Жоспар
I Кiрiспе
Саяси элитаның түсiнiгi
II Негiзгi бөлiм
- Саяси элитаның қызметi
- Саяси элитаның қалыптасуы мен жiктелуi
- Саяси жетекшiлiк туралы ұғым
III Қорытынды
Элитаның мәнi мен маңызы
- Саяси элитаның түсiнiгi мен қызметi.
«Элита» терминi фраңцуздың еiiiе деген сөзiнең шыққан, сұрыпталған, тандалған, iрiктелген деген мағынаны бiлдiредi. XVIII ғ. бастап ол сөзбен жоғары сапалы товарларды атады. XX г. бастап саясаттану мен әлеуметтануда бiлiмi, байлығы, беделi, билiгi жоғары адамдардың азғантай әлеуметтiк тобын бiлдiредi.
Тарихи жағынан алғанда адамдарды ел билеушi тандаулыларға және олардың дегенiн iстейтiн бағаныштыларға бөлу идеясы өте ертеден бастау алады. Мысалы, Конфуций (б.з.б. 551— 479) адамдарды асыл азаматтарға (билеушi элитаға) жәнетөменгi (карапайым) адамдарға бөлдi. Платон билеушi-философтарға, әскерлерге, егiншiлер мен кәсiпшiлерге ажыратты. Алайда элитарлық теорияны көзқарастар жүйесi ретiнде XX ғ. басында италия ғалымдары Г. Моска, В. Парето, немiс Р. Михельс және т.б. қалыптастырды.
Гаэтано Моска (1854-194!) элита теориясын «Саяси ғылым негiздерi» (1896) деген еңбегiнде негiздедi. Онда ол қоғам басқарушылар мен басқарылушыларға бөлiнедi дедi. Оған ұйтқы болатын қасиеттерге әскери ерлiктi, байлықты, дiни дәреженi (мәртебенi) жатқызды. Осы үш қасиет, оның ойынша, адамға басқарушылар (элита) қатарына кiруге есiк ашады.
«»Элита» терминiн ғылыми айнальшға енгiзген Вальфредо Парето (1848—1923). «Жалпыға бiрдей социология трактатын-да» (1916) ол «элиталардың айналу» теориясь;н жасады. Ол бо-йынша элита билiк басына алдыңғы қатарлы идеяны ұсынуыңың арқасында келедi. Ол идея жұзеге асқанда олардың энергиясы азайып, iзденiсi баяулай бастайды. Одардың орнына жаңа идеяны жаңа элита билiк басына келедi. Мұндай алмасу қоғамда әрқашан болмақ. Яғни, дейдi олар, бiр элита екiншiнi алмастырып, жаңарып, қоғамды алға жылжытып отырады.
Роберт Михельс (1876-1936) «Саяси партиялар, Демократияның олигархиялық үрдiстерi туралы очерк» (19’1) Дегең еңбегiнде «олигархияның темiрдей заңын» шығарды оның ойынша, бұқара халықтың өзiн-өзi ұйымдастыруға жэне басқаруға қабiлетi жетпейдi. Парламенттiк демократия жайында кейбiреулер жұртшылықтың қолдауына ие болды. Сейтiп Кәсiби дайындалған адамдардан тұратын басқару аппараты пайда болады. Ол көпшiлiктен бiртiндеп алшақтайды, қоғамның қара-пайым мүшелерiне өздерiн қарсы қояды. Соның нәтижесiнде билiктi өз қолдарынан шығармай, сақтап қалуға тырысатын томаға тұйық дөңгелек, шеңбер пайда болады. Мұнда ат төбелiндей байлар саяси және экономикалық билiкке ие болады. Халықтың егемендiгi, билiгi дегеннiң бәрi бос қщiл- «Олигархияның темiрдей заңы» осы дейдi Р. Михельс.
Американың саясаттанушысы Райт Миллс (1916—1962) «Билеушi элита» атты еңбегiнде АҚШ-тың XX ғ. ортасындағы элитасына талдау жасайды. Ол элитаны мәртебелер және стратегиялық рөлдер атқаратын топ деп аныктайды. Оның ойынша, қоғам үшiн ең маңызды рөл атқаратын саяси, экономикалық және әскери институттар. Соған орай билiк элитасын мемлекет, корпорациялар және әскери басшылар қүрайдьм
Франция саясаттанушысы Р.Ж. Шварценбергер «Абсолюттiк құқық» деген еңбегiнде қазiргi элитаны жабық каста ретiнде сипаттайды. Францияда ол саясаткерлерден, жоғары әкiмшiлiктерден және iскер адамдардан түратын билiктiң ұшбұрышын құрайды. Олар үкiметтi калыптастырадьi, мемлекеттi билейдi, iрi корпорациялар мен банктердi басқарады.
Сонда қоғамда саяси элитаны тудыратын факторлар кандай? Оларға мыналар жатады: I) қоғамға арнайы бiлiмi, тәжiрибесi, қабiлетi бар кәсiби басқарушылар керек; 2) адамдардың психологиялық (туа бiткен) және әлеуметтiк (оқу, тәрбие барысында қолы жеткен) теңеiздiктерi; 3) қоғамда басқарушы еңбек жоғары бағаланады және ынталандырылады; 4) бүқара халықтың саяси енжарлығы, селқостығы (қүнделiктi өмiрде әркiм саясаттан шалғай өз жұмысымен айналысады).
Саяси элита стратегаялық мақсатты айқындайды, мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясатын белгiлейдi, өз жоспарларын жүзеге асырудың тетiктерiн табады, қоғам алдына қойылған мақсаттардың жүзеғе асуына бақылау жасайды.
Сонымен, саяси элита деп қазына-байлықты белуге байланысты және т.б. саяси маңызды шешiмдер қабылдауға катысты жоғары мәртебесi мен ықпалы бар ұйымдасқан топты айтады.
Қазiргi саясаттану ғылымында бiлiмнiң, элитология деген арнайы саласы бар. Ол элиталардың қалыптасу жағдайын, оның қоғамдағы рөлiн, әлеуметтiк-саяси процестерге ықпал ету әдiс-тәсiлдерiн және т.б. зерттейдi.
Саяси элиталардың қальштасуы.
Саяси элиталарды қалыптастырудың, жоғары лауазымды қызметке iрiктеп алудың 2 түрi бар: антрепренерлық және гильдия жүйесi. Антрепренерлық түрде басқарушы қызметке үмiткердiң ерекше қасиеттерi, көпшiлiк жүртқа ұнай бiлу қабiлетi басты орын алады. Мүнда кандидаттын. байлыгына, кәсiбiне, бiлiмiне, мамандығына, т.с.с. онша мән берiлмейдi. Ол ең алдымен өзiнiң тапкырлығын, жасампаздығын, белсендiлiгiн көрсете бiлуi қажет. Мысалы, АҚЩ-та актер болған Рональд Рейган да президенттiкке сайланды. Элитаны қалыптастырудың бұл түрi өзiнiң ашықтығымен, демократиялығымен, үмiткерге қойылатын шектеулердiң аздығымен сипатталады. Сондықтан тұрақты демократиялық елдерде бүл түр кең тараған.
Саяси элиталарға сұрыптаудың мұндай түрiнiң кемшiлiгi -саясатқа сырттай жағымды көрiнгенiмен шын мәнiнде кездейсоқ, принципсiз, ұрыншақ, авантюрист адамдардың билiк басына келуi. Ондай адамдардың iс-әрекетiн болжап, пiшiп болмайды. Сондықтан қоғам өмiрiнде дау-жанжалдар, саяси шиеленiстердiң мүмкiндiгi көбейедi.
Гильдия жұйесiнде үмiткер билiк сатысы бойынша баяу болса да анық көтерiлiп отырады. Мұнда жоғары лауазымды қызметке үмiткерге көптеген талаптар қойылады. Оған кандидаттық бiлiмi, адамдар арасындағы жүмыс тәжiрибесi, партиялық стажы және т.с.с. жатуы мүмкiн. Талапкерлер белгiлi бiр таптың, топтьщ, тектiң, партияның мүшелерiнiң арасынан шығуы керек. Сондықтан билiк басына тандаудың бұл түрi жабық болып саналады.
Гильдия жүйесi бәсекелестiкке жол бермейдi, билеушiнi түйық қоғамдық топтан iрiктеп алатын, кер тартпа түр. Оның артықшылығы — саясаткердiң болашақ iс-әрекетiн алдын ала болжауға, соған орай шара қолдануға болады. Билеушi элитаның арасында дау-жанжалдың мүмкiндiгiн кемiтедi. Осындай жүйенiң бiр түрiне бұрынғы социалистiк елдерде кең тараған номенклатуралық элита жатады.
Қалай болғанда да қоғам саяси элитасыз, кәсiби маманданған басқарушыларсыз өз қызметiн толық атқара алмайды. Орыс философы Н. А. Бердяев қоғамның даму деңгейi мен саяси элита санының арасында өзара байланыс барлығын ашып, «элита коэффициентам» шығарды. Ол жоғары зерделi, зияткерлiк бөлiгiнiң халықтың жалпы сауатты санымен салыстырғанда бiр пайызын құраса, ол қоғам емiрiн тоқырауға әкеледi. Ал элитаның коэффициент 5 пайыздан асса, қоғам дамуының жоғары мүмкiндiгi барлығын айғақтайды дейдi ғалым.
Саяси элита әр түрлi келедi. Сондықтан ол жiктеледi, топтастырылады. Билiкке иелiгiне карай басқарушы және оппозициялық элита деп бөледi. Басқарушы элита деп мемлекеттiк билiкке ие, маңызды саяси шешiмдердi қабылдаушыларды айтады. Олардың қатарына ене алмай қалған, бiрақ сол ұшiн күрес жүрғiзетiндер билiк басындағылардың iс-әрекетiн сынап, ол-қылықтарын тауып, қателiктерiн корсетедi. Оларды оппозициялық немесе контрэлита деп атайды.
Саяси элитаның жаңару, қайта жасақталу тәсiлiне сай ашық және жабық элита деп бөледi. Ашық элитада барлық әлеуметтiк топ өкiлдерiне есiк ашық. Жабық элитада ол белғiлi бiр таптан, тектен шыққандармен ғана толықтырылады. Мысалы, гильдия жүйесi.
Индия саясаттанушысы П. Шаран билiк ету қорына байланысты элитаны дәстүрлi және қазiрғi деп бөледi. Дәстүрлi элитаға дiн, салт, жол-жораға байланысты бөлiнудi кiргiзедi. Оған жоғары дiн басыларын, ақсұйектердi, дамып қеле жатқан елдердегi әскери басшыларды жатқызады. Қазiргi элитаға заңға, формалды ережелерге сүйенушiлердi жатқызып, оларды өз кезегiнде 4 топқа бөледi: 1) билiк құрылымдарын басқаратын, маңызды шешiмдер қабылдайтын жоғарғы элита; 2) мемлекет қызметкерлерiнiң жоғары жiгiн (министрлiктер, ведомстволар, комитеттер басшылары) құрайтын әкiмшiлiк элита; 3) белгiлi бiр табысы, кәсiби мәртебесi және бiлiмi бар адамдар (жоғары қызметкерлер, менеджерлер, ғалымдар, зияткерлер); 4) жоғарыда көрсетiлғен үш көрсеткiштiң (табысы, кәсiби мәртебесi, бiлiмi) бiреуi немесе екеуi жетiспейтiн аралық (марғиналдық) жағдайдағы адамдар.
Қоғамның толыққанды өркендеп, қарқынды дамуы үшiн элитамен кереғарлыққа келiп, күреспей, қудаламай, шектеулер қойып, шеңберiн тарылтпай, зиялы зерделi қауымның, дарын-ды тұлғалардың өзiн-өзi көрсетiп, халыққа, елiне қызмет етуiне жағдай жасап, сапасын арттыра түскен абзал.
Бiздiң Қазақстандағы элитаға келсек, елiмiз егемендiгiн алғанымен билеушi топ опта өзгере қойған жоқ. Олардың кәоi Кеңес Оддғы кезiнде номенклатуралық қызметгер атқарып, коммунистiк партия ыдырағаннан кейiн мемлекеттiк институттарға (Президент, Үкiмет әкiмшiлiгiне) қызметко көштi. 1993 жылғы конституция бойынша билiктiң 3 тармағы тең делiндi. Алайда шын мәнiнде билiк атқарушы органның қолына тидi. 1995 жылғы Қазакстан Республикасының Конституциясы Президенттiк билiктi бекiтiп, атқарушы билiктiң мертебесiн арттыра түстi. Жекешелендiру кезiнде халықтың еңбегiмен жасалған мүлiкке ие бодцы.
Қазақстан қазiргi элитасына кiмдер жатады десек, оған Президент аппаратының құрамы (Президент, оның әкiмшiлiғiнiң бастығы, орьшбасарлары, бөлiм басшылары, кәмекшiлерi, кеңесшiлерi), Парламент, министрлiктер басшылары мен орынбасарлары, дииломатиялық элита кiредi. Олардың арасында тиiмдi несиелер алып, бизнеспен айналысып, байығандар баршылық. Олар қаржы-қаражат, экономикалық қорлар, қажеттi мағлұматтарға иелiк етедi. Аймақтық элитаға облыс әкiмдерi жатады.
Билеушi элитаға тарту, оларды жаңғырту мәсслесiне келеек, жоғары басшыларға берiлген немесе солардың балаларымен толығуда. Олар орындарынан босатылса, келесi лауазымды орынға отырады. Соның салдарында ол «сырттан келетiн» адамдарға жабық элитаға айналды. Шынайы көппартиялық болмаған сон, саяси билiкке олардың ыкдалы шамалы. Сыбайлас жемқорлықтың саны көбеюде. Билiк басындағылардың көбi өз күнiн күйiтеп, жалпы халықтың жағдайы төмендеп, жүмыссыздык белен, алуда.
Мұндай жағдайды болдырмай, тығырықтан шығу, саяск элитаның саны мен сапасын көтеру үшiн оларды ашық, жариялылық жағдайында, зерделi, бiлiмдi, бiлiктi, елiне, халқына шынайы жаны ашып, қызмет ететiн азаматтардан таңдаған жөн.
Саяси жетекшiлiк туралы ұғым.
Саяси iс-әрекеттi жүзеге асыруда саяси жетекшiлердiң, топ бастаушылардың (лидер), серкелердiң орны ерекше. Оған халықтың немесе белгiлi бiр әлеуметтiк топтың мүддесiн толық сезiнiп, қорғай бiлетiн, бойына саяси қайраткерге лайықты қасиеттердi жия бiлғен адам жатады. Ол алға қойған мақсатқа жету үшiн қаланың, аймақтың, мемлекеттiң көлемiнде адамдардың күш-жiгерiн бiрiктiрiп, белсендi ықпал ете алады. Соңғы кезде бұл атаудың мағынасы кеңейе тұстi. Өйткенi саяси топ бастаушыға басқарушы қызметтi ресми түрде атқармайтың, бiрақ саяси өмiрде беделдi, аты шыққан адамдарды да жатқызып жүр.
Саяси жетекшiлiктiң, топ бастарлықтың (лидерлiктiң) табиғатын, сыр-сипатын ғалымдар ерте заманнан-ақ бiлгiлерi келген. Солардың iшiнде ерекше көзге түсетiн Н. Макиавеллидiң «Патша» деген еңбегiндегi тиiмдi басшылық. Ол басшы мен бағынушыньщ өзара катынасына негiзделген мынадай терт ережеден тұрады: 1) басшының билiгi оны жақтаушылардың қол-дауына сүйенедi; 2) бағынушылар өз басшысынан ненi күтедi және өз кезегiнде басшы олардан ненi күтуi мұмкiн — соны бiлулерi керек; 3) топ бастаушының қандай жағдай болмасын аман қаларлық қайрат-жiгерi, қабiлетi болуға тиiс; 4) басқарушы өз жақтастарына даналық пен әдiлеттiлiқтiң үлгiсi болуы керек.
Кейiн келе топ бастаушылықтың табиғаты әр түрлi түсiндiрiлдi. Қазiр саяси топ бастаушылар деп қоғамдық-саяси үйымға, қозғалысқа, мемлекетке әрдайым және шешушi ықпал ететiн тұлғаны айтады.
Саяси топ бастаушылар, әдетте, мынадай қызметтердi атқарады: қоғамнын түбегейлi қүндылықтары мен арман-аңсарлары негiзiнде әр түрлi топтардың басын бiрiктiрiп, мүдделерiн үйлестiру, топтастыру; халықтың, топтардың қажеттiктерiн өтейтiн және қарыштап алға басуға мүмкiндiк тудыратын саяси бағыт-бағдарлама жасау; қоғам алдындағы мақсаттарды жүзеге асырудың әдiстерi мен тәсiлдерiн айқындау; халықты ынталандыру арқылы қажеттi өзгерiстердi iске асыру; жұртшылықпен, эр түрлi үйымдар, топтармен тығыз байланыс жасау негiзiнде өзiн-өзi саяси ұйымдастырудың тұрақты түрлерiн қамтамасыз ету; әдiлдiктiн, зандылықтың, тәртiптiң кепiлi болу.
Саяси көсем қандай кезде пайда болады? Халықтың немесе үлкен топтың өмiрiнде бiр кездерде маңызды жағдайлар, оқиғалар кездеседi. Сонда көш бастайтын көсемге қажеттiлiк пайда болады. Сонымең қатар топ бастаушы өзiн-өзi көрсете бiлуi үшiн қоғамға белгiлi бiр саяси және азаматтық еркiндiкте болуға тиiс. Оған пiкiр еркiндiгi, көппартиялылық, парламент пен партиялардың iшiнде жiкшiлдiкке мүмкiндiк беру, тағы басқалар жатады. Мүидай жағдайда әлеуметтiк мүдделердi бейнелейтiн адамдардын. саяси ойының таласы, бәсекесi толас-сыз жүрiп жатады. Ал тоталитарлық және авторитарлық жағдайда саяси көсемдер емес, диктатура, номенклатура мен бюрократия жеңедi. Олар билiк басына демократиялық жолмен, жетекшiлiкке жету заплылықтары арқылы емес, қулық-сұмдық, зорлық-зомбылық әрекеттердi пайдаланып жетедi. Саяси топ бастаушы (кесем) болудың 2 жолы бар: 1) көпшiлiк халықтың мақсат-мүддесiн кездейсоқ дөп басып, ойынан шығу; 2) ол мүдделердi мақсатты түрде тапмай зерттеу нөтижесiнде.
Саяси жетекшiге қарама-қарсы ұғым — саяси бастаушы, қөсемсымақ. Ол үғым XIX ғасырда пайда болды. Оған популистiк түрғыда iс-әрекет етушi адамдар жатады. Оның неғiзгiерекшелiктерi: көпшiлiқтiңтап қазiргi қарапайым талаптарын желеу етiп құптау; өз басының атын шығару үшiн адам-дардың үлкен тобының сыншылдық сезiмге берiлген (араздыққа, қастыққа, қорқынышқа, үрейге, өшпендiлiкке негiзделген) жағдайын пайдалану; көпшiлiкке жалпақтап, жағымпаздану, тобыр тiлiндегi сөздердi, тiркестердi қолдану; асыра сiлтеп уәде беру; халықтың сауаты аз бөлiгiне шағыну және т. б. Билiктен айырылып қалмау үшiн ол тобырдың талабын қанағаттандыруға тырысады. Ол қоғамдық пiкiрдiң алдьiна шықпай, ығында жүредi.
Саяси бастаушы кобiне бүлдiрушiлiк идеяларды пайдаланып өзiнiң атын шығарады, мансап құрады. Өйткенi көпшiлiк, әдетте, жасампаздықтан гөрi қиратып, бүлдiру идеяларын оңай және жылдам кабылдайды.
Өмiр дәлелдегендей, қейбiр саяси бастаушылардың тағдыры кездейсоқ туады. Олар өз басының iскерлiгi, абыройының аркасында емес, белгiлi бiр тарихи уақытта белгiлi бiр желiге (струя) кез келiп қалудан.
Бұрынғы Кеңес Одағының күйреуi, егемендiк алған республикалардағы өмiрдiң демократиялануы саяси жетекшiлерге сұранысты көбейттi. Оның үстiне бұрын орнаған байланыстардың үзiлуi, нағыз нарықтық реттеу тетiктерiн жете бiлместiк және т. б. себептер өндiрiстiң құлдырауына, халықтың әл-ауқатының нашарлауына әкелiп соқтырды. Мүның бәрi жүртшылықтың наразылығьш тудырды. Соның нәтижесiнде саяси және әлеуметтiк жағынан пiсiп жетiлмеген көсемсымақтар пайда болады. Бүл шынайы өмiрдi және қолда бар тәжiрибенi зер салып зерттеудi, саралауды талап етедi.
ТМД елдерiндегi ереуiлдер көрсеткеңдей, саяси бастаушы болу оңай да, сенiмсiз де. Себебi «сүйiктi» деп тауып, қолпаштап көтерген жұрт егер айтқанын iстеп, дегенiне жүрмесе неме-се езiндiк белек iс-әрекет жасаса, сырт айналуы оп-оңай.
Саяси көсемдi саяси бастаушыдан (көсемсымақтан) қалай айыруға болады? Ол қиын емес. Оиың негiзгi ерекшелiгi -саяси көсемнiң жұмысында әрдайым жаңа идеялар ұсынып оты-ру кабiлетiнде.
XIX ғасыр аяғында-ақ саясаткерлердiң арасында бұл туралы пiкiрлер айтылған. Егер халық көсемнiң идеяларын толығымен түсiнiп, кабылдаса, онда оның керегi не? Мұндай жағдайда ол не халық арасында сiңiп кетуi керек немесе жана идеялар ұсынып және оның жүзеге асу тетiктерiн көрсетiп, өзiнiң алдыңғы катарлы рөлiң өрқашан дәлелдеп отыруы керек. Яғни, саяси көсем халықтың мақсат-мүддесiн жай ғана бiлiп, жинап, кұптап кана қоймай, оларды жаңаша үғынып, дамытып, дәлелдеп, түзетiп отыруы керек.
Саясаткердiң жаңашыл дүние тануы оның бағдарламасында, саяси сенiмiнде бiлiнедi. Барлық даңқты саяси көсемдердiң тарихта калуына олардың саяси бағдарламаларының пайдалы, жемiстi, өзiндiк ерекшелiктерi себепшi болды.
Саяси тұғырнаманың жаңашьш, бәсекелестiкте тойтарыс бере аларлықтай «күштi» болуы үшiн мынандай талаптарға жауап беруi керек. Ең алдымен, әр түрлi өлеуметтiк топтар мен коғамдық бiрлестiктердiң басын косьш, олардың қолдауын қамтамасыз ететiн, бiрден көзге түсерлiк басты мақсаты болғаны шарт. Екiншiден, қойған мақсатқа жетудiң терең талданған тетiгi, нақтылы жолдары көрсетiлуi тиiс. Үшiншiден, егер бағдарламада көрсетiлген мақсаттар орындалған жағдайда ол әрбiр сайлаушыға, отбасына, ұжымға кандай экономикалық, әлеуметтiк, рухани игiлiктер әкелетiнi түсiңдiрiлгенi жон.
Саяси жетекшiлiктiң жiктелуi және топ бастаушылардың жеке қасиеттерi
Саяси, жетекшiлiктi ғалымдар жiктегенде мынандай принциптердi негiзге алып жүр:
1) тарихи принцип. Мүнда жетекшiнiң тұрпатын (типiн) дәуiрмен байланыстырады, ол өмiр сүрген әлеуметтiк ортаның жемiсi ретiнде қаралады;
2) ықпал ету көлемiне қарай жалпыұлттық, аймақтық, кала-лық, аудандық саяси жетекшi болып бөлiнедi;
3) таптық принцип. Бұған жұмысшылар, шаруалар, буожуа-зияның, әлеуметтiк топтың жетекшiлерi жатады;
4) қазiргi әлеуметтiк қүрылысқа қатынасы жағынан оны жақтайтын, оган қарсы шыратындар болып бөлiнедi;
5) қабiлеттiлiгi жағынан өзiнiң жеке басының қасиеттерi, дарындылығының арқасында немесе жағдайға карай кетерiлген жетекшi дейдi;
6) бастамашы, рух берушi жетекшi немесе басталған iстi орыыдаушы ретiнде де топтастырады.
Саяси топ бастаушыларды топтастыруға алғаш қадам жасаған немiстiң әлеуметтанушысы М. Вебср. Ол саяси серкедердi «бедел» үғымына иегiздеп бьiлай жiктедi: i) билiк. әкеден ба-лаға мирас ретiнде қалатын әдет-ғұрып жетекшiлiгi; 2) ерехше қадiр-қасиетi, кабiлетiне (ақылдылығына, батырлығына т. т.) байланысты билiк басына келген харизматикалық топ бастар; 3) констiiтуция негiзiнде сайлау арқылы басшылық орынға келген саяси серкелер.
Қазiргi кезде саяси жетекшiлердi жiктеудiң кең тараған түрiн амерыкандық профессор Дж. Херманн үсынды. Ол саяси топ бастаушыларды бейнесi (имиджi) бойынша былай жiктейдi:
1) ту көтерер саяси жетекшi. Оныц емiрге өз көзкарасы, болашаққа болжамы бар және оған жету жолдарыii да бiледi, Ол өмiрде болып жаткан оқигалардың сипатын жақсы тусiн едi, оны өзгертудiңжолын, қарқынын айқындайды. Мысалы, Үндiстанда ұлт-азаттық қозғалыстын, басшысы болған Махатмг Ганди, негрлердiң азаматтық құкығы үшiн күрескен Мартин Лютер Кинг, Иран халқыиың кесемi Аятолла Хомейни;
2) қызмет етушi топ бастар. Ол өзiнiң жолын қуушылардын мүддесiң дәлме-дәл бiлдiре бiлудiң аркасында қурметке бөленедi. Мысалы, Л. И. Брежнев, К. У. Черненко, Д. Қонаевтар коммунистiк партиянын сондай өкiлдерi болатыа;
3) саудагер топ бастар. Оның ерекшелiгi — алдына қойған жоспарды iске асыруға соңына ергендердiң бәрiн жұмылды-рып, сендiре бiлу қабiлетiнде. Мысалы, Американың 40-президентi Р. Рейган, Б. Н. Ельцин.
4) өрт сөндiрушi топ бастар. Ол уақыттың талабына сай өз жақтастарының жинақтап қойған сауалына, қысылтаяң жағдайларда шапшан шешiм тауып, жол көрсете алады. Мысалы, Д. Буш, Б. Клинтон, Я. Арафат.
Әрине, өмiрде бұл көрсетiлген торг түрi теориядағыдай таза қалпында емес, көбiне аралпс күйде кездеседi.
Қызметтi атқару тәсiлiне қарай авторитарлык және демократиялық жетекшi деп бөлiнедi. Авторитарлық жетекшi өз жұмысында күш қолдануға сүйенiп, жалғыз өзi басқарғысы келедi. Демократиялық жетекшi болса, алдағы мақсатты белгiлегенде және оны iске асырғанда қасындағы адамдарды қатынастырып, олармен ақылдаса отырып шешедi.
Түрiне қарай «формальды», «формальсыз» деп бөлiп жүр. Формальды жетекшi белгiленген ережелер арқылы басшылық орынға тағайындалады. Формальсыз жетекшiнi қатысушылар өздерi тандайды. Ондай серкелер, әдетте, кiшкентай топтарға тән келедi. Ал үйымдаскан үлкен топтарда, әлбетте, формальды басшылар болады. Мысалы, өскербасшылары, кәсiподақ, корпорация басшылары және т. б. Саяси қауымдастықтың жо-ғарғы құрылымы — үкiмет болып есептеледi.
Саяси серкенiң жұмысы мынандай кезендерден тұратын үш қызметтi атқарады:
1) «диагностикалық» мiндет: саяси серкелер қалыптасайын деп келе жатқан жағдайды зерттеу аркылы оған баға бередi; яғни «диагноз» кояды;
2) саясатты белгiлеу: жетекшi өз табының, жақтастарының мақсатына сай шешiлетiндей саясатты тауып, соны орындауға тапсырма бередi;
3) iске тарту: жетекшi өзiнiң белгiлеген саясатын iске асыруға тырысады. Ол үшiн өзiнiң тобы, жақтастары оның iс-әрекет жоспарын қолдауы керек, Сонын арқасында оны жүзеге асыруға жұмылдырылады.
Қоғам болған соң, оның езiне тән қиыншылықтары, қай-шылықтары болмай қоймайды. Оларды мемлекет байқап, дер кезiнде шара қолданып, өрiстетпеуге тырысады. Бiрақ бүкiл мәселе оңай шешiле бермейдi. Кейде мәселенiңтүйiнi шешiлмей дертке айнала бастайды. Мұны көрген саяси серкелер бiрiншi байқап, мөселенi көтередi. Олар жағдайды өзгертудiң жолын көрсетедi. Егер олардың ұсынған жолы көпшiлiк жүрттың көңiлiнен шығып, қолдау тапса, қоғамдық қозғалыс пайда бо-луы мүмкiн. Оны басқаратын серкелердiң шығуы езiнен-өзi түсiнiктi. Мүндай қозғалыстардың өрiсi ауқымды болып, түбегейлi жетiстiктерге жетсе, қоғамның саяси мәдениетiнде айтарлыктай өзгерiстер де болуы ықтимал.
Әлеуметтiк жүйенiң қандай субъектiсi болмасын — жеке тұлға, адамдар тобы, партия, тап, халық майданы немесе тағы баска үйымдар сиякты коғамдық қүрамалар — жетекшi бола алады. Жетекшiлiктiң күшi оз жактастарынын түпкiлiктi мақ-сат мүддесiн iске асыра бiлуiнде.
Саяси серке адамдардың көңiл-күйiн, ой-арманын, үмiтiн, үмтылысын, зәрулiгiн қай сәтге болмасын мүлтiксiз сезiнiп отыруы керек. Ол басқаларға жақын жолдасындай карап, халықтың мұқтаждығын қанағаттандырарлықтай қамқоршыл болса, калың жүрт оны шексiз сенiмге бөлейдi.
Нағыз саяси серке шиеленiс, кикiлжiндердi дер кезiнде түсiне бiлiп, ерiстетпей, уақытында жоя бiлуiмен сипатталады. Одан да жақсысы саяси дау-жанжалдардың алдын ала бiлгенi жөн. Саяси тәжiрибеде дау-дамайға қатысушылардың өзiн-өзi ұстауының бiрқатар дәстүрлi түрлерi бар. Оған шегiну, бәсекелестi таптап, басып тастау, ымыраға келу жатады.
Нағыз серке осының бәрiн есепке алады. Ол шиеленiстi шешудiң ең колайлы тәсiлi — оған қатысушылардың қай жағы болмасын ұтыста болатындай жағдайды iздестiру керектiғiне олардың көздерiн жеткiзе бiлуде. Ол үшiн жетекшi саяси кикiлжiңге қатысушылардың назарын тек өзiнiң ғана емес, сонымен катар басқаның да пайдасын ойлайтындай жағдай тудырады. Тiптi, қиын жағдай болса ол, тым болмаса, саяси тепе-тендiктi сақтауға тырысады.
Қорытынды
Қоғамдық процестi басқаруға қатысушылардын, бәрi бiр-бiрiне барынша катал, сын кезбен қарайды. Бiрақ одан орынсыз күдiк, шүбәлану немесе қызғаншақтықтумауы тиiс. Әлемдiк тәжiрибеде саясаттың қайсыбiр субъектiсi болмасын қоғамдық-саяси қажеттiлiғi, пайдалылығы бар деген ұғым бар. Әрбiр субъект, қандай ресми түлға не топ болсын, егер оның iс-әрекетi заңға сәйкес келмегендiғi немесе қоғамға зиян келтiретiндей кұзыретсiздiгi дәлелденбесе, саяси қызметке еркiн араласа алады.
Серкенiң рөлi әсiресе өзғерiстi дәуiр, өтпелi кезенде зор болады. Мұндай жағдайда оған нақтылы мақсаттарды дүрыс түсiнiп, жылдам шешiм қабылдауға тура келедi. Сонысымен көзғе түседi.
Саяси серкеғе қандай қызметтер лайықты? Олардың iшiнде неғiзғiлерi мыналар: белғiлi бiр топтың көзкдрастарын ескеру, бiлдiру және қорғау; қоғамның мүддесiн әзiнен жоғары кою; iс-әрекеттердi ұйымдастыра бiлу; бiлiмдiлiк; көреғендiк; шешендiк; саяси мәдениеттiлiгi, әдептiлiк, әзiл-оспақты түсiне бiлуi; өзiне назар аудара бiлушiлiк және т. б.
Сонымен қатар эр түрлi дәуiр, әлеуметтiк топтар мен таптар әр түрлi қасиеттерi бар жетекшiлердi қалайды. Айталық, футбол командасының капитанына бiр қасиеттер жарасса, ғылыми ұжымды басқаруға олар ынғайсыз болуы мүмкiн, ал саяси ұйымдарға жетекшiлiк етуге үшiншi қасиеттер қажет болады.
Саяси қайраткерлердiң мәртебесi (статус) бiрдей болғанмен, олар өз релiн эр түрлi түсiнуi мүмкiн. Бiреулерi шын мәнiндегi саяси серке болса, бiразы соларға үқсампаз болады.
Ұқсампаздар өзiнен артық, ақылдырақ бiреудiң рөлiн ойнайды. Ондай саяси кайраткерлер ең алдымен калай да жүртқа ұнау, соның арқасында өзiне пайдалы саяси бейне (имидж) жасау үшiн қам жейдi. Ол халық арасында кең тараған ой-пiкiрлердi жылдам қағып алады, оныңойынан сөзi жүйрiк келедi. Мұндай адам-ды көбiне популист деп атайды. Ол күрделi мәселелердi сырт-тай қарағанда тартымды ұрандармен түсiндiруге тырысады. Әдетте, өз бағдарламасына тоқталмай, қарсы жақты, саяси бәсекелесiн аяусыз сынайды. Сайлау алдында орындалу, орындалмауына қарамай уәде бергiш келедi.
Саяси серкелiктi сез еткенде қоғамның қозғаушы күшiне тоқталмауға болмайды. Көптеген шетелдердiң ғалымдары ондай күшке ұлы тұлғаларды жатқызады. Мысалы, Американың фәлсафашысы Дж. Дьюи: «Қоғам өзiнiң дамуында ұлы көсемдерден серпiн, қозғаушы күш альт, бiр сатыдан екiншi сатыга көтерiледi. Сондықтан ол кездейсоқ себептерге байланысты дамиды» деп пайымдайды. Сол елдiң фәлсафашысы Синди Хук «Тарихтағы батыр» деген еңбегiнде тарих ұлы адамдардың еңбегiнiң нәтижесiнде дамиды және оғаң тек серкелер ғана әсер ете алады деп есептейдi, Фрейд батырға табыну жастық шақтан қалыптасады деген болатын. Хук соныц сезiн қайталап, бала ең алдымен ата-анасынан, одан соң мүғалiм немесе қойған сұрақтарына жауап беретiн басқа адамнан тәуелдi келедi. Сондықтан тобыр өзiн бастайтын кесемдi iздейдi. Ол отбасында әке кандай рөл атқарса, коғамда серке сондай рөл атқарады деп түжырымдайды.
Шетелдерде бүған жақын «элиталар» теориясы бар. Ол жөнiнде бiз бүрынырақ сез еткемiз.
Марксистер тарихтың қозғаушы күшi халық дейдi. Шын мәнiнде, үлы түлғалар белгiлi жағдайда шешушi рөл атқаратынын жоққа шығаруға болмайды. Сонымен катар ол объективтiк жағдайды өз бетiмен қалай болса солай езгерте алмайды.
Ұлы түлғаларды шексiз дәрiптеу жеке басқа табынуға әкелiп соқтырады. Ол азаматтардың демократиялық қүқықтары тапталған елдерде дамиды. Тарих көрсеткендей, қандай басшы болмасын оның ақыл-ойы миллиондаған адамдардың тәжiрибесiне жетпейдi.
Пайдаланған әдебиет:
- Н. Қапесов «Саясаттану» оқу құралы, Алматы «Жеті Жарғы» – 2003.
- Ұлықпан Сыдықов «Саясаттану», Алматы – 1996.
- Исмагамбетов.Т.Т «Политический процесс и политическая система Республики Казахстан» Алматы – 2002.
- Егемен Қазақстан – 2004, 1 қазан (№ 38 – 39) – 2 б.
- Алматы ақшамы, 2004, 7 қазан – 3 б.
- Ақиқат, 2004, шілде( № 9 ) 36 – 44 б.
- Дала мен қала, 2004, 19 наурыз – 7 б. 2004, 6 ақпан.
