Жоспары
Кіріспе
1.1. Сараптау жүйесінің түсінігі.
1.2. Сараптау жүйелерін тұрғызуға қатысатын мамандар.
1.3. Білім базасы.
1.4.Жасанды интеллект
Негізгі бөлім
2.1.Жобалаумен құрудың технологиясы.Өндірістік сараптау жүйелерін құру мәселелері
2.2. Үйлесімді мәселенің таңдалуы
2.3. Коммуникативті әдістер
2.4. Текстологиялық әдістер
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Сараптау жүйелерінің пайда болуының алғы шарттары өткен ғасырдың 70 жылдарын қамтиды. Бұл уақыт кезеңінде мәліметтер базасымен қатар білім базаларын қолдану мәселесі пайда болды. Яғни білімді ұсыну бойыншы бір қатар модель түрлері құрылады. Мысалы Нью Эл және Саймон атты ғалымдар білімді ұсынудың продукциондық моделін, ал 75 жылы Минский білімнің фрэймдық моделін ұсынды. Сонымен қатар логикалық есептеулер үшін бір қатар сараптау жүйелері құрылды. Жалпы сараптау жүйелерінің бірнеше анықтамалары бар:
1.Сараптау жүйесі белгілі бір қолдану саласы мәселесін шешу барысындағы мамандардың іс-қимылын модельдеуге және имитациялауға арналған интелектуалды есептеу жүйесі.
2.Сараптау жүйесі кез-келген қолдану саласында пайда болған мәселені сарапшы маман жүзеге асырғандай етіп орындайтын жасанды интелектуалды есептеу жүйесі.
3.Сараптау жүйесі сарапшы мүмкіндіктерін компьютер мүмкіндіктерімен біріктіретін жүйе.
4.Сараптау жүйесі өте күрделі программалық кешен, себебі мұнда қолдану салаларының мамандарының барлық білімдері қамтылған және олар тәжірибиеде басқа деңгейдегі пайдаланушыға таратылады.
Сараптау жүйелерін тұрғызуға қатысатын мамандар
1.Пайдаланушы. Сараптау жүйелері мен жұмыс жасайтын қолдану саласы маманы не болмаса сараптау жүйелерге тапсырыс беруші тапсырыс беру барысында өз талаптарын түсінікті деңгейдегіге қоя білу қажет және сарапшының берген кеңестерін дұрыс талқылау, қабілетіне ену қажет.
2.Білімдер инженері. Бұл жасанды интелект саласының маманы және білім базасымен сарапшы арасындағы аралық буфер рөлін атқарады. Білімдердің барлық түрімен жұмыс жасайды және аналитик болады.
3.Сарапшы. Қолдану саласының өте жоғары дәрежедегі кәсіби маман иесі. Буферді талқылау оның міндеті соған байланысты сарапшы жасанды интелект саласының хабары болуы қажет. Сонымен қатар алынған нәтиженің түсінікті және кәсіби деңгейде талқылау қабілеті өте жоғары болуы шарт.
Білім базасы
Жасанды интелект негізінде құрылған жүйелерді қарастыру барысында білімдер түсінігімен кездесеміз.
Білімдер— кез-келген қолдану саласына қатысты мәселені мамандарға шешуге мүмкіндік беретін және кәсіби тәжірибе практикалық қызмет нәтижесінде алынған осы қолдану саласының қағидалары заңдылықтары байланыстары. Білімдер өңделу барысында келесі түрге ие болады:
1.Ойлау қабілеті нәтижесі ретіндегі адамның жадысындағы білімдер.
2.Білімдерді материалдық тасығыштар (оқулықтар, әдістемелік нұсқаулар) .
3.Білімдер шеңбері қолдану саласы объектілерінің олардың атрибуттарның және байланыстары заңдылықтарының және шартты түрдегі сипаттамасы.
4.Білімдерді ұсыну түрімен сипатталатын білімдер, яғни продукциондық модельдер, фрэймдер, семантикалық жүйелер, логикалық есептеулер.
5.Білімдер базасы машыналық тасығыштардағы ақпарат.
Құрылымдық ерекшелігі бойынша білімдер қолдану саласы туралы фактілерден және ережелерден тұрады.
Факт- қолдану саласы туралы қысқа мерзімді білімдер.
Ережелер- фактілерді өңдеу алгоритімін анықтайтын ұзақ мерзімді білімдер.
Сонымен, білім базасы- фактілер және ережелер жиынтығы және осы жиынтық қызметін қамтамасыз ететін заңдылықтар. Білімдер базасы технологиясы өзінің даму барысындағы мәліметтер базасының технологиялық дамуының жалғасы болып келеді. Мәліметтер мен білімге ұласу ақпараттық- құрылымдық дамуының және күрделі логикалық дамуы. Мәліметтер базасының білім базасының ерекшелігі: Ақпарат нақты түрде ұсынылады, ал білім базасында жалпы заңдылықтар яғни аксиомалар орын алады; 1-ші ұғым экстенционалын (тұрақты) білдірсе, 2-ші ұғым интенционалын (даму) білдіреді.
Білім базасының ерекшеліктері:
1.Білімдер интерпретациясы білім мазмұнын талқылау мүмкіндіктері.
2.Білім базасы фактілер және жағдайдың сәйкестігін яғни ситуациялық байланыстарды анықтау мүмкіндігі болады.
3.Білім базасын кеңейту мүмкіндігі яғни білім базасының экстенционалының шексіздігі.
Жасанды интеллект
Жасанды интелектті 1965 жылы Дж.Маккартни енгізген. Жасанды интелекттің негізгі екі ұғымы бар:
1.Жасанды интелект ұғымы-ақпараттық және программалық құралдар интелекттің жеке тұлға ретінде қолданылуы.
2.Программалық-ақпараттық құралдар жәнеде олардың көмегімен іске асырылатын тұлға.
Жасанды интелекттің қиындықтары мынада: әлі күнге дейін біртекті және ортатекті анықтаушы және интелекттің өзіндік түсінігі. Сол себептен жасанды интелект көптеген зерттеушілері мен ақпараттық эпистемолог ғалымдары жұмыс істеуге мәжбүр. Практикада жасанды интелект программалар жиыны ақпараттық құрал ретінде қарастырылады, олардың пайдаланылуы белгілі бір нәтижеге әкеледі.Берілген есеп класын интелектуалды тұлға қарастырады.Бұл жасанды интелекттің қорытынды түрлері. Жасанды интелект толық және жақындатылған имитация интелектуалды тұлға ретінде қарастырады, өйткені адам интелекті қазірге дейін ұлы философиялық жұмбағы болады. Жасанды интелект сұрағы пайда болғаннан бастап адам санасымен және интелекттік жүйе салыстыруды анықтай бастады. Бұл салыстыру әртүрлі жолмен өтеді, кейбіреулері механизм және компьютерлік жұмыс қорытындысымен және адамның ойластыруы, оның әртүрлі типтегі тапсырмамен шешу. Жасанды интелектуалды жүйемен және адамның сана арасындағы айырмашылықты немесе ұқсастық туралы сұрақ жиі байланыспайды. Сондықтан кейбір зерттеушілердің ойынша стратегиялық жолда көбінесе компьютерлік жүйе мүмкіндігінше адам санасына жақын болу керек. Ал басқалары керісінше көзқарасы бойынша жасанды интелект мақсатын адамның санасын жобалау емес, ақпараттық құрылысты қарастыру, адамның ойластыруы дұрыс емес деп тұжырымдайды. Қазіргі таңда интелектті компьютерлік жүйелер қарастырады. Газеттік мәтінді әртүрлі дауыспен оқуға, технологиялық әдебиеттерді аударымы қолданылады. Адам қабілетінің интелекті уақытша мінез тұтады.
Жобалаумен құрудың технологиясы.Өндірістік сараптау жүйелерін құру мәселелері
Сараптау жүйесінің программалық кешенін құру біздің елде және шетелде ғылым деңгейінде емес өнер деңгейінде.Бұл ұзақ уақыт бойы жасанды интеллект жүйесінің жоболау фазасы кезінде енгізілумен байланысты,әсіресе бірнеше программалық прототипі,версиялары құрылып және осылардың негізінде соңғы өнім өндірілді.Бұндай амал зерттеу жағдайларында жақсы нәтиже береді.Алайда коммерцилық жағдайда қайта өңдеуге кеткен шығынды өтеу тым қымбатқа түседі.Деңгейдің тізбектелуі идеалды жобаны құру процесі ортақ көрініс алу мақсатында берілген.сол үшін көптеген информатика мамандары сараптау жүйесінің методологиясына жаман жағынан қарайды.
Коммуникативті әдістер
Коммуникативті әдістерді екі топқа бөлуге болады: активті және пассивті.Пассивті әдістерде басты рөл ұсыну процедурасында сарапшыға беріледі,ал инженер білім бойынша нақты жұмыс кезіндегі шешім қабылдауды протоколдап,немесе жазып отырады.Ал активті әдістерде,керісінше білім инженерінің қолында болады.Ол сарапшымен түрлі тәсілдер арқылы белсенді жұмыс жасайды-ойындарда,диалогтпрда,дөңгелек столдағы әңгіме және т.б.Тағы бір айтатын мәселе,акивті және пассивті әдістер білім базасының бір сеансы айналасында бірінен кейін бірі беріледі.Мыс,білім инженері ұялшақ және үлкен тәжірибесі жоқ,ол бастапқыда пассивті әдістерді қолданады,содан инициативаны жаулап,”бастауға ,”көшеді.
Пассивті әдістер бірінші кезде өте қарапайым болып көрінеді.Ал шын мәнінде білім инженерінен сарапшының түйсік ағынын анализдеуін талап етеді.
Активті әдістерді өз білімдерін беретін эксперттердің санына байланысты екі топқа бөлуге болады.Егер олардың саны бірден көп болса,онда біркелкі.Бұндай топтық әдістер әдетте дискуссияға қатысушылардың ойлау қабілетін активтендіреді.Өз кезегінде индивидуалды әдістер бүгінгі күнде де жетекші орында болып қалады.
Пассивті әдістер
“Пассивтер”термині туғызбау керек, себебі ол “активті”әдіске қарама-қайшы кіріспе. Негізінде пассивті әдістер диалог, ойындар сияқты активті әдістерге қарағанда, білімдер инженерінен кем емес берілімді талап етеді. Бұл топқа мыналар жатады:
- Бақылау;
- Протоколдар анализі;
- Лекциялар.
Активті индивидуалды әдістер
Білімді ұсынудың активті индивидуалды әдістері бүгінгі таңда кең тараған.Маңызды активті әдістерге мыналарды жатқызуға болады:
- Анкеттеу
- Сұхбат
- Еркін диалог
- Сарапшымен ойын
Осы барлық әдістерде активті функция сценарии жазатын білім инженері орындайды.Экспертпен ойын басқа үш әдістерге қарағанда ерекшкленеді.Қалған үш әдіс бір-біріне ұқсас,олар тек еркіндік деңгейден ғана еркшеленеді.
Активті топтық әдістер
Білімді ұсынудың топтық әдістеріне рөлдік ойындар,дөңгелек стол басындағы бірнеше срапшылардың қатысуымен дискуссияға кіреді.Топтық әдістердің басты абыройы ол-бірнеше сарапшылардың білімдерін бір уақытта алу мүмкіндігі.
Текстологиялық әдістер
Текстологиялық әдістер тобы білім тұрғызудың әдісін біріктіреді.Бұл әдістер оқулықтағы арнайы тексттерді оқуға арналған,монографиялар,статьялар,методик және басқа арнайы білім тасығыштар.
Басқаша айтқанда текстологиялық әдістер текстологияға байланысты.Қазіргікезде текстология ғылымдар аспектілерін өзіне қоса ала ,өзінің шекарасын үлкейтті.Олар герменевтика (антикалық қол жазбалар т.б көне дәуірдің тексттерін дұрыс таңдау ғылымы),семиотика,психолингвистика және т.б.
Білімді тұрғызудың текстологиялық әдістері текстологияның маңызды жағдайын қолдана отырып,оның методологиясынан ерекшеленеді.Біріншіден,мінезімен және табиғатымен (арнайы әдебиет,көркем әдебиет емес,өзінің заңымен өмір сүретін),екіншіден арнайы білім тұрғызуға қатты прогматикалық бағыт.
Үйлесімді мәселенің таңдалуы
Бұл саты нақты сараптау жүйесін құру мәселесінің қызметін анықтайды.
- Тапсырма мен мәселелі облыстың анықталуы
- Мәселе кезінде сарапшының көмегі,құрушылар ұжымының қатынасы
- Келесі шешілетін мәселенің анықталуы
- Құрудан келген пайда мен шығынның анализі
- Құрудың жобасын дайындау
Мәселенің дұрыс таңдалуы маңызды рөл атқарады.Егер дұрыс емес мәселені таңдаған жағдайда,тапсырманы жобалауда,ешкім шеше алмайтын балшыққа батып қалу ғажап емес.Бұндай мәселе сондай-ақ қымбат сараптау жүйелерін құруға әкеліп соғады.Облысты таңдау кезінде егер тапсырманы шешуге арналған білім формальданған және есептеу құрылумен болса,онда алгоритмді программалар осы облыстағы мәселені шешетін ең ыңғайлы тәсіл болатынын ескеру керек.Алайда сараптау жүйелері сарапшыдан спецификалық білім алу жолында және олардың жүйесіне кіру негізінде қайта өңделеді.Кейбір жүйелер индивидтің бір жобасын құрайды.Үйлесімді сарапшыны табу- бұл сараптау жуйесін құруда кілттік қадам.Келесі қайта өңдеу процесінің кеңейтілуінде инженер мен сарапшы бірге жұмыс жасайды.
Қорытынды
Қорыта келетін болсақ «Білім базасының сапалы түрде құру мәселелері»-де білім базасындағы сараптау жүйелерінің мәселерін, тәсілдерін қарастырдым.Сараптау жүйесінің программалық кешенін құру біздің елде және шетелде ғылым деңгейінде емес өнер деңгейінде.Бұл ұзақ уақыт бойы жасанды интеллект жүйесінің жоболау фазасы кезінде енгізілумен байланысты,әсіресе бірнеше программалық прототипі,тәсілдері,олардың мәселелері және версиялары құрылып және осылардың негізінде соңғы өнім өндірілді.
Сараптау жүйелерінің пайда болуының алғы шарттары өткен ғасырдың 70 жылдарын қамтиды. Бұл уақыт кезеңінде мәліметтер базасымен қатар білім базаларын қолдану мәселесі пайда болды. Яғни білімді ұсыну бойыншы бір қатар модель түрлері құрылады. Мысалы Нью Эл және Саймон атты ғалымдар білімді ұсынудың продукциондық моделін, ал 75 жылы Минский білімнің фрэймдық моделін ұсынды. Сонымен қатар логикалық есептеулер үшін бір қатар сараптау жүйелері құрылды.
Жасанды интелект негізінде құрылған жүйелерді қарастыру барысында білімдер түсінігімен кездесеміз.
Білімдер— кез-келген қолдану саласына қатысты мәселені мамандарға шешуге мүмкіндік беретін және кәсіби тәжірибе практикалық қызмет нәтижесінде алынған осы қолдану саласының қағидалары заңдылықтары байланыстары.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
- К.Нейлор. «Как построить свою экспертную систему» 1991год
- Э.В.Попов. «Экспертные системы» Наука, 1996год.
- Дж.Маккалистер. «Исскуственный интелект и Пролог на микроЭВМ» 1990 год изд.
- Н.Б.Бралиева. Л.А.Байбөлекова. Қ.Т.Болашов. «Ақпараттық менеджмент негізі» Алматы 2001 жыл
- «Адаптивные и Экспертные системы» Москва.Наука 1996 год.
- “Базы интеллектуальных систем “Питер,Т.А.Гаврилова 2000 г
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Т.РЫСҚҰЛОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
«Қолданбалы информатика» кафедрасы.
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: «Білім базасының сапалы түрде құру мәселелері»
Оқытушы: Кузембекова Р.
Орындаған: Демесинова А.
Мамандығы: АЖ
Тобы: 301
Алматы 2008
