- әрбір салық төлеушіге тиімді жағдайда алынуы тиіс./45/
Тауардан, өнімнен және бұйымдардан акциз алу бірінші және екінші жағдайға сәйкес келмейді. Бірінші жағдайға сәйкес салықтарды азаматтар арасында бірдей мөлшерде бөлінуі тиіс. Бұйымдардан алынатынакциз іс жүзінде төлеушінің табыстарына сай келмейді. Сондықтан акциз бен қосылған құнға салынатын салық әділетсіз салықтар болып табылады./52/
Акциздер тауарларға жіберілген табыс пайызы акциздердің төменгі табыстардың ең жоғарғы тобы болып табылады. Екіншісіне азық-түліктен,ал үшіншісіне салық төлеушінің қолайлы уақытында алу болып табылады. Сән заттарына акциз керісінше осы принциппен келіседі, оның себебі,әр біреуден акцизделген тауарларды сату және сатып алудан байланысты болады. Әділеттілік бойынша барлық жағдайлар және өмірге қажетті заттар бірдей шартта болуды талап етеді. Бірақта бұл көптеген себептердің тізімінен байланысты болуы мүмкін емес, себебі бұл заттарды барлығы тұтынады және мемлекет аз емес табыс әкеледі.
Мәселенің түбі неде жатыр? Тургенев Н. айтқандай: сән бұйымдарынан ең жоғарғы салық үкіметке жоғары табыс әкелмейді деген./54/ Мемлекеттік табыстың бұндай қайнар көзінен айырыла алмайды. Жалғыз әшкерелеу болып қазіргі акцизделетін тауарлардың ішінде өмір сүру үшін соншалықты қажеттілігі жоқ. Сонымен біз ең маңызды бөлікке келе жатырмыз, яғни акциз салығының жіктелуі:
- егер оларды субъектілермен ұштастыратын болсақ, онда олар заңды тұлғалардың төлемдеріне жатады.
- қолдану мінезі бойынша жалпы қолданылатын төлемдер бюджетке қалай түсетінін анықтауға болады.
- акциздер салық ауыртпалығын салу формасы бойынша қосылған құнға салынатын салық сияқты жанама салықтарға жатады.
- акциз сапасы төлеушінің өзімен анықталады.
- акциздер территория деңгейі бойынша республикалық белгілеудегі төлемдерге жатады.
Сонымен, барлық айтылып кеткендерден келесідей нәтиже шығаруға болады. Бұл міндетті, жекеше өтемсіз салықтың төлемі, ол заңды және жеке тұлғалардан алынады.
Акциз әлем елдерінің салық жүйесінің элементі болып табылады. Акциздік салуды тарату ең алдымен осы салықтың фискалды потенциалымен түсіндіріледі. Француз экономисті Дэмэзон Ф акциз қазынаға барлық басқа салықтарға қарағанда ең көп табыс әкеледі деп айтып кеткен./30/ Сонымен қатар, акциздің фискалдық функциясы жүзеге асырылатын элементтері болып акцизделген тауарлардың тізімі және ставка болып табылады.
Мемлекет өзінің табысын тез жоғарлату мақсатымен күндегі сұраныстағы негізгі тауар массасына акциз салады. Акцизделген өнімнің тізімі, қазіргі кездегі заңнамада, толығымен акциз салудың классикалық принциптеріне сай. Акциздік салудың тағы бір құрылымды механизмі-ставка. Фискалды құрал ретінде акциздің айырмашылықтардың мағынасы көшпелі экономикалы елдерде көрінеді.
Қазіргі күнде акциз есебіне Чехия, Венгрия, Польша елдері сияқты салық табысының 1/5 бөлігін құрайды.
Берілген функциялар бірнеше бағыттарда көрінеді:
- акцизді тауарларды өндіру және қолдану көлеміне әсер ету, бірақ бұл бағыттың тиімділігі акцизді тауарлардың айналу өрісін мемлекет қалай бақылайтынына байланысты болады.
- өнімнің құрылымына, тиімділікті ынталандыруға, өнімнің тұтынушылық мінездемесін көтеруге әсерету, бұл бағыт тәжірибеде тауар топтарының ішінде акциз қойылымдарын дифференциациялауды белгілеумен жүзеге асады.Мысалы Германияда төменоктанды бензиннен жоғарлатылған акциз алынады, және де төмен сапалы темекіден. Нәтижесінде акциз бойынша мемлекет өндірістің құрылымына ғана емес, сонымен қатар тауардың жоғары сапалы дайындалуын ынталандырады.
- акцизді тауарлардың өндірістің рентабелділігін реттеу, бұл бағыт бизнес өрісіне кіруге өндірушілердің қызығушылығын төмендетеді.Бұл өндірістер төменгі шығындар және жоғары нарықтық баға рентабелділігіне бойланысты. Акциз бюджетке нормадан жоғары табысты алады және келесі жағынан қызудың бөгетін жояды.
Тауарларға акциз ішінде алкогольді өнімдерге акциз салу жатады. Бұндай реттеуші бағыт ең алдымен ставка мағынасын береді.
Сонымен, акцизді дұрыс түрде салу мемлекеттің бюджетіне түсімдердің жоғарлауына әкеп соғады. Акциз туралы айта отырып оның шығу тарихын аитып кету қажет. Келесі тарауымның тақырыбы дәл осы бағытта.
Акциздің шығу тарихы және оны қолдану.
Салық түсінігі адамдардың қажеттілігі туындаған кезде пайда болады. Оның бастапқы формасы жергілікті көсем екі өзеннің ортасынан сатушылардан және саяхатшылардан осы өзенді кесіп өткені үшін төлем алатын. Салықсыз ещқандай мемлекет өмір сүре алмайды. Ұзақ жылдар бойы салықтар қазынаның табысының қайнар көзі болып табылды.
Қазіргі қоғамдағы салық механизмі мемлекетімізде өндірісті дамытуға қолданылады. Салық салу теориясы негізгі бөлігі болып келеді. Салықтар ең алдымен экономикалық бөлігі болар алдында ұзақ жылдар бойы эмпирикалық бағытта дамыды. Салық салудың дамуын 3 кезеңге бөлу қажет:
- Бастапқы даму кезінде Ежелгі елден Орта ғасырлардың басына дейін, мемлекеттік салық жинауды орнатудың қаржылық ақпараты болған емес. Ол тек қаражаттардың жалпы соммасын анықтайды.
- 16 ғасырдың басынан 19ғасырларда елде мемлекеттің мекемелер жүйесі пайда болады. Ол салық салудың квотасын белгілейді. Осы кезеңде салық теориясы қалыптасқан.Бұл кезенде сатып алушылардың рөлі өте үлкен.Себебі дәл осы кезеңде бастапқы салық теориясы қалыптасты:батыс еуропа елдерінің бюджетін толықтыратын,көбіне жанама,жаңа салықтар.Мысалы Голландияда жанама салықтар түрлерінің болғандығынан,қонақ үйде берілетін балықтың бір өлшеміне акциздің 34 түрі сай келді./43/
- Соңғы уақыттағы кезең – мемлекет салықтарды орнатуды және салуды өз қолына алады. Аумақтық биліктер мемлекеттің көмекшісі болды.
Салық салудың бастапқы формасы ретінде құрбандық шалуды алуға болады. Бұл мәжбүрлік алым деп санауға болады.Русьті крестить еткеннен кейін князь Владимир Святая Богородица шіркеуін ашты. Сонымен барлық алынған табыстардың қойылымы 10% мөлшерінде анықталды және оған барлық табыстың ондығын берді.Осы кезден салықтардың тікелей және жанама түрі белгіленді.
Акциздер орта ғасырларда пайда болды және көптеген салық салулардың ішінен бөлініп шықты. Бұрыңғы кезде олар алым немесе жай ғана салық деп аталды. Акциздер Голландияда өте кең тараған. Онда ол 14 ғасырда қалалық алым ретінде, ал 16 ғасырда мемлекеттік табыстың көзі болып табылды.
14 ғасырда Кельннің салық жүйесі толығымен тікелей салықтарды алып тастаумен бағытталды. Жанама салықтар бюджеттің негізін құрды. Австрияда 1748 ж олар 40% құрады.Монтескьенің “О духе законов” жұмысын айтайық. Смиттің сөзін еске ала отырып Монтескье осы сөзді ерекше құрастырып алған. Оның ойынша жанға салық құлдыққа жақын деген, ал тауарға салық – еркіндік.
Сонымен бұл әйгілі емес салық, бірақ мемлекеттік табыстың сенімді көзі болып саналатын, өндірісті дұрыс бағытта және қоғамның қолдануына қайта құруға көмектеседі. Рессейде акциз түрі ретінде винолық сатып алулар болып саналды. “Мемлекеттік табыс туралы” Генералды жылдық есеп беруде мемлекеттік түсімдердің ең үлкені ішімдік алулар-180,8 млн руб құрады. 1810 ж Сперанский “Қаржылық жоспарда” акцизді алудың пайдасының салыстырмалылығын айтқан. Уақыт өте акциз сатып алудың орнына губернияларға акцизді еңгізуге тырысу қажет. Дәл осы мемлекеттің табыс баптарының негізін құрайды.
Кеңес акциздік жүйені құрудың негізгі принциптері болып күрделі фискалды нәтиже берертін акциздерді орнату табылады. Кеңес салық жүйесінің бірінші кезеңдегі қызметі инфляцияның жоғарғы кезеңіне сәйкес келіп қалды.
“Алтын рубльді” белгілегеннен кейін салықставкалары алтын мағынаға келтірілді және төлем котировальді комиссияның бағамы бойынша жүргізіледі. Нақты валютаны орнатқаннан кейін ғана салықтардан күтілген табысты бее бастады.
1917 ж кейінгі еңгізілген беренші акциз болып 14% мықтылықты жүзімді винолар болатын, ал содан кейін оның ставкасы жоғарлады. Ресми құжаттарда бұл акциз бюджеттің табыс бөлігін оны толықтыру үшін ғана емес, сонымен қатар жүзім қызметін қамтамасыз ету үшін қолданылды. Осы жылы темекі өнімдеріне, папироса қағазына,сіріңкеге акциз белгіленді. Ары қарай акциз салу жүйесі кеңее берді: спиртке, сыраға, балға, салқындататын сусындар, мұнай өнімдеріне, қантқа. Кейінірек тізімге шай, кофе, ашытқы, цикорий қосылды.
Осы еңгізілген акциздерді жүзеге асыру жанама салық салудың дамуына үлкен әсер етті.
Жеңіл өнеркәсіптің және тұтыну нарығында тауарлар ассортиментінің кеңеюі акциз салудың құрылымына және оның кеңеюіне мүмкіндік берді. 1923-1924 жж жүн иіру жолымен маталарға акциз салу болды. Акциз түсімдерінің қосарлы өсуі тұтыну заттарына салық ауыртпалығын төмендетті. Тұзға акциз төмендеді,яғни 45-22 тиынға дейн 1 пұдқа және керосинге 80-60 тиынға дейін 1 пұдқа.Темекі өнімдеріне акциз жаңа салық салу жүйесіне ауыстырылды.
Бұл жерде ұзақ уақыт бойы өмір сүрді, сонымен қатар оынң ставкасы біресе өсті, біресе төмендеді. Осы кезңеде дайын өнім бойынша сыраға салыұқ салу жүйесі өзгерді. Бұл жүйе онша жағымды болған жоқ, сол себепті сыраның өзіне емес, оның түсу кезінлегі салмағына салынды. Қол жеткізген қаржылық нәтижелер жанама салық салудың дамуына жақсы жағынан әсерін тигізді.
1925-1926 жж жанама салық салу жүйесінің кеңеюіне әсер етті. 1925 ж аяғында ЦИК және СНК қаулысымен арақ сатуға рұқсат беру қабылданды. Сонымен мемлекеттік вино және арақ монополиясы толығымен қайта құрылды.
1926-1927 жж жанама салықтардың аумағына көптеген өзгерістер еңгізілді. Акцизделген тауарлардың тізімі өзгерді. Қала және ауыл арсындағы тауар айналымының дамуымен тұзға салық салу түсіп қалд. Бұл шешім осы жылдарда шаруалардың моинына ілінді.
1927ж тұз бойынша мемлекеттік табысты жоғалтуды өтеу үшін пафюмериялық және косметикалық бұйымдарға салық салынды. Акциз этикеткалық баға бойынша пайыз қатынасында белгіленді.
Осы жылда попиросалық қағазға акциз алынып тастады. Жалпы акциз түсімдерінің сомасы 1922-1923жж – 108,5 млн руб, 1923-1924жж – 241 млдн руб, 1925-1926жж – 507,8 млн руб, 1926-1927жж – 823,5 млн руб, 1928-1929жж – 1,788 млн руб, 1929-1930жж – 2,688 млн руб құрады.
Сонымен 8 жыл ішінде акциз түсімдері 25 есе өсті. Совет Рессеиінде 1929ж акциздердің қайта құрылуы болды, ал 1930ж акциздің 12 түрі, төлемнің 74 түрі болды. Акциз барлық тауарлардан алынып отырды. Жалпы табыс сомасында акциздің бөлігін 20% құрады.
Сонымен, жанама салықтар, көбінесе акциздер екінші деңгейлі рөлде еместігін айта кетуге болады. Себебі, 20 ғасырдың басында жанама салықтардың ішінде арақ пен спирт бірінші орында болды.Ровинскицй К.И мәліметтері бойынша 1900ж акциз мөлшері бір шелек сусындағы спирттің қанша пайызына байланысты болды,ол бір градусқа 11 тиын құрады. Басқа тауарлар бойынша акциз анықталған ақша соммасында белгіленді, мысалы,қантқа акциз бір пұдқа 1,75 тиын, сортына байланысты темекіге, мұнайға бір пұд үшін – 20-40 дейін./42/
Акциз бюджетке үлкен көлемді соммалар әкелді. Бірақ табыстармен қатар оларды төлемеу мәселесі туындады.
Одан кейін акцизделген тауалар қатарына ұн, нан, ет, спирт, тұз қосылды. Дайын өнімнен, шикізаттан немесе шалафабрикаттардан акциз алынды. Ол кәсіпорын басшысымен төленеді, одан кейін тауардың құнына қосылады және сонымен тұтынушыға аударылады. Акциз жұмысшылардың мойынына жататын ауыртпашылық. Мемлекет жұмысшылардың табысының бір бөлігін алады және оларды мемлекеттік аппараттың негізгі көзінің бірі ретінде қолданады.
Акциз салу сұрақтары ылғида шетелдік және отандық ғалымдардың көңілін тартып отырды.Кейбір жұмыстар толығымен акциздерге арналған: Лебедев М.П “ Возврат акциза” 1913ж, Нюрнберг А.Н “Уставы об акцизных сборах”1912ж
Біз осы тарауда акциздің теориялық негізін қарастырдық. Шетел тәжірибесінде жанама салық салу механизмі қалай жүзеге асырылатынын көрдік. Басқа салықтармен салыстырғанда акциздің қандай ерекшеліктері барын көрдік және де соннымен қатар оның фукцйясын қарастардық, оның даму тарихына қысқаша тоқталып кеттік. Енді акциз салудың тәжірибелік бөлігіне тереңірек тоқталайық.
Қорытынды
Сонымен,біздің зерттеулер бойынша акциздерді салу өзінше бір регрессивті мінезге не екенін тұжырымдауға байланысты.
Жанама салықтардың психалогиялық тұрғысын айта өтсек,онда ол салық төлеушілер үшін ол тиімдірек,себебі ол тауар бағасының құрамына енгізіледі.Ал халық тауар құрамындағы акциз қандай үлесті құрайды екенін білмейді.
Бұл салықтың ірі кемшілігі болып олардың бір қалыпсыздығы табылады.Яғни,ол әрбір төлеушінің табысын есепке алмайды.
Тарихи тәжірибе бізге көне заманнан бері акциз салығының қалай дамығанын көрсетеді.Осы тәжірибеге сүйене отырып,біз экономикада болуы мүмкін зардаптарды тоқтатуымызға болады.
Акциз әлем елдерінің салық жүйесінің ажырамас элементі болып табылады.Акциз салығының кең түрде таралуы,ең біріншіден берілген салықтың фискальді қатынасымен түсіндіріледі.Келесі түрлер бойынша салынатын өнімдер тізімі қалыптасады: денсаулыққа қауіпті салтанатты бұйымдар мен тауарлар,сондай-ақ минералды ресурстар.Қазақстан Республикасындағы акцизделетін тауарлар тізімі классикалық анықтау ұстанымдарға сәйкес келеді.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
- Закон Республики Казахстан от 26 июня 2001г. «О налогах и других обязательных платежах в бюджет».
- Нормативные акты по финансам, налогам, страхованию, бухгалтерскому учету. – Алматы, 2001г. -№ 7, № 12; 2002г. — № 3.
- Постановление Республики Казахстан от 21 июля 2001г. № 846 «О маркировке марками акцизного сбора».
- Информационный бюллетень Министерства финансов Республики Казахстан.-2002г.
