Тұтыну несиесі.
Тұтыну несиесі халықтың әр түрлі тұтынушылық қажетін қанағаттандырудың құралы ретінде қызмет етеді.Бұл арада кәсіпкерлік үшін жеке тұлғаларға берілетін ссуда тұтыну несиесіне жатпайды.
Тұтыну несиесінде қарыз алушыға жеке тұлға, ал несие берушіге несие мекемесі, сондай-ақ, әр түрлі меншік формасындағы кәсіпкерлер мен ұйымдар жатады.
Нарықтық экономикалы елдерде халыққа қызмет көрсетудің қолайлы әрі пайдалы формасы ретінде тұ тыну несиесі экономикада үлкен оөл ойнайды, сондықтан да ол мемлекет тарапынан белсенді түрде реттеледі.Реттеу несие берудің және оны пайдаланудың деңгейінде жүзеге асырылады әрі бұл реттеу несиеленетін операцияға өзіндік құжатпен бастапқы қатысу, несие мерзімі, процент мөлшерлемесі арқылы үпкілікті тұтынушының несиеленуін мақұлдауға немесе несиелеу режимін қатайтуға көрінеді.
Әр түрлі елдерде жеке қарыз алушыларды несиелеуге байланысты әр қилы заңдар қолданылады, алайда олардың бәрін баршаға ортақ нұсқама біріктіреді: тұтынушылардың өмір деңгейін арттыруға қөажетті мөлшерінде несиеге қол жеткізу.
Біздің елімізде қайта құру процесіне дейін (1987 жылға дейін) экономикада екі түрлі тұтыну несиесі басымдыққа ие болды:
- ұзақ уақыт пайдалануға жарамды тауарларды сатып алу арналған несие;
- тұрғын үй құрылысының (жеке және коперативтік несиесі).
Ұзақ уақыт пайдалануға жарамды тауарларды сатып алуға несие жанама сипатта болды, өйткені оны Мемлекеттік банктің делдалдылығы арқылы әр түрлі сауда ұйымдары еріп келеді.
Тұрғын үй құрылысының (жеке және коперативтік) несиесін несие мекемелері ( Мемлекеттік банк және Құрылыс банкі) тікелей береді.
Өндірістің құрылуымен, соған орай тауар айналымының әлсіреуімен, сондай-ақ, бөліп –бөліп төлеумен тауарларды сатып алу формасында халықты несиелейтін жекеше коммерциялық құрылымдардың бөлшек саудада белсенді түрде құрылуымен бірге шарушылық жүргізудің нарықтық формасының қалыптасу процесі басталған кезде қолға алынған осы шаралардың нақты мәні болмай қалды.
Тұрғын үй несиесін, сонымен қатар, тұтыну несиесінің кейбір трлерін беру жүзеге асырылады. Мәселен, несиелер мыналарға:
-құрылысқа және бау учаскелерін көріктендіруге;
-ауылдық жерлердегі маусымдық тұруға арналған үйлердің құрылысына , оларды сатып алу мен жөндеуге;
-мал төлдерін сатып алуға және мсасыруға беріледі;
— 1987 жылы құрылған Қазақстан Жинақ банкісі тұрмысқа аса қажетті тұтыну несиесін берді.
Тұрмысқа қажетті тұтыну несиесін ҚР Халық банкісі заңды тұлғаларды несиелеуге қолданатын , атап айтқанда, несиенің қайтарылуы, несие мерзімі, несиенің мақсаты бағыты, несиенің ақылылығы және қамтамасыз етілуі секілді принциптерді сақтай отырып берді.
Ссуданы беру кезінде басшылыққа алынатын маңызды өлшемге қарыз алушының төлем қабілеттілігі жатады.
Бүгінгі таңда Қазақстан банктері тұтыну ссудасының екі түрін ұсынады:
-ағымдағы мақсаттарға( «кезек күттірмейтін мұқтажға берілмейтін») арналған несие;
— капиталдың сипаттағы шығынға берілетін несие;
Кезек күтірмейтін қажеттілік несиесін ( орта мерзімді несие) Халықтың банк дербес табыс көзі бар азаматтарға оның ішінде зейнеткерлерге де олардың тұрғылықты жері бойынша бөлімшелері арқылы беріледі.
Мынаны айта кету кере, бүгіінгі таңда осы несие бойынша мерзімі өткен берешектердің мөлшері күрт артып кетті.Оған мыналар себеп болды:
- жұмыссыздықтың өсуі;
- ай сайынғы төлемдердің артуы;
- кәсіпорын бухгалтерінің несиені өтеуге арналған төлемдерді аударудан бас тартуы.
Бұл өз кезегінде аталмыш ссуданы банктердің беруін шектейді.Кезек күтілмейтін қажеттілікке арналған несиені коммерциялық банктер де біртіндеп бере бастады.Бұл өз несие ресурстарын қалыптастыру үшін жеке салымшылардың қаражатын тартудың негізгі тәсілі болып табылады.
Кейбір коммерциялық банктер өз акционерлеріне банк акциясымен және өзге де құнды қағаздармен қамтамасыз несиені ұсынатын болды.Несиенің мөлшері несие келісімшарт ының әрекет етуі және несиелеу мерзімі басталған сәттегі өз рнесиесінің қолындағы акциясының нарықтық құнына қарай белгіленеді.Несиенің ең көп шамадағы мөлшері акцияның нарықтық құнының 85%-ін құрайды.
Тұтыну несиесінің екінші түрі-капиталдық шығындарға арналған несие ( ұзақ мерзімді)-кезек күтілмейтін қажеттілікке арналған несиеден айырмашылығы-халықтан оны қалай пайдаланатындығы жөнінде есеп беруді және банктен алынған соманың мақсаты бағыты туралы құжаттарды талап етеді.
Азаматтардың құрылыс салуына (реконсструкция) және тұрғын уй сатып алуына көмек көрсету мақсатында банктер тұрғын уй несиесінің үш түрін ұсынады:
-алдағы тұрғын уй құрылысына жерді сатып алуға және жайғастыруға арналған қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелер (жер несиесі);
-тұрғын үй құрылысына (реконструкция) яғни, құрылыс жұмыстарын тікелей қаржыландыруға арналған қысқа мерзімді несие (құрылыс несиесі);
-тұрғын үй сатып алуға арналған ұзақ мерзімді несие.
Тұрғын үй проблемасын шешуде халыққа көрсетілген жылдық несиелік қолдау азаматтардың өз қаражаттарымен, сондай-ақ , құрылыс салуға немес тұрғын үй сатып алуға демеу –қаржыны өтеусіз берудің негізінде жүзеге асырылады.
Тұрғын үй құрылысын несиелеу құрылысшыға белгіленген тәртіпте жер учаскісін бөліп беру және тиісті органдардың тұрғын үй құрылысына рұқсат ету шартымен жүзеге асырылады. Бұл жөніндегі тиісті құжаттарды қарыз алушы банкке ссуданы беру туралы өтінішімен қоса ұсынуы керек.
Оған қоса, банкке белгіленген тәртіпте келісілген және бекітілген сметалық жобалау құжаттамалары және клиенттің төлем қаблетін аңықтауға қажетті құжаттар(жұмыс орнынан берілетін аңықтама), сонымен бірге , қамтамасыз етілген міндеттеме берілуі тиіс.
Азаматтардың қаматамасыз етілген міндеттемесі ретінде жылжымайтын мүлік, кепілзаттың келісімшартын, бір немесе одан да көп азаматтардың , сақтандыру компаниясының және өзге де заңды тұлғалардың кепілгерлігін ұсынуға болады.
Әр түрлі меншік формасындағы кәсіпорындар мен ұйымдарға өз жұмыскерлерінің тұрғын үй жағдайын жақсартуда олардың алған тұрғын үй несиесінің өтелуіне кепілдік беру арқылы жәрдемдесуіне және бұл несиені өздерінің (кәсіпорындар мен ұйымдардың) қаражат есебінен бөлектеп немесе толық өтеуіне рұқсат етілген.
Кепілге салынатын затқа мыналар жатуы мүмкін:
-қарыз алушының меншігіне жататын құрылыс салуға арналған жер учаскісі немесе осы учаскеге өзге де мүліктік құқықтар;
-дайын тұрғын үй немесе аяқталмаған құрылыс, өзге де мүлік түрлері мен кепілзат ретінде пайдалауға болатын, ҚР-дың қолданыстағы заңына сәйкес келетін мүліктік құқық.
Кепілге салынған мүлікті кепілзат беруші одан айырылып қалмау үшін сақтандыра алады.
Негізгі қарыздың сомасы және ссуда процент толық өтелмейінше қарыз алушының жылжымайтын мүлікті үшінші тұлғаға сатуына немесе оның мүліктік құқығын беруіне банктің жазбаша келісімінсіз құқығы болмайды.
Банк тұрғын үй несиесін несиеленудің, атап айтқанда, мақсатты пайдаланылуы, қамтамасыз етілуі, мерзімділігі, қайтарылуы және ақылығы секілді негізгі принциптерін сақтай отырып береді.
Құрылыс салу үшін немесе тұрғын үй сатып алду үшін алынкған ссуданың өз мақстында пайдаланылмағаны анықталған жағдйда банк берілген несиені мерзімінен бұрын өндіріп алуға құқылы болады, ал қарыз алушы несиені қайтармаған жағдайда банк несиені кепілге салынған мүліктен немесе кепілгерден өндіріп алады.
Тұрғын үй несиесі туралы ережеге сәйкес банк беретін несиенің сомасы жерді сатып алудың және жайғастырудың құнына құрылыстың немесе сатып алынған тұрғын үй құнының 70%-інен аспауы керек.
Несиеленетін обьектінің қалған бөлігіне (30%-тен төмен болмайтын мөлшерде) қарыз алуша өз қаражатымен қатысады. Осы сәтпен тұрғын үй несиесінің өзге де нақты шарттары (мерзімі, мөлшерлемесі және т.б.) қарыз алушы мен банк арасында бекітілетін несие келісімшартында айтылуы тиіс.
Тұрғын үй несиесінің тағы бір түрі-құрылыс несиесі қарыз алушы ашқан несие желісінің негізінде беріледі.Әрі-беріден соң ссуда құрылыстық-монтаждау жұмысының аяқталған кезеңінің құнына сәйкес бөлектеп (біртіндеп) беріледі.
Банк кезендерді кейін инспекциялаумен құрылыс графигіне сәйкес кезен сайын аванс беру арқылы жұмысты қаржыландыра алады.
Тауарларды несиеге сатуды барлық меншік формасындакеғы бөлшек сауда кәсіплоындары сатылу күніндегі баға бойынша жүзеге асырылады.
Несиеге автокөлік, жиһаз, тонзытқыш, мұздату камерасы, теледидар және т.б. секілді ұзақ уақыт пайдаланылатын тауарлар сатылады.
Несие алынатын тауардың қолма-қол ақшамен төленетін бастапқы жарнасы , сондай-ақ , оны бөлектеп төлеудің несие мерзімі тауардың құнына қарай анықталады.
Егер несиеге сатылатын тауардың бағасы ең аз шамадағы бір айлық еңбекақының 12 еселік мөлшерін аспайтын болса, онда сатып алушы бірден осы тауар құнының ең аз деңгейде 20% -ін төлейді және қалғанын 6айдан үш жылға дейін бөліктеп төлейді. Егер тауардың бағасы аталған шектен асатын болса, онда тауарды несиеге алу барысының бастапқысында оның құнының 40%-ін төлейді, ал қалған бөлігі 5 жылға дейінгі мерзімде төленетін болады.
Ұзақ уақыт пайдаланатын тауарларды несиеге сатудың жаңа ережесіне сәйкес несиелеудің шегі азаматтардың еңбекақы, табыс деңгейіне қарай белгіленетін болады.
Мәселен, алты айға дейінгі мерзімде бөліктеп төленетін тауар сатылатын болса, берілетін рнесиенің сомасы тауарды сатып алушгының екі айлық еңбекақысынан аспауы керек, ал , 24 айға- 8 айлық еңбекақыдан, 36- айға- 12 айлық еңбекақыдан, 48 айға-18 айлық еңбекақыдан аспауы тиіс және 60 ай мерзімінде 24 айлық еңбекақы деңгейінде белгіленеді.
Тауардың құны несиенің шекті сомасынан асып түсетін жағдайда тауар құны мен рнесие сомасы арасындағы айырмашылық қолма-қол ақшамен немесе ақшасыз есеп айрысу бойнша төленуі қажет.
Сатып аблушыдан сауда кәсіпорынның пайдасына несие сомасының проценті өндіріліп алынады. Бұл проценттің мөлшерін сауда кәсіпорын банк несиесінің қолданыс тағы мөлшерлемесінескере отырып белгілейді, берілген несие сомасындағы тауардың құнын сатып алушы айына бір мәрте бірдей үлестермен өтейтін болды.
Тұрғын үйге арналмаған жеке тұлғалар ссудасының мсаңызды көзіне, оны қалыптастыратын әрі ауыстыратын құралға несие карточкалары жатады.
Банк карточкалары үш тараптың қатысуымен ұйғарады:
- несие карточкасының эмитент-банкісі;
- несие карточкасының иесі;
- несие карточкасын тауарлар мен қызмет көрсетулердің төлем құралы ретінде қабылдайтын сауда ұйымдары.Клиент несие карточкасын алу үшін банк белгіленген ақшалай қаражат сомасын банкке аударуы қажет. Тауарлар мен көрсетілген қызметтердің ақысын несие карточкасымен клиент шотында қаражат болмаған жағдайда да, яғни, банк несиесінің есебінен төлеуге болады.
Банк өз қызметі үшін әрбір операцияның сомасын белгілі бір процентті өндіріп алады.
Төлем карточкасын пайдаланушылар, сонымен бірге, жыл сайын белгілі бір сомманы карточкаға қызмет көрсетуі үшін және оны жыо сайын жаңартуға аударып отыруға міндетті.
Тұтыну несиесін тұрақты түрде берудің бұл тәсілі шетелюдерде декеңінен тарап отыр. «ВИЗА», «АМЕРИКЭН ЭКСПРЕСС», «МАСТЕР КАРД» секілді халықаралық қаржы ассоциациялары осы пластикалық карточканың иелеріне қызметтің кез келген түрін көрсетуде.
Бүгінгі таңда көптеген Қазақстандық банктер де әр түрлі несие карточкаларын шығара бастады.
Тұтыну несиесіне, сондай-ақ, ломбард та жатады.
Ломбардтар(несиені) халыққа жеке пайдаланатын және үйде тұтынылатын заттың кепілдігімен береді.
Ссуданың мөлшері кепілге салынған заттың түріне , оның нарықтық өұнына және ломбард белгіленген кепілдікті қамтамасыз етудің шегіне қарай анықталады.
Бүгінгі таңда , әсіресеғ, жекеше ломбардтар кеңінен тараған. Сол себепті де ломбард несиенің проценттік мөлшерлемелері жоғары болып келеді. Тіпті банктік проценттің мөлшерлемелерінен асып түсетін кездері де болады.Бұл, сөз жоқ, осы несиенің ауқымына өз әсерін тигізбей қоймайды.
Қазақстан Республикасының Ғылым және Білім Министірлігі.
Алматы Экономика және Статистика Академиясы.
Қабылдаған: Мырзаханова. Д. Ж.
Орындаған: Махажанова. М. Т.
Қаржы тобы: 05-305.
Курс: 3.
Алматы қаласы 2007ж.
