РЕФЕРАТ

 

Жұмыстың тақырыбы: Үйлену салтына байланысты туған өлеңдер.

Жұмыстың мазмұны: кіріспе, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, жалпы сипаттамасы, тақырыптың зерттелу деңгейі, құрылымы беріледі. «Үйлену салтына байланысты туған өлеңдердің зерттелуі» деп аталатын негізгі бөлімнің бірінші тарауында осы аталған өлең-жырлардың жиналу, жариялану, зерттелу кезеңдеріне шолу жасалады. «Үйлену салтына байланысты туған өлеңдердің жанрлық сипаты» атты екінші тарауында қазақ халық ауыз әдебиетінің дамуы мен қалыптасуында ерекше маңызы бар шағын көлемді және ірі көлемді өлең-жырлардың поэтикасы көркемдік тұрғыдан қарастырылады.

Қорытындыда қазақ халқының салт-дәстүрі, оның ішінде үйлену салтына байланысты туған өлең-жырлар жайындағы пікіріміз қысқаша қорытылып, пайдаланған әдебиеттер тізімі беріледі.

Жұмыстың мақсаты. Жұмысымыздың мақсаты – үйлену салтына байланысты туған өлеңдердің жанрлық сипатын, көркемдік ерекшеліктерін талдай отырып, дәстур жалғастығының бүгінгі күндегі көрінісін айқындау.

Кілт сөздер. Фольклор, салт-дәстүр, ұлттық ерекшелік, өлең, мәдени мұра, ғұрып, ұйқас, буын, шумақ.

Зерттеу нысаны. Әр жылдары жарық көрген жинақтардағы үйлену салтына байланысты туған өлеңдер алынды.

Зерттеу әдісі. Үйлену салтына байланысты туған өлеңдердің қазақ әдебиетіндегі орнын, олардың көркемдік, жанрлық ерекшеліктерін айқындауда баяндау, салыстырмалы талдау, жүйелеу, т.б. әдістерді басшылыққа алдық.

Ғылыми дерек көздері. Жұмысты жазу барысында пайдаланылған әдебиеттер тізімі соңында беріледі. Барлық саны – 24. Негізгі ғылыми дерек көздері болып саналатын Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Сейфуллин, М.Әуезов, Б.Уахатов, Х.Арғынбаев, С.Садырбаев, т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектері.

 

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ

 

І. Үйлену салтына байланысты туған өлеңдердің зерттелуі

 

ІІ. Үйлену салтына байланысты туған өлеңдердің жанрлық сипаты 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

КІРІСПЕ

 

Жұмыстың жалпы сипаты. Халық құндылығы атадан балаға мирас болып, ұрпақтан ұрпаққа жетіп дамып, сана төрінде сақталып қалуы бүгінде қазақ халық әдебиетінің арқасы.

Көшпелі қазақ елінің ерте заманда жасаған мәдени мұрасының бір түрі де осы қазақ халық әдебиеті. Бұл орайда, баға жетпес байлық, құнды да құнарлы дерек көзі — халық әдебиеті.

Халық әдебиеті – барша ұлттың мәдениетінің қайнар бұлағы, халық тарихының дәстүрлі дүниетанымының жинақталған алтын қоры. Халықтың рухани айнасы, сонымен қатар, ол өткеннің елесі ғана емес, бүгінгінің сәулесі, халық тұрмысында өмір сүріп мәңгі жанданған мұра десек қателеспейміз.

Ұлы дариядай шалқыған, құнарлы қазақ халық әдебиетінің жанрлық құрамы да аса күрделі, көрікті әлем. Халық әдебиеті арқылы ұлттығымыз жоғалмай кейінгіге мирас болып келе жатқан салт дәстүрдің де жемісі зор. Соның ішінде халықтың көреген көзі мен киелі сөзі біте қайнасқан ұлттық салт-дәстүр ғұрып, жырлары өзінше арнайы сала құрайды.

Халқымыздың ежелден желісі үзілмей келе жатқан көне дәстүр мен әдет-ғұрыптары рухани, мәдени қымбат та құнды қазыналарымыздың бірі. Онда халықтың сан ғасырлық өмірі, тәжірибесі мен зердесі, адамзаттың даму жолындағы күресі, жеңісі, ізденісі мен таным түсінігі жинақталған.

«Халқым қандай десең, салтымнан сынап біл» демекші, салт-дәстүрлерден этностың мінез-құлқы, өнегесі, даналығы, шешендік ақыл-ойының ұшқырлығын көреміз. Бір сөзбен айтқанда салт-дәстүр – халықтың рухани мәдениетінің дінгегі, тілінің тірегі. Салт-дәстүрдің барынша байлығы, бағалылығы ұлттық құндылықта.

 

Тақырыптың өзектілігі. Ұлттық салт пен дәстүрлердің тууы ұлт болып қалыптасуына байланысты. Ұлт дегеніміз – адамдардың тарихи қалыптасқан әлеуметтік, қауымдық бірлестігінің жоғарғы түрі. Қай халықтың болмасын ұлт болып қалыптасуы үшін құрамына енген адамдардың тұрмыстық жағдайлары, территориясы мен экономикалық өмірінің тілі мен мәдениеті, әлеуметтік хал-ахуалдағы сол ұлтқа тән ерекшелігі ортақтығы болып табылады.

Көне дәуірден бері қарай қазақтың көптеген әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі қалыптасып дамыды. Халықты өзгешелендіріп тұратын, өзіндік өзгешеліктерге толы өшпес мұра, әрине өзіне тән салт-дәстүрі, ғұрпы болып келеді. Салт-дәстүр көне тарихи процесс. Көптеген дәстүрлер ұлттың ұлт болып қалыптасуынан бұрын пайда болған. Сондықтан кейбір ұлттарға ортақ мәнді дәстүрлерде кездесіп жататынын көреміз.

Салт-дәстүр – халықтар тіршілігінің кәсібіне, наным-сеніміне, өмірге деген құштарлығына байланысты туып, қалыптасқан. Жаңа ұрпақ жадында жаңғырып сақталуы да  осының айғағы. Мысалы: қазақтар жаугершілік заманда бір-бірімен анттасып достасқан. Достықты бұзғанды ант атсын деп те серттескен. Бертін келе жаңа қоғамның дамуына байланысты анттасу салты мүлдем жойылды. Бірақ сол салттың елесі ретінде, бүгінгі күндері де ерлі-зайыпты қариялардың алтын, күміс тойларын өткізудегі тәрбиелік мәні жаңарған түрі секілді. Оның ұрпақ тәрбиесі үшін тәрбиелік мәнінің зорлығында.

Ұлттың болмыс-бітімі адам мінезінен, іс-әрекетінен көрінетін құбылыс. Мысалы, қазақтарға тән бауырмалдық, қонақжайлылық, ақжарқындық мінез-құлық болса, өзбектерге тән майда, сыпайы тілі тәтті, қарапайымдылық пен кең пейілділік, орыс халқына тән құндылықты кездестіріп жүрміз.

Бұл қасиеттер басқа халықтарда жоқ, кездеспейді деген ұғым емес, алайда ол қасиеттерді  әр халықта әр қырынан көреміз. Ұлттық дәстүрлердің ұлттық психологиядан көрініс тапқан адам баласына, ұлтқа тән ортақ қасиет екендігін байқауға болады. Сондай-ақ ұлттық сезімді ояту үшін басты себепші болған, ұлттың дәстүрдің де орны өзінше бір төбе.

Салт-дәстүрімізде халқымыз ерекше күткен қонағын ұлттық тағаммен сыйлап қарсы алған. Дәстүрге тән ет асымымен талай елдің жүрегін жаулап, достық пен ынтымағымызды беріктірген де осы аялы әдет-ғұрпымыздың өшпес, өлмес іздері.

Заман өзгерген сайын салт-дәстүрлер, әдет-ғұрып, тұрмыс заңы өзгеріп, жаңарып отырады. «Заманына қарай заңы, тауына қарай аңы» – деп философиялық ой топшылаған.

«Казақ халқының салт-дәстүрлері: бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер, тұрмыс-салт дәстүрлер, әлеуметтік мәдени салт-дәстүрлер болып үшке бөлінеді.

Бала тәрбиесіне байланысты әдет-ғұрыптарға баланың дүниеге келген күнінен бастап жүргізілетін тәлім-тәрбиелік дәстүрлер шілдехана, сүйінші, бесікке салу т.б.) бастап, қыз бала мен ұл баланы келешек отбасын —  жан ұя құруға, шаруашылыққа, өмірге, еңбекке бейімдеуге арналған жөн-жоралғылар кіреді [1,10].

О баста адамзат баласының өзін қоршаған орта мен қарым-қатынас негізінде, адам баласының қалыптасып дамуындағы ұзақ процесінде салт-дәстүрдің еңбегі орасан зор екендігін көзімізбен көріп, көңілімізге түйе білгеннің арқасында бүгінде жібін үзбей келе жатыр.

«Әдетте халықтық салт-дәстүрлерді: діни әдет-ғұрыптар, маусымдық халықтық мерекелер және жанұялық той-томалақтар деп үшке бөлеміз.

Діни әдет-ғұрыптарға өте ертеден қалыптасқан түрлі ырым, наным-сенімдермен бірге шаман, ислам діндерінен енген рәсімдер де жатады.

Ал маусымдық мерекелерге жалпыхалықтық тойлар – жыл басы тойы – Наурыз, жаз тойы – Қымызмұрындық, күз мейрамы – Мизам (шопандар тойы), қыс тойы – Соғым енеді.

Ал семьялық той-томалақтарға келсек, үйлену тойы (құда түсу, жаушы жіберу, қыз таңдау, үкі тағар, отқа май құю, өлтірі т.б.), құрсақ шашу, ат қою, тұсау кесер, мүшел тойы т.б. жерлеу салттары (қара тігу, аза тұту, жаназа шығару, жоқтау, ас беру т.б.) осы топқа кіретін мысалдар дәстүрлердің көрінісі [2, 5].

Халық өз дүниетанымын, салты мен дәстүрін ғұмырлық тарихын, ең алдымен өнерге сіңірген, сол арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отырған. Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттердің бастысы өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу. Ұрпақ тәрбиелеу келешек қоғамның қамын ойлау болып табылады.

Ұлттар мен ұлыстардың әлденеше ғасырға созылған ұрпақ тәрбиесіндегі салт-дәстүрлердің, мәдени мұраның жастарды жан-жақты азамат етіп өсіруде тәлім-тәрбиелік рөлі орасан зор. «Ол ұлттық қалыптасумен бірге туып, бірге дамып келе жатқан тарихи көне процесс. Салт – ұлттың ұрпақ тәрбиесінен, мәдени тұрмысы мен шаруашылық тіршілігінен көрініс бере отырып келуімен бірге өрбіп, о дүниеге аттанып кеткенге дейін тербететін бесігі болса, ал дәстүр – сол салттың өмірде әлденеше рет қайталанып тіршіліктен ұзақ уақыт тұрақты орын алған түрі. Ол шілдехана, қыз ұзату, келін түсіру, өлікті жөнелту сияқты ұлттық көрініс береді» – дейді Кенжехан Ісләмжанұлы [3, 8].

Аға буын өз бойындағы ізеттілік, қайырымдылық, кішіпейілділік, әдептілік, ерін-жерін сүюшілік секілді ең асыл қасиеттерді жас ұрпаққа күнделікті тұрмыста үнемі үйретіп, қаны мен жанына сіңіріп келеді. Адамның жарық дүниеге келгенінен бастап, есейіп ер жетіп қартайып ана дүниеге аттанып кеткенге дейін өмірі мен іс-әрекеті, басқалармен қатынасы, барлығы салт-дәстүрлік мектептен тәрбие алатынын көріп жүрміз.

Бала бағу, бала асырау, қыз ұзату сияқты салт өлеңдер көп. Өз ұрпағының «сегіз қырлы, бір сырлы, өнегелі, өнерлі болып өсуін мақсат еткен ата-бабамыз өз бойындағы бар асыл қасиеттерін әлденеше ғасырлар бойы өлең жырмен насихаттады.

Орыс халқының ауыз әдебиетінде оны «бытовые песни» (бірде «обрядовые песни») десе, біз оларды «тұрмыс-салт жырлары» деп жүрміз.

«Елдің тұрмыс-салты мен әдет-ғұрпы, түрлі наным-сенімдеріне байланысты туған сюжетсіз ұсақ өлеңдерді тұрмыс-салт жырлары дейміз. Бұл жырларды олардың мазмұны мен тақырыбына қарай бірнеше түрге бөлуге болады.

Олар:

а) бақташылық жырлар (төрт түлік мал туралы);

ә) діни ғұрыптық жырлар (жарапазан, бәдік);

б) үйлену жырлары (той бастар, жар-жар, сыңсу, беташар);

в) ұлыс жырлары;

г) бөбек жырлары;

д) жаназалау жырлары (естірту, қоштасу, жоқтау т.б.) –

 

деп белгілі ғалым профессор Әуелбек Қоңыратбаев осылай топтастырған екен [4, 44]. Сонымен қазақ фольклорының ең бір көне әрі көркем саласы тұрмыс-салт өлеңдері десек қателеспеспіз.

Тұрмыс-салт өлеңдері шағын жанр. Ең қысқасы 6-7 жолдан, ең ұзақ дегендері 200-300 жолдан аспайды. Көлемі шағын, ішкі мазмұны лирикалық сезімге құралған, әр уақыт өлең ұйқасы, ырғағы сақталып отырады. өмірдің бір ғана сәтін сипаттап, белгілі бір сезім тебіренісінде көреміз. Соған лайықты оның жасалу құрылысы да жеңіл, әрі қарапайым болып келетіндігінде.

Табиғат суреті, кейіпкер портреті, диалог, монолог түрінде кездесетінін көреміз. «Тұрмыс-салт өлеңдерінің белгілі бір жүйемен дамып, шиеленісіп барып шешілетін оқиға болмайды. Оның орнына лирикалық тақырыптың дамуы, геройдың ой-сезімі сипатталуы секілді шағын ситуацияларға құрылады», – дейді филология ғылымдарының докторы Бекмұрат Уахатов [5, 37].

 Тұрмыс-салт өлеңдері, негізінен, екі-үш кейіпкерлерден тұрады, аттары аталмай мінезі, сырт бейнесі жоғалмай, жалпылай суреттелетінін де көреміз. Өлеңнің түп қазығы кейіпкердің сезімі әрі қысқа, әрі көрікті болып сипатталады. Тұрмыс-салт өлеңдерінің жасалу жолы да әр түрлі болып келеді.Ол бірде монолог, диалог түрінде кездеседі. Әр кейіпкердің іс-әрекетін, ішкі әлемін ой-түсінігін осы тұрмыс-салт өлеңінен көруімізге болатыны да анық. Сондай-ақ бұл жырлар тек ел тұрмысының айнасы болуымен ғана емес, тамаша көркемдігімен, айшықты сөз саптауымен, кестелі өлеңімен де құнды.

Адам баласының қалыптасып дамуындағы ұзақ процесінде салт-дәстүр мен тұрмыс-салт жырларының еңбегі орасан зор екендігін көзімізбен көріп, көңілімізге түйе білгеннің арқасында, біріншіден ұрпақ тәрбиелеу болса, екіншіден сол ұрпақтың үлкен бір мемлекет, бір сөзбен айтқанда отбасылық мемлекет құруында әсері зор. Отбасы  – адам ғұмырының тірегі емес, қоғамның негізі.  Сондықтан ол адамзатпен бірге жетіліп, әр халықтың ерекшелігіне орай кезеңдік сипат алып, сан салалы жолмен дамиды. Ғұрыптық жырлардың ерекшелігі мазмұнын жоғалтқанымен де алғашқы сипатының белгілерін ұзақ сақтайды.

Қазақ отбасылық ғұрып фольклорын қарап бір-бірімен салыстыра отырып зерттесе талай қызықтың куәсі болатынымыз анық. Мәселе сәбидің қырқынан шығару, қырық күн тойын жасау, өлген адамның қырқын беру. Бойжеткен қыздың оң жақта отырып қалуы мен өлген адамның оң жақтан шығарылатыны сияқты толып жатқан ұқсас ырымдардың өлім мен үйлену салтындағы, жоқтау мен сыңсудың өзінде талай ұқсас сарындар бар. Осынау барлығы айналып келгенде отбасы ғұрып фольклоры халық дәстүрінің қоймасы десек қателеспеспіз. Халқымыздың ұшан теңіз рухани байлығының арқасында бүгінге дейін ата-баба дәстүрін сақтап, жадымызда жаттап өсуіміздің арқасы дәстүрдің жалғастығында. Қорыта айтқанда адам баласы  шыр етіп жерге түскеннен дүниеден өткенге дейінгі уақыт аралығында үнемі салт-дәстүр аясында болатындығы, әсіресе тұрмыстық отбасы ғұрып дәстүрінің халық жадында ғасырлар бойы сақталып, ғалымдар назарын үздіксіз аударып келуінің айғағы осыдан шығар.

Зерттеу жұмысының мақсат-міндеттері:

• Халық ауыз әдебиетіндегі үйлену салтына байланысты туған өлең-жырлардың көне заманнан бері келе жатқандығын, қазіргі кезде де халықтың қажетіне жарап, көптеген ғалымдардың қызығушылығын тудырғандығын көрсету;
• Тұрмыс-салт өлеңдерінің қазіргі ұрпаққа беретін тәлім-тәрбиелік мәнін айқындау.

 Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:

• Қазақ халқының ертеден келе жатқан салт-дәстүрлерін қастерлеу;
• Үйлену салтына қатысты өлең-жырлардың көркемдік ерекшелігіне мән беру.

Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері.

Жұмысымыздың теориялық-әдіснамалық негіздері ретінде А. Байтұрсынов,  М.Әуезов, Б.Уахатов, М.Ғабдуллин, С.Садырбаев, т.б. ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды.

Жұмыста қолданылған негізгі әдістер. Зерттеу жұмысында баяндау, жинақтау, талдау әдістері қолданылды.

Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысын мектеп бағдарламасына сәйкес қазақ әдебиеті пәнінде, факультативті сабақтарда қолдануға болады.

Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

І. ҮЙЛЕНУ САЛТЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ТУҒАН ӨЛЕҢДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ

 

Қазақ отбасылық ғұрып дәстүрінің жиналу тарихының тым тереңнен жатқанын көреміз. Отбасылық фольклордың алғашқы хатқа түсу үлгісі V-VIII ғасырлардағы Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінен бастау алатынын да деректерден көріп жүрміз. Тасқа жазылған жазуларда жоқтау үлгілерінің кездесетінін де ғалымдар пікірлерінен де байқаймыз.

Отбасы әдет-ғұрыптар, салт-дәстүрлер жөніндегі еңбектер өз алдына бір төбе. Әіресе, оның ішінде ұлттың уызынан нәр алған, ұлттық тәрбие бесігінде тербеліп өскен, қаны, тілі таза, тәні шымыр, ойы өрелі, тағдырын ең алдымен өз ұлымызбен өз қызымыздың отау көтеруінен тікелей байланысты екені сөзсіз. Жас отбасылардың өз алдына үй болып отай тігуі үшін ең алдымен салт-дәстүрге жүгінетіні де белгілі жайт. Отау құрған отбасылардың өзіндік заңы бойынша жөн-жоралғылардан өтуі тиіс екенін де білеміз.

Біз жұмысымызда ең алдымен олардың дәстүр аясындағы орынын айтпастан бұрын осы салтқа, яки үйлену салтына байланысты туған өлең-жырларға арналған зерттеу еңбектердің қалай жарыққа шығып, сол жолда еңбек еткен ғалымдардың халқына, кейінгі біздер үшін істеген жақсылығы туралы тоқтала кетсем артық болмас. Ең біріншіден қазақ фольклорының хатқа түсіп, қарқын алуы ХІХ ғасырдың екінші жартысы десек, бұл кездегі әртүрлі басылымдарда жарық көрген мағлұматтар көлемді тізім құрайды. Соның ішінде үйлену салты бойынша кең еңбектермен байытқан, белсенді жұмыс жасап, мол еңбек сіңірген адамдар қатарына В. Радлов [6], В.П.Аникин [7] сияқты орыс оқымыстылары мен Ш. Уалиханов [8], Ы. Алтынсарин [9], А. Байтұрсынов [10], С. Сейфуллин [11], М. Әуезов [12] сияқты қазақ зиялыларының есімдерін атап айтқан жөн.

 Егемендіктің лебі есіп, көне мұраға деген көзқарас түзелгеннен бергі кезеңде бұл мәселелер қайта жандануына себеп болды. Халық салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын қайта тірілтіп, ұлттық келбетімізді түзеуге белсенді ат салысуға ден қойған. Әсіресе халықтың құлағы мен һәм тілі болған газет-журналдардың рөлі ерекше болып отырған. Ұмыт бола бастаған қолжазба деректерді қайта басумен қатар, елдегі халық мұрасын жариялау арқылы іске асқан мұндай дүниелер мәңгі халық жадында сақталары айтпасақ та түсінікті.

 Ел мұрасын басып шығарған, елге таратуда кезеңдік үлкен еңбектің басында В. Радловтың «Алтын сандық» атты еңбегін алып қарай отырып, автордың халық өлеңдерін, оның ішінде жеке шумақтар «Бата сөз», «Жоқтаған жыр», «Бақсының сөзі», «Өтірік өлең» және «Ұзатылған қыздың өлеңі» деп топтастырғанын көреміз. Осы топшылаудың ішіндегі бізге керегті «Ұзатылған қыздың  өлеңі» тарауында ғалым үйлену ғұрып фольклорының «Жар-жар», «Беташар», «Сыңсу» сияқты дәстүрлі үлгілерін енгізген.

1980 жылы шыққан Ш. Уәлихановтың «Таңдамалы жинағында» қазақтың отбасылық ғұрып фольклоры оның ішінде үйлену салтына байланысты ырым-наным сенімдерге кеңірек тоқталып кетеді. Бұл кітапта «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы» деген тарауында, «от» үйдің киесі, сондықтанда жаңа түскен келін үлкен үйдің отына тағзым етуге (сәлем етуге) тиіс. «Бұл салт жаңа түскен келіннің отқа тағзым етуі монғолдарда неке қию үрдісінде жасалады. Қалыңдық босағаны аттай сала тізе бүгумен сәлем етеді. Салт бойынша қалыңдықтың жанындағы әйелдер қолдарын отқа қыздырып, қалыңдықтың бетін сипайды» [8, 72] – деп ғалым өзінің зерттеу еңбегінде қазақ қызының болашақтағы қазақ келініне айналар кездегі жасалатын кәделерге кеңірек тоқтала кеткен.

Қазақтың көшпелі дәуірінде қыздарды, әйелдерді жоғары бағалаған. Оларға өмірдің сәні мен салтанаты, ер адамдардың ақылшысы, балалардың тәрбиешісі деп қараған. Қыздардың есімдерін жарық жұлдыздарға, айға теңеп атаған, анаға тіл тигізбесін деп серт айтылған. Батырлар алыс сапарға аттанарда анасынан рұқсат сұраған. Ел басқарған көсемдер ананың айтқан сөзін екі етпеген, кемеңгер данышпандар анадан ақыл сұрап іс шешкен. Әдетте, дәстүрлі рәсімдерді аналарға, қыздарға бастатқаны да белгілі. Осындай қыз балалардың қамын ойлаған, жанашыр кісілердің бірі ретінде қыздар мектебін ашқан, аты әлемге аян, қазақтан шыққан тұңғыш ағартушы ғалым Ы. Алтынсариннің де «Таңдамалы шығармалар жинағында» Орынбор қазақтарының «құда түсу», «қыз ұзату» және «той жасау» дәстүрі туралы топшалап, толықтырып кеткен. Автор бұл еңбегінде үйлену салты бойынша жасалатын «сүт ақы», «ілу», «кемпір өлді», «ит ырылдар», «той малы», «көрпе қимылдатар» сияқты ырымдар мен бірге «Неке қию», «Сыңсу», «Беташар» сияқты үйлену кезінде айтылатын өлеңдерге тоқталған. «Неке қию» дәстүрінде екі куәнің алдында қалыңдықтан оның ұзатылғалы отырған күйеуіне шығуға ризашылығын сұрайды. Неке қиылған күннің ертеңіне қыз жағы берілетін бұйымдарды көрсетеді. Сонан кейін бұл бұйымдар түйеге артылып қыздың ата-анасының алдына, ауылына қайтады. Қыз әке-шешесімен, бауырларымен, бәрі ең соңғы рет құшақтасып, қоштасады, сол орайда «Сыңсу» басталады. Сонымен қоса «Беташарда» айтылатын өлеңдер өз ретімен кетіп, келіншекті өз отауына кіргізеді. Келіншек түскен кезде бетін пердемен жауып жүреді. Бүркенішін тек бір ай, екі ай, одан да көбірек уақыт өткеннен кейін ғана алады [9, 12] – деп белгілі атамыз үйлену салты бойынша осындай деректерді келтіре кеткен.

Қазақ әдебиеттану ғылымына сарқылмас қазына қалдырған, ең алғаш рет қазақ фольклорын жүйеге түсіріп, зерттеген А. Байтұрсынов отбасылық ғұрып фольклорын негізінен «Ғұрып сөзі» деген бөлімге жинақтайды. Отбасы ғұрып фольклорының ішіндегі үйлену салтына байланысты жырларға тоқталып, оған «Жар-жар», «Той бастар», «Беташар», «Неке қияр» сияқты жанрлық түрлерді топтайды. Осы еңбекпен үзеңгілес жазылған С. Сейфуллиннің «Шығармалар жинағының» алтыншы томында, отбасылық ғұрып фольклорының «Салт өлең жырлары» деп атап, оған «Той бастар», «Жар-жар», «Сыңсыма», «Жұбату мен үгіт», «Беташар» сияқты түрлерімен бөліп қарастырғанын көреміз.

Ал М. Әуезовтың «Қазақ әдебиетінің тарихы» атты еңбегінде отбасылық ғұрып фольклорын «Сыршыл салт өлеңдері» деп бөліп, біріншісі – «Жалпақ елдің салтымен байланысқан шер өлеңдер», ал екіншісі болса «Қыз ұзату үстіндегі салт өлеңдер» деп екі топқа бөліп қарастырған [12]. Автор алғашқы топқа жоқтау, естірту, көңіл айту сияқты жанрлық түрлерді жатқызса, соңғы топқа «Жар-жар», «Қоштасу», «Сыңсу», «Танысу», «Беташарды» да қосады.

«Жар-жарды» екі түрге бөліп, қарастырып әр кездегі айтылатын өлеңдерді жан-жақты қарастырған жазушы ғана емес, ой топшылаған фольклорист екенін көреміз.

Келесі тоқталарымыз белгілі ғалым Б. Уахатовтың қазақтың тұрмыс-салт өлеңдерін неғұрлым дәл де, дәмді зерттеулер жүргізу мақсатында «Қазақтың тұрмыс-салт типологиясы» деген атпен шыққан еңбегін айтуымызға болады. Бұл еңбегінде автор әр елдің тұрмыс-салтын, әсіресе үйлену салты бойынша дәстүрлік ұқсастықтарын қарастырып кеткен. Тарихи деректерге қарағанда дүние жүзіндегі халықтардың қай-қайсының да болса құдалыққа келуден бастап, келін түскенге дейінгі аралықта жасалатын өзінше көп жоралғылар болатыны  да рас. Осы тұрғыда автор «Түрік-монғол халықтарының қыз беріп, келін түсіру ғұрпының өзара жақындығын айтпағанның өзінде, орыс, украйн сияқты славяндықтардың құда түсу салтында да бізге жақын ұқсастықтары бар. Мысалы, орыс халқының құда түсу салты былай болады екен: «орыстардың үйлену дәстүрі құдалықтан, құдалардың қыздың әке-шешесімен астарлы әңгімесінен басталады. Әдетте бұл әңгіме жұмбақ түрінде айтылады. Құдалар іңірге таман аңшы, әлде жолаушы кейпінде киініп келіп, жылынып алуға рұқсат сұрайды. Сосын өздерінің қызыл түлкіні қалай қуғандарын, оның осы үйдің ауласына кіргендерін айтады. Сөйтіп, қазақ, қырғыз, қарақалпақ, өзбек жұрты секілді, орыс халқының құдалықтары жаушы жіберуден басталады екен.

«Сізде лашын бар екен, бізде сұңқар бар екен» деген сияқты сөздермен астарлап, жұмбақтап айту орыс елдерінің де салтында жиі кездескенін көрдік, — дейді [5, 62].

Бұл еңбекпен қатар халық өлеңдерін монографиялық тұрғыдан тұтас қарастырып «Қазақтың халық өлеңдері» (1974 ж.) кітабында отбасылық ғұрып фольклоры «Әдет-ғұрыппен байланысты туған өлеңдер» деген ат иеленіп «Балалар өлеңдері», «Үйлену-салт өлеңдері», «Мұң-шер өлеңдері» деген үш салаға бөліп қарастырған.

Бұл еңбекте алғаш рет отбасылық ғұрып фольклорының ішкі құрылымында бала тәрбиесіне қатысты жеке бір саланың бар екендігі арнайы сөз болады.  Үйлену салт өлеңдерін «Той бастар», «Жар-жар», «Сыңсу», «Беташар», «Той тарқар» деп саралайды. Сонымен қатар автордың бұл еңбегінде қазақтың үйлену салтының өзге елдердегі үйлену салтымен ұқсастықтары жайлы тоқталғанын көрдім. Демек, әр халықтың ауыз әдебиетінде кездесетін ескілік салт-сана, әдет-ғұрып көріністері адам баласының алғашқы қауымдасу дәуірінен келе жатқан барша халыққа ортақ белгілерін де байқадық. Тегінде адам болып дүниеге келу, есею, ер жету, жар сүю, перзент көріп, оған тәлім-тәрбие беру, ақыр соңында дүние салуы секілді заңдылықтар қай халыққа болса да ортақ екенін, сол заңдылықтардың негізінде туған халықтық әдет-ғұрыптардың жөн-жоралғы, өлең жырларының да арасында ұқсатықтардың бар екенін көруімізге болады. Мысалы, тәжіктерде «саломнома», ал бізде ол «жар-жар», «беташардың» дәл өзіндей болмағанымен мазмұны жағынан ұқсастықтары кездеседі. Сондай-ақ, тәжіктерде «ашула» деген қысқа өлең түрі бар екен. Мұнда әр түрлі тақырыптар қозғалады. Соның ішінде туған үйімен, ата-ана, ағайындарынан айырылысар шақта айтылатын қыздардың қоштасу өлеңдері де кездесетінін көоеміз және мазмұны жағынан бұл өлеңдер қазақтың сыңсуына ұқсатуға болады.

 Ал көрнекті ғалым, профессор Ә. Қоңыратбаевтың «Қазақ фольклорының тарихы» атты еңбегінде «Тұрмыс-салт жырлары» деген жеке тарау ретінде қарастырылғанын көреміз. Автор бұл еңбегінде тұрмыс-салт жырларын бірнеше түрге бөлгенін байқаймыз.

Мысалы:      

а) бақташылық жырлар (төрт түлік мал туралы);

ә) діни ғұрыптық жырлар (жарапазан, бәдік);

б) үйлену жырлары (той бастар, жар-жар, сыңсу, беташар);

в) ұлыс жырлары; 

г) бөбек жырлары;

д) жаназалау жырлары.

Соның ішінде біздің тақырыпқа байланысты үйлену жырларын алып қарасақ, ғалым бұл салтқа байланысты өлеңдерді «Той бастар», «Жар-жар», «Сыңсу», «Жұбату», «Беташар» деп бөліп қарастырған екен.

Иә, қазақ фольклорында отбасының тағдырына, жас буынның өсіп, мұрат-мақсатына жету немесе солардың арман-қайғысына ортақ болған өлеңдері – үйлену жырлары десек болғандай. Бұл жырлар алуан түрлі формада жасалып, ел ауызында жақсы сақталған.

Халықтың тұрмыс-тіршілігі, бір кездегі әдет-ғұрпы бәрі осының айғағы емес пе? Кең байтақ елі мен жерінің өшпес өнегесімен ұрпаққа із қалдырып, олардың отау тігіп, үлкен отбасы болуы үшін, үлкеннен өнеге үйреніп келгеннің арқасы деп білген жөн. Көненің көзі, өмірдің ізімен жүргізіп, жастарды тәрбиелеуде маңызы мол дүние екенін ұмытпағанымыз нұр үстіне нұр болар еді.

Енді келесі тоқтар еңбегіміз, ол 1974 жылы шыққан М. Ғабдуллиннің «Қазақ халқының ауыз әдебиеті». Бұл еңбекте ғалым  «айттыру» дәстүрін үш түрге бөліп қарастырады. Атап айтқанда, «Белқұда» немесе «ежеқабыл» деп атаған. Бұл әдіс салт бойынша, жастарды ата-аналары балалары тумай тұрып аттастыратын болған.

Келесісі — «Бесік құда». Бұл салт бойынша ата-аналары балаларын бесікте жатқан кезде – ақ аттастырып құда болған.

Ал соңғысы — «Қарсы құда», мұнда не қызы, не қарындасы бар кісілер бір-бірімен құда болуға келісім-шарт жасайды. Екінші сөзбен айтқанда, адам айырбасы жасалған, — дейді автор [13, 54].

Қай халықты алсақ та, оның ертеден келе жатқан салты, кәдесі болған соң, қыз ұзатып – келін түсіру жастарды үйлендіруге байланысты туған. Кезіндегі «қыздарды айттыру» —  деген соры қалың салт болғанын да білеміз.

Ел арасы құдалық салтына ерекше назар аударған. Алдымен ата-аналардың бай-кедейлігі ескерілген. Қара шаруаның жігітіне ақсүйек тобының қызы айттырылмаған. Байлар байлармен құда болуды ұнатқан. Бір-біріне мақұлдаған құдалықты қазақтар «құда түсер» деп атаған. Жігіт өзінің алғашқы сапарында қыздың ауылына келін түсіп, оны ұзататын қыздың сіңілісі немесе жеңгелері алдынан күтіп алатын болған. Жігіттен «ат байлар» ырымын алады. Күн батып, қас қарайған кезде қыздың жеңгелері күйеу баладан «сиатар – байғазы» алады. Сол кеште күйеу жігіт қыздың анасына «сүтақысы» деп малдың жақсысын атаған.

Ал жігіттің алғашқы қадамы «Есік ашу» деп аталады. Қыз шатырына енген жігіт тізе бүгіп үш рет тәжім етеді. Біріншісі — әруақ болып кеткен ата-бабасына, екіншісі – қыздың әжесіне, ал – үшіншісі қыздың анасы үшін. Қыз анасы кеткен соң, жігіт айттырылған жарының атын атап сәлемдеседі, бірақ қыз үндемейді. Екеуін сөзге шақырғаны үшін жеңгелері «сөйлестіру» кәдесін алады. Қыз бен жігіттің танысып, білісуі осылай жеті күнге созылады. Санаулы күндер өткен соң, күйеу бала қызды ұзатып алып келуге барады. Одан кейін жігіт жақтың адамдары той жасап, үлкен отбасын құрған үйлену тойы да болады. Міне көптеген отбасылар алдымен үй болу үшін осындай кәделерді жүргізіп, өтетін болған.

Сол сияқты қазақтың салты мен дәстүрін жинақтап әдебиетке өз кезінде үлес қосқан ғалым, зерттеуші Б. Кенжебаевтің 1986 жылы шыққан «Әдебиет белестері» атты оқулығында көптеген зерттеу, мақалалары берілген. Бұл кітап төрт тараудан тұрады. Бірінші тарауына «Ерте дәуірдегі әдебиет нұсқалары», екінші тарауына «XV-XVIII ғасырлардағы әдебиет», ал үшіншісіне «ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті мен қазақ совет әдебиеті» деп енгізген.

Бұл еңбекте автор қазақ өлеңдерінің құрылысы туралы жіктеп, оның ерекшелігіне тоқтала кетеді. Оның ішінде қыз тойында айтылатын өлеңді – жар-жарды «қара өлең» деп кіргізгенін байқаймыз.  «Жар-жардың» төрт түрлі болып айтылатыны жайлы тоқталып кетеді. Жар-жардың біріншісін – негізгі 2 буынды ақсақ ұйқасты қара өлең, 13 буынды тұтас ұйқасты, түгел алғанда қос ұйқасты өлең болып келеді. Екіншісін – негізгі 8 буынды, ерікті ұйқасты жыр тәртібімен келетін, үшіншісі – бунақ 2 буынды, ақсақ ұйқасты болып екі тармаққа бөлініп, ерікті болып келеді.

Ақырында, ол біресе «жар-жар» болып, біресе «жар-ау» болып айтылады. Осылай деп тұжырымдағанын автордың осы еңбегінен көп көреміз.

Осындай үйлену салты бойынша басқа ғалымдар сияқты азды-көпті еңбек еткен зерттеуші Х. Арғынбаевтің «Қазақ отбасы» деген кітабында, автор «қазақ отбасының түп қазығы — алғашқы қоғамнан, адам болып қалыптасқаннан басталады», — дейді. Бұл мәселе туралы бір сөзбен айтқанда, қазақ отбасының өткені мен бүгінгісі, халқымыздың оған байланысты  салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары терең қамтылған. Үйлену салты бойынша бұл кітаптың көп дерек беретінін көреміз. Кітап негізінен төрт бөлімнен тұрады: «Қазақтағы отбасы және отбасылық қарым-қатынастар», «Қазақтағы некелесу әдет-ғұрпы», «Қалыңмал және жасау», «Қазіргі отбасы және некелік қатынастар» , — деп, оларды ішінен, өзара үйлену тойының қалай жасалатындығы, онда істелетін заңдылықтарға жекелей тоқтала кеткен. Және автор бұл салтқа байланысты өлеңдерді топшалап, қай кезде қалай айтылатындығы жайлы сөз етеді. «Жар-жар», «Сыңсу», «Беташар» жырларын тойдың қай кезінде айтылатындығына да тоқталған.

 Қазақстанның кең байтақ жерін мекендеген қазақ халқының некелесу және үйлену тойын өткізу дәстүрі жайында мол деректердің біразына тоқталып өтіп, оны талдап, өзіміз үшін мағлұматтар жинасақ артық болмасы анық.

Кезінде ел арасында сақталып, келе жатқан дәстүрлер жайында кәрі құлақ қариялардың арқасы мен ауыз әдебиетінің мұраларына сүйеніп белгілі бір тұжырымдар жасауға болады.

Қазақ арасында жастай некелестіру ертеден келе жатқан дәстүр. Сол кезде қыз балаларды 13-14 жасында ұзатса, ер балаларды 15-16 жасында балиғатқа толды деп үйлендіре берген. Бұл дәстүр халық арасында ашық көрініс тапқан. Халық түсінігінше неғұрлым жастарды ерте үйлендірсе, олардың әртүрлі жағымсыз қылықтардан аулақ болып, ұрпақтары көп, мықты болады деген сенімде болған.

Неке құрудың негізгі жолы – құда түсіп, қалыңмал төлеп үйлену, жасауымен тұрмысқа шығу. Осы бойынша Х. Арғынбай өзінің «Қазақ отбасы» кітабында «малы тапшы шаруаларға, әсіресе, кедейлерге 27, 17 бас мал төлеп келін түсіру оңайға түспеген. Сондықтан кедей балаларының ішінде 30-40 жасқа дейін үйлене алмай жүретіндері жиі кездеседі. Тіпті, тақыр кедей балалары әуелі өздері бірнеше жыл жалға жүріп, қалыңға беретін мал жиятын немесе  оңтүстік аймақтарда қалыңдық үшін қыз әкесіне қызмет ету әдеті де болған. Қыздарын 12-13 жасқа толысымен күйеуге беру әрине кедей жарлылардың ісі. Өйткені көп баланы асырап бағу, оларға оңай түспейтін. Қыз бен күйеудің жас шамаластығына қарамайтын. Барлыққа мастанған егде тарқан байлар жоқшылықтың зардабынан қысылған жарлылардың жас қызын төсек жаңғырту ниетімен әйел үстіне немесе әйелі өлген соң малға жығып алатын [14, 125].

Міне осындай әлеуметтік теңсіздіктер дәстүр аясында да кездесетінін көрдік. Осындай үйлену салты бойынша көптеген деректер мен мағлұматтар жайлы өздерінше пікір жазып, зерттеп жүрген авторлар еңбектерінде молшылық. Сол сияқты белгілі жазушы-этнограф, қол өнер шебері С. Кенжеахметұлы халқымыздың тарихы мен мәдениетін, салт-дәстүрін терең білетін және оны көпшілікке насихаттауда қызықты, әрі құнды еңбектер жазған қаламгер. Оның «Жеті қазына» атты еңбегінде «Қазақ ырымдары», «Бала тәрбиесіне байланысты», «Халықтың уақытты анықтау белгілері», «Тыйым сөздер», «Түс жору» сияқты тараушалардан құрылған еңбегінде автор әр тараушасына өзіндік анықтамасы мен түсінігін жазып, біздің тақырыбымызға байланысты «Қыз танысу», «Жар-жар», «Беташар», «Той бастар», «Шарғы», «Босаға майлау», «Енші» деп қарастырып бөліп кеткен.

Автордың 1998 жылғы тағы бір еңбегін атауымызға болады. Бір еңбектің артынан, бір еңбектің жарық көруі халық үшін керемет дүниелер десек болады. Автордың бұл еңбегінде салт-дәстүрге байланысты «Ұлттық әдет-ғұрыптың беймәлім 220 түрі» деген екінші кітабында үйлену салтына байланысты, «жаушы» , «қарғыбау», «құда түсер», «киіт», «өлі-тірі», «неке қияр», «қыз ұзату», «ау-жар», «үй көрсету», «өңір салу» т.б. кеңірек тоқталады. Автордың бұл еңбегін оқи отырып ата-баба дәстүрінен мол дүние жинақтайтынымыз анық. Сонымен қоса авторға өзінің бұл еңбектерін жазуға түрткі болған бір де бір себеп, елінің дәстүрі екенін мына бір сөзінен байқаймыз. «Айналайын халқымның салтын, дәстүрін, дінін, тілін, тарихын, әдеп-салтын, әдетін, тәлім-тәрбиесін, мінез-құлқын. Зерделедім, оқыдым, тоқыдым, үйрендім және одан сусындадым. Соған лайық жаман әдеттерден, ішімдіктен, шылымнан, тәкәппарлықтағы басқа ерсі мінездерден, әдеттерден бойымды аулақ ұстадым. Әруаққа дұға, үлкенге құрмет, жастарға үлгі , еліме қызмет көрсетуден жалыққан кезім болған жоқ. Бұл өз еңбегім емес, халқымның тәрбиесі мен үлгісінің жемісі» [15, 3], — дейді автор.

Әрине автор сөзінің жаны бар. Бүгінігі күнге дейін халықтың ізін өшірмей, оның керісінше жандануына болған, біріншіден дәстүр болса, екіншіден сол дәстүр аясындағы халқымның ырым кәделері, ойын-тойы, тәлім-тәрбиесі, бәрі-бәрі осының айғағы емес пе? Ата-баба байытқан дәстүр, келешектің рухын түзетіп, иманды етіп тәрбиелеп өтуге мол еңбегін сіңірген. Әр нәрсенің түп қазығы, тамыры болатыны болатыны анық. Сол түп қазық пен тамыр – отбасында болатыны, әр нәрсенің жөн-жоралғысы, сол дәстүрден бастау алатыны бәрімізге аян.

 Ұлағатты халықтың барлық салт-дәстүрін түгендеп, дәл анықтама беру оңай дүние емес. Бірақ әр жердің әртүрлі айтылатын салт-дәстүр түрлері өте көп. Осы сияқты әр автордың өзінің зерттеген тың еңбектері баршылық. Сондай еңбектердің бірі А. Естеновтың «Үйлену тойы» деген кітабында автор салт-дәстүрдің көнеден бастау алатыны жайлы бастап, құда түсудегі көптеген жөн-жоралғыларға тоқтала кетеді. «Сыңсу», «Қыз бен Жігіттің «ау-жар» айтысы», «Қайым өлеңдер», «Беташар», «Той бастар» — деп келтіреді автор [16].  Әрине, ең бастысы үйлену салты бойынша той жасалған үйдің ата-анасы тойдың қалай, қайтіп, қай кезде жасалатынын, қай жерде өтетінін анықтап алатын болған. Сол сияқты, той өтетін орынның сән-салтанаты да көз тартарлық болғаны да жөн. Ол үшін айнала кілем, әдемі тұс киіздер ұсталып, жас жұбайлар шығатын төр жақтағы кілемге төс түйістіретін қос аққудың әсем бейнеленуі керек. Айнымас ақ махаббаттың символы – қос аққудың үстіне екі жастың есімдері жазылады. Қалған қабырғаларға мынандай сөздер мен игі тілектер ілінетін болған.

 

Мысалы:             

Екі өзен қосылса – дария,

Екі жақсы қосылса – жан ұя,

Немесе:             

Құда — мың жылдық,

                          Күйеу – жүз жылдық —

 

деп бір босағаға «Тілек бұрышын» орналастыратын болған. Тойдан шыққан немесе тойға келген жұрт кірерде сол жердегі альбомдарға өз тілектерін жазып, ескерткіш қолтаңбаларын қалдырып жүретіні біздің балалық кездегі той салтанатының көрінісі осылай болатын.

Той туралы жазсаң көп нәрсенің кереметтілігін байқайсың. Қуанышты бір сәтті, қуаныштың, бақыттың адам баласына жасаған шарапатының молдығын қарап отырып, өзің де соны бастан өткізеді екенсің. Бастаған жерімізге қайта оралсақ, үйлену салты бойынша еңбектер кім-кімнің де болмасын қызықтыратын тақырыбы шығар деп ойлаймын. Осы сияқты бір қатар еңбектердің бірі – 1992 жылы шыққан Ш. Керімовтың «Күйеу келтір – Қыз ұзат» атты еңбегінде автор «Сыңсу», «Беташар», «Той бастар»,         «Жар-жар», «Аушадияр», «Бата» және «Ел аузындағы айтылатын қанатты сөздер немесе мақал-мәтелдерге» тоқтала кетеді. Автордың үйлену салты бойынша айтқан сөзіне тоқтала кетсем, «Иә, қоңыраулы жастық шақ біздің де басымыздан өтті. Ғашықтық сезімге бөленіп, ақ босағадан аттадық. Немерелі, шөберелі болдық. Бақытымызға орай ол кезде алды дария әжелерімізден, жаны нәзік жеңгелерімізден имандылық, инабаттылық, яғни, халқымыздың бойына ғасырлар бойы сіңген ұлттық мінез, қасиет жайында жиі еститінбіз. Қызыға тыңдап, өзіміз де соларға ұқсағымыз келетін» [17, 3], — дейді автор.

Ал отбасылық ғұрып фольклорының ішінде жұртты ынтықтыра тәнтті ететін көркем де күрделі саласы – үйлену ғұрпына қатысты жырлар екені белгілі. Халық мұрасы жанашырларының назарына ерте ілініп, көптент қарастырылып келе жатқанымен, бұл сала да әлі жете жинақталып, терең зерттеле қойған жоқ. Бірақ әркім өз мүмкіндігінше соған үлес қосуда.

Дәстүрлі ұғымда үйлену тойы тек қыз бен жігіттің немесе ата-ананың ғана қуанышы емес, бүкіл ауылдың, аяқ жетер ағайынның, ұлыстың, қала берді бүкіл елдің тойы болған. Сондықтан да ертеде үйлену тойы бүкіл күрделі құрылымның барлық рәсімдері, барша елдің қатысуымен барынша жария өткізілген және оны атқаруға мүмкіндігінше мол адам қатыстырылған. Сондай-ақ, үйлену – жас адамның ер жетуінің, қоғамның белді мүшесіне айналуының көрсеткіші. Сондықтан да оған үлкен қоғамдық мән берген. Сол сияқты осы салтқа байланысты К. Матыжановтың құрастырған «Тал бесіктен, жер бесікке дейін» деген кітабында отбасылық дәстүрдің үш саласын бөліп қарастырып, оған әр түрлі талдаулар келтіреді. Мысалы, бірінші – Сәбилік ғұрып фольклоры; екінші – Үйлену  ғұрып фольклоры; үшіншісі – Азалау ғұрып фольклоры, – деп бөліп, біздің тақырыбымызға байланысты өлең-жырларды автор «Жар-жар», «Неке қияр»  сияқты түрлерге бөліп жіктеген. Кейін 2004 жылы филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертациясын «Қазақтың отбасылық ғұрып фольклоры» деген тақырыппен қорғап, оның ішіндегі «Үйлену ғұрып фольклоры» деген тарауында бұл салтқа байланысты кеңірек тоқталады.  «Сыңсу», «Беташар», «Той бастар», «Жар-жар», «Аушадияр», «Неке қияр» – деп жеке-жеке бөліп тоқтала кетеді.

Ал 1990 жылдардан бастап, өз тәуелсіздігімізді алып, етек жеңімізді жиып, ел бола бастаған кезімізде-ақ, ата-баба дәстүріне ден қойып, сол тақырыпта көптеген кітаптардың шығуы баршылық. Осы жылдары фольклор саласы, оның ішінде үйлену салты бойынша көптеген зерттеу еңбектері молынан шығып, жаңа қырынан таныла бастады.

Мысалы, 1991 жылы шыққан М. Қазыбековтың «Наурыз – жаңғырған салт-дәстүр» кітабында автордың тоқталып кеткен дүниесі молынан екенін көреміз. Бұл еңбекте салт-дәстүрге байланысты керемет мағлұматтар барынша көбірек берілген. Төрт бөлімнен тұратын бұл еңбек өз ішінен 6-7 тараудан тұрады. Бірінші бөлімі – «Ұлыстың ұлы күні – Ұлыс күн», екіншісі – «Торқалы той – топырақты өлім», ал үшіншісіне – «Халқым қандай десең – салтымнан сынап біл» және төртіншісі – Атадан – балаға». Міне, осындай тараулардан тұратынбұл еңбекте, әсіресебіздің тақырыбымызға байланысты деректер туралы автор екінші бөлімінде айтып кетеді. Онда «құда түсу», «жаушы», «есік төр көрсету», «ұрын той», «қалыңмал жасау», «келін түсіру» деп әр тарауына тоқтала кетеді. Сонымен қоса үйлену тойына қатысты ырым — кәделерді, жөн – жоралғыларды оқырманға таныстырып кетіп, өзі сол салт бойынша былай дейді:

— «Адам өміріндегі ең бір қызықты да, қуанышты  ұмытылмас белең – ол – үйленіп, жеке отау тігуі. Ұрпақтарының үлгілі семья құруы, сол жастардың ата-аналары мен адамдарының ғана тілегі, талабы ғана емес, қоғамдық қажеттілік. Семья – мемлекеттің іргетасы. Қоғамдағы әр семьяның босағасы берік, мерейі үстем болмай мемлекеттің мықты болуы мүмкін емес. Сондықтан «қоғамда қандай жағдайда жаңа үйленген жастар өнегелі отау бола алады?  — деген сұрақты шешу үшін, алдымен өз еліміздің семья тарихына шолу жасап, бүгінгі күннің мақсат мүддесі тұрғысынан сын көзбен аралап шығуды мақұл көрдім» [2, 46].

Иә, қазақ халқының ұлын үйлендіріп, қызын ұзатуда ғасырлар бойы желісін үзбей жалғасып келе жатқан өзіндік салт-дәстүрлері бар да және бола бермек. Көбіне әдет-ғұрыптар ұрпағының келешегін, нәсілінің болашағын ескеруден туындаған. Ата-бабамыз екі жасты үйлендірмес бұрын, алдымен оларға шарт қоятын тұстарының да  кездесетінін көреміз.

Жігіт қалыңдықты араға жеті ата салып іздестіру керек. Бұл талаптың мәнін халқымыз былайша түсіндіреді. «Қаны жақын туыс адамдар үйленсе, біріншіден, олардан ақыл-есі дұрыс бала тумайды, туа қалғанның өзінде өмір жасы қысқа болып, саны бір-екіден аспайды. Екіншіден, ағайын-туысқан арасында әдепсіз, жағымсыз қылықтар етек алып, ынтымақ бұзылады. Ал туыстық араға жеті ата толған соң, ежелден жекжат екі ел сүйек жаңғыртып, қайтадан құда болысады. Осы салт арқылы ел бірлігі сақталған. «Күйеу жүз жылдық, құда мың жылдық» деген мақал осы дәстүрге байланысты қалыптасқан болуы керек. Сонымен қоса «жеті атасын» білу дәстүрі күні бүгінге дейін, әрбір қазақ семьясында  сақталып келеді. «Жеті ата» дала тұрғындарының паспорты сияқты. Сондықтан әрбір ата-ана баласынынң тілі шыға бастағаннан – ақ оған жеті атасының атын үйрететін болған.

 Шаңырақ көтерер жастар көңіліне жоғарғыдағыдай дүниелерді саналарына сіңіріп, салт бойынша жүрер болсақ адамзат баласының мақсатты, асыл мүддесі, ұрпаққа тарату мұратынан туындаған, сан ғасырлы халықтық тәжірибенің жемісі екенін ұмытпауымыз керек секілді. Осы аталған үйлену дәстүрі бойынша өзіндік еңбегімен орта мектептің 8-9 сыныптарына арналған оқу құралды жинастырып, зерттеп, еңбек жазған азаматтардың бірі М. Смайылов, М. Оразаев және С. Қалиев «Қазақ халқының салт-дәстүрлері» деген еңбегінде, ата-баба дәстүрінің бас-аяғына дейін қамтылғанын көреміз. Ең аяғы қазақ халқының киетін киімі мен ішетін асының ерекшелігі жөнінде тоқталған.

Үйлену салты бойынша авторлар бірнеше деректер келтіріп, басқа да авторлар сияқты өз түсініктерін енгізген.

Үйлену және үй болуға байланысты қазақтың салт-дәстүрі бойынша құда түсу, келін түсіру, ұрын келу немесе « ілу тойы», «Сыңсу», «Беташар», «Неке қию», «Түйін», «Төркіндеу», «Енші» беру», «Отауға шығару» сияқты ырымдар мен түрлі жөн-жоралғыларды бөліп жіктейді.

Отбасы қоғамның бір бөлшегі болғаннан кейін үйлену, өз алдына отау тігіп, түтін түтету ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатқан тарихи салт, құбылыс. Қазақ халқының «Бірінші байлық – денсаулық, екінші байлық – ақ жаулық, үшінші байлық – он саулық» деген үш тармақты, бір бүтін аталы сөздің бар екені де мәлім. Осы бойынша мұндағы «ақ жаулық» деген әйел мағынасындағы сөз екені түсінікті. Осы тұрғыда авторлар «Қыз бен Жігіттің бас қосып үйленуі сырт қарағанда олардың жеке өз істері сияқты көрінгенімен бұл бүкіл халық мүддесімен, оның болашағымен ұштасып жатқан қоғам өмірінің өзектес құбылыс екені анық. Сондықтан да ежелден ата-аналар балаларын кезінде үйлендіріп, жақсы келін түсіруді мұрат тұтқан және мұны тікелей өз қолдарына алып отырған. Оның орынды себебі де бар. Бір үйлі жанның, тіпті бір ауылдың тіршілігін алдымен келетін келін бастайды. От бар жерде өмір бар, жылу береке бар. Сол отты жағуды халқымыз келінге сеніп тапсырған. Бүгінгі жас келін – ертеңгі өмірді жалғастырушы, ұрпақ әкелетін ана [18, 15] – деп жинағында жазылғанын көреміз.

Халықтың өсіп-өнетін жан ұясы – жас жұбайлар шаңырағы. Сол шаңырақтың берекесін келтіріп, түтінін түтететін де әрине әйел баласына байланысты екені де сөзсіз түсінікті.

Қандай әке-шеше болмасын бәрінен бұрын айттыратын қызын ажар, көркіне ғана емес, адамгершілік қасиеті қандай дегенге ерекше көңіл бөліп, оның «көрегенді», «өнегелі» жерден шығуын қалаған. Келіннің сүйген жарына адал, ата-енесіне мейірімді, еңбек сүйгіш, елгезек болуына назар аударса керек.

Мүмкін аттастыру дәстүрі осыдан пайда болған шығар. Қай ата-ана өзінің баласының жаман жерге барғанын қалайды дейсіз. Баласының бақытты болуы, ата-ананың да бақыты емес пе?

Ата-бабаларымыздың ғасырлар бойы ұстанған бұл салт-дәстүрлері жас жұбайлардың көсегесін көгертіп, босағасының берік болуына, бала тәрбиелеп, ұрпақ өсіруіне, сөйтіп ұлттық тұтастығын сақтауға себепші болып, негізін қалады десек артық айтқаным болмас.

Ал 1995 жылы шыққан М. Молдабаева мен А. Зәкірмановтың «Ата салтың – халықтық қалпың» атты еңбегі де біздің тақырыбымызға да пайдасы зор,  бір де бір еңбек. Бұл еңбекте авторлар «Тағылым отбасынан басталады» деген тарауында, қазақтың үйлену салты бойынша көптеген деректері мен бізді қанағаттандырады.

«Қыз әдебі», «Есік көрсету тойы», «Құда түсіру», «Жаушы жіберу», «Төсек тойы» деп қарастырып, оларды әр қырынан жете тексеріп оқырман үшін көптеген мағлұматтар келтіреді. Шаңырақ құру – күллі азаматтық дәстүр екені түсінікті. Жер бетінде қанша халық болса, бұл дәстүрдің де сипаттары да соншалық сан алуан. Өйткені, әр халықтың өзінің шаңырақ көтеру қуанышы өз тұрмыс-салтына лайықты, өздерінше қызықтыруға тырысады. Осы бойынша қазақ халқы да өздерінше дамытқаны анық. Кез-келген халықтың өсіп-өркендеуіне жас ұрпақтың шаңырақ көтеретін, отбасы құруына байланысты екені белгілі. «Адам ұрпағымен мың жасайды» деген сөз тегінде қалмаса керек. Мәңгі жасағысы келетін халық, атадан балаға ауысатын қарашаңырағын көзінің қарашығындай қорғап, бұлардың үздіксіз өркендеуіне үнемі қалт жібермей қадағалап отыратыны да сондықтан болуы керек.

«Қошқар болар қозының маңдай алды дөң, жеңі кең келер» деген аталық сөздер тегіннен-тегін айтылмасы анық. Ата-бабамыз ұрпақ тәрбиесіне ас зор мән берген, өйткені, ұрпақ – болашақ. Оны әбден түсінген халық: – «Балаңды беске дейін патшадай күт, он беске дейін қосшыңдай жұмса, он бестен кейін құрдасындай сыйла» – деп тәрбиелік мәнді үш-ақ сөзге сыйдырады.

«Патшадай күт» дегені  – қамқоршы бол, өсір, мәпеле дегені. «Қосшыңдай жұмса» дегені – жәрдемші ет, жұмысқа сал, буынын бекіт, еріншектіктен сақта, –  дегені. Ал «Құрбыңдай сыйла»  дегені – балаңа ес кірді, ақыл иесі болды, енді оның отау құруы жақын, оның да түбі өзіңдей ұрпақ қамқоршысы болатынын ұмытпа! – дегендігі болар.

 Халықтың ұрпақ өсірудегі қарапайым пәлсафасы міне осындай. Осы сөзге дәлел ретінде жоғарғыдағы авторлар сөзінен келтірсек. «Босағасы құтты жайсаң шаңырақ құру, әркімнің де асыл арманы екені хақ. Ал бұған қол созу мен жетудің арасы жер мен көктей десек асырып айтқандық болмас. Ерлі — зайыпты болып, әке-шеше атанып, бала сүюді, үбірлі-шүбірлі болуды, ұрпақ өсіру ісіне лайықты үлес қосуды мұрат тұтқан адам, бәрінен бұрын өзіне тән, тұрмыстың ащысы мен тұщысын қабақ шытпай бөлісуге әрдайым тұратын өмірлік серігің, өзін қандай сүйсе, өзгені де сондай қадірлейтін, сүйген жар, жаны сұлу жұбай – «ақ жаулық» міне осы. Мұндай ақ жаулық ерлі-зайыптының, ата-ананың, ұрпақ жалғастығы дегеннің ұйытқысы сен көркі» [1, 43], – дейді.

Ал өзіміздің арамызда бүгінгі күні фольклортану ғылымына үлес қосып, бүгінде филология факультетінің студенттерін білім нәрімен сусындандырып, көптеген оқулықтар жазып, зерттеушілікпен айналысып жүрген ғалымдарымыз да бар. Солардың бірі профессор С. Садырбаев. «Қазақ халық әдебиеті» атты еңбегінде автор тұрмыс-салт өлеңдері, ертегілер мен аңыздар, шешендік сөздер, мақал және мәтел, жұмбақ, айтыс, ән өлеңдер, «Батырлар жыры және тарихи жырлар, лиро-эпостық жырлар деп бөлінгенін, соның ішінде үйлену салты бойынша автор «Той бастар», «Жар-жар», «Сыңсу», «Жұбату», «Беташар», «Айт келін» деп топтастырған. Беташар мен «Айт келіннің» айырмашылығының көрсетіп те кетеді. «Жар-жар» өлеңінің жеті түрін береді. Бірінші түрінде қыз өзінің жеңгесін, әке-шешесін, туған өлкесін еске алса, екінші және үшінші түрінде әзіл-қалжыңмен келсе, төртінші, бесінші түрінде – сіңілісі жайлы, артындағы елі жайлы сөз болады. Алтыншы түріне қыз әке-шешесінің мейірі, қаттылығына ыза болып жылайды. Соңғы жетінші түрі – қыз ұзатқандағы жігіт пен қыздың ау-жары айтысы деп бөліп қарастырған [19].  

Профессор З. Сейтжанұлының «Халық әдебиеті» кітабында үйлену салтын үй-іші салт өлеңдері деп бөліп, өзара іштерінен  «Той бастар», «Жар-жар», «Сыңсу», «Беташар» деп бөліп көрсетеді [20].

Тұрмыс-салт өлеңдерінің бір шоғыры үй іші салт өлеңдері.Өмірге сәби келсе, не жарық дүниеден жақын адам өтсе, не болмаса қыз ұзатып,келін түсірсе де осылардың барлығы белгілі бір салт-ғұрып жөн-жоралғылардың аяасында өтеді. Халықтың тұрмыс-тіршілігінен,өмірдің әр кезеңінен орын алған мұндай салттың қай-қайсынд айтылатын өлең-жырлардың турлері көп. Солардың бірі үйлену салтына байланысты айтылатын өлеңдер екені анық.

Рас үй іші салт өлеңднрі деп бөлінгендей,әр нәрсенің бір басында тұрса да көптік етпес.Өйткені әрбір іс-істеу үшін,оның қашанда үй-ішіне байланысты болатындығы  әуелден бепгілі.Сәби дүниеге келсе де, қайғылы жайттар болып жатса да,бәрі-бәрі ең алдымен шаңырақ көтеріп,үй болудан басталады емес пе?Үй болудың ең бастысы ұлттық дәстүрінде де, имандылықта.Үйден шығарда үйдегілерге қайда баратыныңды айтып кету, отбасының мүшелері ең алдымен қызының қайда баратынын айту ең алдымен олардың бір-бірімен есептеспеуі. Әйел адамның үйден көшеге күйеуінің рұқсатымен шығуы, күйеуінің сыртқа кеткеде жөнін айтып кетуі бұл да сыйластықтың, ең алдымен имандылықтың көрінісі емес пе?

Отбасы бақытының бір кілті әдептілікте.Осы туралы қазақ ұлттық әдет-ғұрып  салт-дәстүр акдемиясының призиденті М.Тоқашбаев былай дейді.

«Кейбір жігіттер де «бұл менің әйелім ғой, қалай сөйлесем де өз еркім», деп әйеліне дөрекі,анайы тіл қатып жататындыры болады.Тіпті әйелді аптасына бір рет сабап тұруы керек» дейтіндері бар. Мұндай пікірлер мүлдем жансақ.Өйткен, әйел сатып алған затың емес,ол өмірлік қосағың.Бар ғұмырыңның ыстық — суығын, қуаныш, ренішін бірге бөлісуге бел байлаған адамың.Сондықтан да барлық бөтен адамдарға жасалатын ізеттілік пен кішіпейілділікті өз жартыңнан бастағаның жөн.Әйел табиғатында жақсы қарым-қатынасқа, өзін еркелетуге,азаматына арқа сүйеуге мұқтаж. Ылғи зеку, дауыс көтеру, тіл тигізу, қол жұмсау, әйел адамды ашындырады, тілін шығарады. Сүйіспеншілік сезім жек көрушілікке жек көрушілік, жауластыққа ұласады.Бір-бірін сүйіп, жақсы көріп үйленгендер отбасылық өмірлерінде қарым-қатынасын «су құйылмаған гүлдей» солдырып алуы,сезімдерін жоғалтып алуы кәдік» [21].

Рас, отбасы болып қалған соң имандылық деген дүниені ұмытпаған жөн. Имандық қағидаларына әр адам жауапкер екендігін, өзінің жауапты болатын нәрсесі үшін сұралатыны айтылған.Әсіресе отбасындағы әдептіліктік қалыптастыруға ер адам жауапты.

Әр ұлы істі ұсақ түйек деп қарастыруға болмайды.Үлкен ғимараттардың кірпіштері қаланатыны сияақты отбасылық бағыт та осындай ұсақ түйектерден қаланады.Соны ұмытпасақ ең бастысы сол. Ал осы отбасылық дәстүрдің жан-жақты жете зерттеген жазушы Б.Сапаралиннің «Құтты болсын тойларың» деген еңбегінде автор қазақ халқының той десе ішкен асын жерге қояатын халық, сауықшыл халықтың тойлары да көп болатынын келтіре кетеді. «Шілдехана», «Үйлену», «Мектепке бару», «Әскерге бару тойы»,деп қарастырып кетеді. Оған қоса «Алтын той» және «Күміс тойды» да бөліп кетеді [22].

Автор үйлену тойына байланысты сценарий келтіріп,тойдың қалай өткізілуі тиіс екеніне де өз еңбегінде тоқтола кетеді.Ең алдымен шақыру билетін дайындаудан, тойдың болатын жерін, әсем безендіруден, беташар, сыңсу, қоштасу, деп қарастырады. Бірақ әр қайсысын өз орындары мен талдап кететіні де белгілі.

Үйлену тойы адам өміріндегіең бір жауапты, іждағаттылық пен дайындалуды қажет ететін салтанат. Жас отаудың болашақта тату тәтті өмір сүруіне алғашқы той күннінен алған әсердің берері көп. Сондықтан үйлену тойларын мәңгілік есте қаларлықтай қызықты,мазмұнды етіп өткізілетін той болуы абзал. Халқымның «Үйлену оңай, үй болу қиын» деп текке айтпаған. Онның өзінің қызығы мен қиындығы бар. Бас қосқан, отау тіккен жастардың санасында олардың ең алдымен қоғамның бір бөлшегі екенін ұмытпаған жөн. Отбасы ер адам үшін де әйел адам үшін де өмірі мен тіршілігінің, ар-ұятының қорғаны. Ол адамдардың шынайы өмір сүретін кеңістігі. Әр түрлі отбасында, әр түрлі жағдайда өскен,тәрбие алған қыз бен жігіттің бір шаңырақ астында үйлесіп кете қою қиын. Оны жеңетін күш — әрине махаббат. Өмір деген зор дария. Онда махаббат пен үйленгендер де жетіп жатады. Егер қарым қатынас орната алса кейінгілерден де тәп-тәуір отбасы қалыптасып кетеді. Алайда үйленген жастардың қуанышы көп ұзамай су сепкендей басатын бір нәрсе ол – мінез.

Мінезсіз адам болмайды. Мінезді тәрбиелеу қиынның-қиыны. Үйленген соң бес жылға жетпей ажырасып жататындардың көбіне айтатындары «Мінезіміз үйлеспейді»…

— Ол мінезді жеңетін күш бар ма?

 — Бар!

 — Ол күш – имандылық қуаты!

Қазақ халқының ғасырлар бойғы тарихында ерлі-зайыптылардың ажырасуы мүлдем болмаған. Отбасының мықты болуына жастар, ата-аналарда мүдделі. Бір арнада тоғысқан мінездерді үйлестіретін ізгілікті ілестіретін тек иман ғана. Имандылық әр жас шаңырақтың қорғаны бақытты келешегінің кепілі.

Сондықтан да ең бастысы береке ол иманнанн екенін біліп жүргеніміз абзал. Қай кезде де, қай уақытта да жазылатын дүние таусылмасы анық. Әсіресе қазақтын тұрмыс — тіршілігіндегі ең бастысы болған ата-баба дәстүрінен көрініс тапқандығы.

Отбасы болу арқылы тамырыңды кеңінен жіберіп, үлкен шежірелі бәйтеректей болатынын анық. Сол сияқты кейінгі жылдары шыққан жыр жинақ кітаптары жылдан-жылға көбеюде. Мысалы:  «Қош келдің, Наурыз!», «Жар-жар» жинақтарын алсақ, біз үшін берері мол дүние. Бірінші кітапта жыл басы Наурыз туралы кеңірек тоқталып, үйлену кезіндегі айтылатын өлеңдерге, сонымен қоса қазақтың ұлттық ойындарына кеңірек тоқталып өтеді. Екінші кітапта тек той үстінде айтылатын жырлар тізімі берілгенін көреміз.

Қорыта айтқанда бұл өлеңдердің түп қазығының шығуында көненің елесі, салт-санамыздың дәстүрінде жатқаны бәрімізге белгілі дүние. Көптеген авторлар мен зерттеушілер тоқталған еңбекті қарай отырып, қазақ халқының сан ғасырлық жасаған мәдени мұрасы дәстүр болса, сол дәстүрдің өсіп – өркендеуіне түрткі болған адамзаттың тұрмысы мен тіршілігі бір сөзбен айтқанда түп қазықтың бастау алатыны – ол отбасы екені бәрімізге белгілі жайт. Ерлі-зайыпты адамдар өмірінде бір-бірінің қамқорлығына мұқтаж. Терең сезім мен  махаббат көбіне үйленгенге дейін, әрі кеткенде жұбайлық өмірдің алғашқы жылдарында сақталады. Ары қарай жүрек түпкіріндегі сезімге ынтызарлық жатқанымен оны ашық білдіруді артық санайды.

Өмір болған соң адамның «басы ауырып, балтыры сыздайтын кездері»  көп. Жұмыста, тұрмыста әлде бір қиыншылық ұшырасып қалып жататын тұстары да болады. Сол мезетте жан-жарыңның рухани-моральдық қолдауы жұбайларға тап осы кезде керек. Өмірлік қосағына ақыл беру, қиындықты бірге көтеру, дертіне шипа болуы, адал жардың, өмірдің ыстығына бірге күйіп, суығына бірге тоңады. Жұбайлардың отбасындағы қамқорлығы сайып келгенде бір-бірінің қадір-қасиетін рухани, денсаулығын қорғауды білдіреді. Өмірге деген құштарлығын арттырады. Шынайы, қамқорлық отбасы тіршілігінің нұрлылығы. Сонымен,  бүгінгі күнге  дейін білмей жүрген дүниелерімізге, сұрағымызға жауап алып, ол туралы өзіндік пікірдің қалыптасуына, аталмыш еңбектерді өмірге әкеліп, халқына аяусыз еңбек еткен зерттеушілер мен ғалымдар туралы айтылған

 

Жақсының аты өлмейді,

Ғалымның хаты өлмейді, —

 

деген сөздерге қосыламыз.

 

ІІ. ҮЙЛЕНУ САЛТЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ТУҒАН ӨЛЕҢДЕРДІҢ ЖАНРЛЫҚ СИПАТЫ

 

Той десе, қу бас домалайды демекші, басқа елдер сияқты өзінің озық өнерімен, ұлттық дәстүрімен, сауықшыл, думаншылдығымен қазақ халқына тамсанбайтын ел жоқ шығар.

Той – өткендегі ізгіліктер мен жақсылықтардың, озық дәстүрлерді жаңғыртып,жалғастырып отыратын тәлімі мол мереке.

Той – аға ұрпақ пне бала ұрпақ арасындағы дәнекер көпір.

Той – бүгінгі барды бағалау ,келелі істер жайында ақыл қосу.

Той – тәрбие мектебі.Той-тамашада талай жез таңдай, күміс көмей шешендер, көпті көрген көне көздер, ел ардақтылары, ардагер еңбек ерлері мен майдан батырлары ой-толғаныстарын ортаға салады, тағылым ұсынады. «Сөйлегендер егеді, тындағандар орады» – демекші, кейде он кітаптан таба алмайтын ой-пікірлерді, адамгершілік ғибратын бір той үстінде естіп-білуің, көкейіңе қондыруың ғажап емес.

  Той – адам тану мектебі, адам еңбегін қастерлеу мектебі. Той өткізу жеңіл желпі, жүрдім-бардым шаруа да емес. Адам өміріндегі ең бір жауапты, іждағаттылықпен дайындалуды қажет ететін салтанат.

   Той-тамашаны көңілден шығардай, ұмытылмай есте ұзақ қалардай етіп өткізу үшін талай нәрсені алдын ала білу қажет. Той-тәрбие мектебі. Әр тойдан көңілге із қалады. Ол іздер ізгілік, жақсылық іздері болуға тиіс.

 

Жылдар ертіп жыл ассын,

Тойларға тойлар ұлассың! –

 

деп ақын атамыз М.Әлімбаев жырлағандай, қазіргі күнде жаңа заманға лайық көп жағдайда ұлттық дәстүр негізінде көрініс табатыны белгілі.

Сауықшыл елдің тойлары да көп болады емес пе. Сол сияқты қазақ халқының да той жасаудағы мерекелі кештері көп-ақ. Соның бірі әрі ең бастысы десек болғандай, ол әрине – үйлену тойы. Жар таңдау, тұрмыс құру, жас отау иелерінің өмір кешуі, әдетте, қыз бен жігіттің бір-бірін жақсы білуін талап етеді. Мұндайда асығыстыққа, көрсе қызарлыққа жол беруге болмайды. Өйткені ол орны толмас өкінішке соқтыруы, отбасының татулығына нұқсан келтіруі мүмкін. Екі жас алдамшы сезімнің құрбаны болмай, ойы мен ниеті қабысып, бірін-бірі шын сүйіп, өз болашақтарына сенген кезде ғана бас қосу керек. Сондықтан да үйлену мәселесіне, отбасының берік те бақытты болуына жастар үлкен жауапкершілікпен қарауы абзал. Үйлену тойдың, ондағы айтылар ниет-тілектердің басты мәні жас жұбайларға осындай маңызды өмірлік мәселелерді сезіндіруде болса керек.

Үйлену мәселесін екі жас ата-аналарымен ақылдасып шешуі абзал. Кезінде құда түсіп, жаушы жіберу арқылы бір-бірімен құдаласа, бүгінде той өткізу өмірмен, уақытпен бірге өзгеріп, жақсарып отыратын дәстүр. Мысалы, алдымен екі жастың келісімінен кейін, ата-аналар қыздың ата-аналарының алдынан өтіп, олардың ризашылығын сұрайды. Үйлену тойын қашан, қайда, қалай өткізу жөнінде ақылдасады.

Екі жастың үйлену тойы үлкен қуаныш. Оған алдымен қуанып, той жабдығына бар-пейіл ықыласымен қатысатын – от басы, ата-ана. Одан соң екі жастың туған-туысқандары, жақын жұрағаттаты. Той өткізілетін күн белгіленіп, шақыру қамына кіріседі. Той өтетін орынды да әсем безендіріп қою керек. Жас жұбайларға ақыл-кеңес берерлік тағылым сөздер жазылып, айтылатын болған. Мысалы: «Отан от басынан басталады», «Үйлену оңай, үй болу қиын», «Бас екеу болмай, мал екеу болмайды», «Семья бірлігі – татулықта» т.б.

Некеге отыру, әдетте үйлену тойынан бірер күн бұрын, кейде сол күні күндіз өтеді. Берілген уақытта түрлі-түсті ленталармен безендірілген машиналарға отырған күйеу мен қалыңдық, басқа да туған-туысқан, жора-жолдастар неке сарайына келеді.

Неке сарайына енер алдында жастардың әр түрлі ойын,  әзіл ұйымдастыруына болады. Мәселен, қыздар есік алдына тұрып алып, күйеудің ішіне енуіне жол бермей, одан «ақы» талап етеді. «Ақысына» бетімнен сүй, өлең айт, биле, домбыра тарт, қалыңдығыңды үш рет сүй… деген сияқты аса қиын емес, бірақ жиналғандарды көңілді күлкіге бөлейтін талаптар да қойылуы мүмкін. Егер күйеу баланың өлең айтатын, билейтін, домбыра тартатын өнері болмаса, ол үшін күйеу жолдастарының  орындауына да болады.

Некеге тіркелетін, тиісті куәліктер тапсырылып, жұбайлар неке жүзігін алмасқаннан кейін құттықтаулар басталады. Жас жұбайлардың алдымен ата-аналары, туыс-туғандары, достары құттықтайды. Некеге тіркелгеннен кейін жас жұбайлар ата-аналарының, достарының қаумалауымен машинаға отырып, қаланың (ауылдың) көрікті жерлерін аралауға  аттанады. Салтанатты шеру аяқталғаннан кейін тойдың соңы күйеудің үйінде жалғасады. Жалпы үйлену тойы көп жағдайда алдымен қалыңдықтың үйінде (қыз ұзату), содан кейін күйеудің үйінде (келін түсіру) өтеді. Той өтетін орын әсем безендіріледі. Жас жұбайлар үстелінің жоғарғы дәрежеде жасалынуының өзі тойдың сәнін келтіреді емес пе?

Тойға арналған тілек бұрышында арнайы отбасы, махаббат, татулық, адалдық жайында айтылатын нақыл сөздер де болатыны тағы анық.

Мысалы,

Махаббатты кіршіксіз сақтаңыдар

Ата-ананың ақ сүтін ақтаңыздар!,

 

               Құда мың жылдық, күйеу жүз жылдық және т.б.

 

Той басталар алдында кіре берісте қадірменді қонақтар, ағайын-тумалар тұрады. Екіге бөлініп ән айтады, жас жұбайларды қарсы алады. Келе жатқан келіннің алдына шашу шашады. Сөйтіп той басталады. Тойдың көңілді өтуі асабаға байланысты деп тойдың тізгінін асабаға береді. Содан той одан әрі жалғасады. Арасында ән айтылып, күй шертіледі.  Сондай керемет кештің де айақталатын кезі де келетіні тағыда рас. Бұл дүниелер бүгінгі тойдың көрінісі болса,кезіндегі ата-баба дәстүріміздегі тойлар үш кезеңге бөліп қарастырылғанын байқаймыз. Оның алғашқысы-құдаласу кезеңі. Мұның өзі біраз уақытқа созылған әр түрлі рәсімдерден тұрады. Олардың қатарына «жаушы жіберу», «сырға», (үкі) тағу, «құдаласу», «ұрын бару» т.б толып жатқан жол-жоралғыларды атауға боладады. Әр қайсысы әр түрлі ғұрыппен,аталып өтеді. Бұл кезеңде айтылатын өзіндік сөздері болады. Олар көбне қара сөзбен айтылады, құда түсуге келген жаушылар сөзін «Сізде – аққу, бізде сұңқар, ілдіргелі келгенбіз», –деп тұспалдайды. Екінші кезеңі – қыз үзатылған той. Әдетте бұл құдаласу бітіп, қалың мал алу аяқталған кезде екі жастың келісімімен  жалғасады.

Сондықтан, мұнда жасалатын ырым-жоралғылар да көп. Мәселен, кұдаларға құйрық-бауыр асатар сәтте:

 

Құда,құда деселік,

Құйрық бауыр жеселік.

Құйрық бауыр жемесек,

Несіне құда деселік, –

 

деп төрт тармақты, 4-5 буынды қара өлең ұйқас түрінде келетін өлеңді осылай әндетіп, құдаларға құйрық-бауырды қолымен асатып отыратын болған. Үйлену тойының үшінші кезеңі – келін түсіру тойы. Ғұрыптық жағынан келгенде, бұл да аса маңызды кезең, ондағы атқарылатын рәсімдер мен жөн-жоралғылар да жетерлік. Олардың қатарына, «арқан керу», «кепін түсіру», «отқа май құю», «төс тарту» деген сияқты толып жатқан ырым-жырымдар ды атауға болады. Тұтастай алғанда үйлену тойы-сансыз ғұрыптық рәсімдерден тұратын аса күрделі дүние. Шындығында да, қазақтың тойы дала төсіндегі үлкен сахнаны елестеді. Ондағы әрбір адамның, құда құдағиынан бастап, шақырылған қонақтарға дейін өз мәртебесі, орындары мен рөлдері бар. Күндей жарқыраған екі жастың құрметіне ниет білдіретін кісілер ол кезде бай, кедей демей, белгілі дәрежеде тілектерін білдіріп жүрген болған.

Той үлкен халықтық сипатқа ие, оған аяғы жеткен алыс-жақын ағайын, ру, тайпа, қоғам мүшелері тайлы-таяғы қалмай түгел жиналады.

Таныс-білісті тойға, шақырмау үлкен айып. Үйлену тойында атқарылатын ойын-сауықтардың мазмұнына назар аударсақ,ондағы қуаныш (күлкі) пен қайғы, мұңның (жылау) бірге жүретіндігінде. Олардың үнемі жарыса, шендесе қос қабат келіп отыратындығы айрықша көңіл аударуға тұрады. Ел тойға жиналып жатса, қыз «сыңсу» айтып, елімен қоштасып, жылап-сықтайды, туған-туыс пен ата-аналар өлік жөнелткендей жылау үстінде болады.

«Дәстүр дүние танымында, басқа әлем (қыз ұзатуда-жат жұртық) – әрқашан жұмбақ, қорқынышты, үрейлі тылсым.Міне қыз өзінің жұмбақ әлемінен қорқады, жанына жақын алтын ұядан айырылғысы жоқ. Осыдан барып зар туады» [23, 97].

Шындығына келгенде бұл да рәсімдік қайғы,тіпті қыз өзі баратын жақты жақсы біліп, сүйгеніне қосылған жағдайда өз елінен «сыңсып» аттануға тиіс. Тіпті, ертеде ұзатылған қыз ауылдағы туысқандарымен қоштасуға барғанда үй сыртынан дауыс салып, жылап келетін болған. (оны «танысу» деп атайды). Өйткені ата салт рәсімі сондай. Ұзатылған қыз бен үйленетін жігітті тойға дайындау да үлкен шаруа болған. Қыздың сәукелесінен бастап, киім-кешегін ат-әбзелін ғана дайындап қана қоймай, қалындық алатын жігітті де оған ерекше дайындаған. Киетін киімі мен мінетін атына дейін сыйлап, жанына сөзге ұста, әзіл-қалжыңға шебер, әрі ақын, әрі әнші жігіттерді ерітетін болған. Осындай дайындықтың нәтижесінен, ешқандай драмалық шығармаға бергісіз ұлы дүбірлі той болады.

Міне қарап отырсақ бүгінгі күннің тойы мен кешегі ата-баба салып кеткен тойдың айырмашылығы бір бөлек. Әрине заман өзгерген сайын, ұрпақ мінез-құлқы да өзгеріп, жаңа заман талабына сай істеген істері де өзгеріске ұшырап отыратыны сөзсіз.  Бірақ тойлардың арасындағы дүние олар әрине ән-жырлар. Тойдың мәнін де сәнін келтіріп, көпшілікті қуанышқа бөлеп, шатандыратын той кезеңіндегі айтылатын ән-жырлар «Той бастардан» басталып «Жар-жар», «Сыңсу», «Неке қияр», «Аушадияр», «Беташар» және «Той тарқар» деп бөлінгенін де көреміз. Диалогтық форма тек «жар-жарда» ғана емес той жырларының көпшілігіне тән. Ал ол жар-жарда айқын көрінеді. Бұл сипатардың үрдісінен шыға бермейтін шығармалар қатарына «Той бастар», «Той тарқар» мен «Аушадияр сияқты өлең жырларды атауға болады.

Сонымен, үйлену ғұрып дәстүрінің қатарына үйлену тойына қатысты айтылатын, өзіндік саз-әуені бар, көбінесе жауаптасу, монолог-диалог түрінде, драмалық сипатта орындалатын өзіне тән поэтикалық формасы мен мән-мазмұны бар шығармаларды жатқызамыз. Нақтылай айтсақ олар: «Той бастар», «Жар-жар», «Сыңсу», «Аушадияр», «Беташар».

 

Той бастар

 

  Кез келген істің басталуы, оны ұйымдастырушы болатыны сияқты, әрбір ғұрыптың басталуының ұйымдастырушысы болған. Мәселен, тәңірлік дінде ол қызметті бақсылар атқарса, ислам дінінде қожа-молдалар, ел ішіндегі ақсақалдар мен әже-апалар атқарған. Заман оза келе тойдың өзі  ғұрыптық мәнінен гөрі ойын сауықтық мәдени шара деңгейінде көтеріліп, елдің көңілін көтеретін, өнер қойылымы ретінде сипаты арта түскен. Той бастауға ақын-жыршылардың арнайы шақырылып, той думанды бастап, қыздыра түсетін дәрежеге көтерілетін тұсы да осы кезге дөп келеді. Демек, той бастар жыры басқа ғұрыптық өлеңдерге қарағанда кешірек пайда болған және онда ғұрыптық мазмұнан гөрі көркемдігі басым. Тойды өлеңмен бастағаны үшін жасалатын сый, тойдың сәні «Той бастарда» әнші жігіт не қыз бастайтын болған.

  Той бастар аты айтып тұрғандай той басталар сәтте айтылады. Дегенмен, кейін тойда міндетті орындауға тиіс парыздық салт ретінде ғана, той рәсімінде атап өтілетін деңгейге төмендеген кезде ол тойдың ортасында немесе соңында орындалып, ырымы беріліп қана қойылатын болған. Негізінде той бастарды аты аталып тұрғандай, той басында айтылатын жыр болған. Оны дәстүрлі той бастардың мәтіні де дәлелдейді.

Мысалы:                                    

 

                      Ассалаумағалайкум, жиылған топ,       

                      Бұл тойға тағдыр айдап келіппіз дөп.    

                      Болыпты жұрт көрмеген бір ұлы той,    

                      Той қалып қарағандай жер менен көк.  – 

 

деп, жұртқа сәлемдесуден басталып, өзін жұртқа таныстыра отырып, той жасаушыны дәріптейді. Тойдың сән-салтанатын мадақтайды. Әр айтылған сайын шумақтап отырады. Мысалы мына шумақта 7-8 буынды қара өлең ұйқасы түрінде келгенін көреміз. «Тағдыр», «Жер менен көк», «Ұлы той» сияқты сөздерден троп түрлері мен метафора, гиперболаны көреміз. Және үш бунақты өлең түрінде келетіндігі тайға таңба басқандай анық.

 Басында айтқандай қыз ұзату тойындағы той бастардың соңы тілек айтумен, ұзатылған қызға бата берумен аяқталады. Қыз ұзату тойында ұзатылған қызға айтылатын марапатқа ұластырады:

 

Түймедей басың сұлу домаланған,             

Жібектей шашың майда шұбаланған,         

Мөлдіреп екі көзің тұнжырайды,                

Суреттей қойған жасап мірғарадан.  

 

Айнадай екі бетің жарқырайды,                 

Айдындай он бесінде қорғалаған.              

Таудағы сен бір жортқан қызыл түлкі,       

Ізіңе талай жандар қақпан құрған.  –          

 

деп, барынша мақтай келіп, жұбату айтқан кезде қыздарын қимай қабырғалары қайысып, отырған ата-анасы мен жақын-жуықты жылатады. Бұл жерде ұзатылып жатқан қыздың немесе жаңа түсіп жатқан келіннің нақты портреті, мінез-құлқы жоқ. Ондағы айшықты сөздер – баламалар, теңеулер мен эпитеттердің барлығы да дәстүрлі фольклордағы сөз қолданыстан көп ұзай кетпеген.

«Басы түймедей», «Шашы жібектей», «Екі бетің айнадай» т.б. деген сияқты теңеулер мен метафоралық құбылуды көреміз. Сонымен қоса бұл шумақтардың аралас ұйқас түрінде 6-7 буынды болып келеді. Той бастарды кез-келген кісіге айтқыза бермейтіндігін өлең мәтінінен де айқын көруге болады. «Бастайын, баста десең тойдың басын», «Сөйлейін, сөйле десең бісмилладан», – деп той бастаушы  той иесін мақұлдаттырып барып, жырын дамытып алып кетеді. Ал әдеттегі ел қатарлы тойларда әнші-жыршылармен танылған сол ауылдың қыз-жігіттері де той бастар ғұрыпын атқарып, жаттанды өлең жырлармен той бастап, жол-жоралғысын алатын болған.

Мысалы:         

                       Иін екен, ендеше иін екен,

                       Екі иықты көтерген киім екен.

                       Кісі тойын бастаған батыр басым,

                       Өз тойыңды бастаған қиын екен. –

 

деген жолдар соның куәсіндей. Сонымен «Той бастар» жыры мазмұны жағынан келгенде, той бастар, той басталуының хабаршысы, той иесіне мадақ айту, ақ тілек, өсиет айту сияқты тағылымдық өнегеге құрылады. Формасы жағынан айтушының ыңғайына қарай әр түрлі болып келеді. Ақын-жыраулар айтатын той бастаулар  он бір буынды жыр ағымымен, шумақталмай төгіле айтылса, кезектесіпайтатын сәтте көбінесе төрт тармақтан тұратын қара өлең  үлгісінде жырланады екен. Той бастар рәсімі – ел арасында әлі де орындалып жүретін өміршең жырдың бірі десек болады.

 

Жар-жар

 

Жар-жар үйлену ғұрып жырларының ішіндегі ежелден назар аударып, көптеген зерттеу нысанасынан түспей келе жатқан іргелі жанрлық түрдің бірі. Жар-жардың алғашқы толық та классикалық нұсқасын Р. Радловтың еңбегінен байқаймыз. Жар-жар ұзатылған қыздың тойында қыз-жігіттер тобы кететін қыздың көңілін аулау, бара жатқан жағында осындай жақсы жайлар болатынын өлеңмен айтысады. Сонымен бірге олар қыздың бақытты, елге сыйлы болуына тілектестік білдіреді. Қазақстанның әр аймақтарындағы орындалу өзгешеліктері де қамтылған. Сонымен қоса олардың заман ауқымына қарай өзгерген сипаттарынан да көруге болады.

 Жар-жарды алғаш ғылыми тұрғыда зерттеп, пікір айтушы Ахмет Байтұрсынов өзінің «Әдебиет танытқыш» атты еңбегінде: «Жар-жар» қыз ұзатылар үйде ұзатылатын қызды жұбату үшін айтылатын өлең. Жар-жарды екі жақ болып бастап, сонымен бір жақты етіп жібереді. Олай болу себебі жұбатушының сөзіне әуелі жауап қайырылып отырады. Екі жақ болған жерінде жұбатушы жақ жігіттер болып, қарсы жағы қыздар болып айтады» [10, 252], – деп жазады.

Ел аузында Қазақстанның кейбір өңірлерінде жар-жар сөзінің орнына «үкі-ау», «сылқым-ау» деген сияқты сөздер қолданатыны бар. Жар-жарды көп жағдайда ерлер жағы, кейде қыздың жеңгелері немесе құрбылары айтады. Сонымен бірге, жар-жарды ұзатылған қызбен үйленетін жігіт айтпайды, солардың атынан басқа адам, көбінесе өлеңге ұста қыз бен жігіттер айтады. Өлең ырғаққа, музыка әуеніне ілесе орындауға лайықталған. Сондағы «жар-жар», «үкім-ау» деген сияқты қайталаулардың өзі осы ырғақтың ықпалынан туған. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында хатқа түсе бастаған жар-жар мәтіндерін біз осы сипатта танимыз.

Мысалы,

 

Жігіттер:      

 Бір толарсақ, бір тобық санда болар, жар-жар,

                Сан кісінің ақылы ханда болар, жар-жар.

                Әкем-ай деп жылама, байғұс қыздар, жар-жар,

                Әкең үшін қайын атаң онда болар, жар-жар.

 

Қыздар:        

Жазғұтұры ақша қар жаумақ қайда, жар-жар,

               Құлын тайдай тебіскен оң жақ қайда, жар-жар.

               Азар жақсы болса да қайын атам, жар-жар,

               Айналайын әкемдей қайдам болсын, жар-жар! –

 

деп келетін өлең жолдары өзінің көнелік сипатын айқынырақ көрсетеді. Оның бір белгісі кезектесіп хормен айтылу мәнері болса, екіншіден қайымдасып келетін қара өлең формасындағы өлең өрнегі. Бұл жырлардың ішінде қайталанып келетін жолдарын көруімізге болады. «Бір толарсақ, бір тобық санда болар, қырық кісінің ақылы ханда болар» және қыздар жағындағы сөздерден де көреміз. «Жазғұтұры ақша қар жаумақ қайда, құлын тайдай тебіскен оң жақ қайда?» деп жазғанына қарағанда бұл қайталаулар үлгісінің сол кезеңде әбден қалыптасқанын көреміз. Оған қоса шұбыртпалы ұйқас он бір буынды өлең түрінде келетіндігімен, теңеулер мен эпитеттер, метафоралық құбылтуларды кездестіреміз. ХХ ғасырдың басындағы Қазақтың өмір салтына шым-шымдап енген жаңа лептің, ғұрыптық жырлардың, соның ішінде жар-жардың мазмұнына да өзгеріс әкелгенін көреміз. Мұндай өзгерістер сипатын С. Сейфуллин өзінің қазақ әдебиетінің тарихына арналған бірегей зерттеуінде айқынырақ көрсетеді. «Айтылатын өлең бірақ тақырып туралы болғандықтан, «ау-жар» өлеңі ескілікті қыз бен жігіттің айтуға әлі келетін түрде, бір-екі естіген, сондай-ақ үйреніп алып айтатын, жеңіл түрде болып келеді. Қыз ұзату тойына келген « аузының желі» бар жігіттің көбі қызбен «ау-жар» айтысып қалуға талпынады. Қыздар да жігіттерге жауаптан кем қалмайды. Кетіп бара жатқан жарына махаббаттың күйіктерін айтып қалу үшін «ау-жар» айтысқанда өлеңнің ішіне ишаратпен көңіл-күйін білдірерлік, махаббат күйін білдірерлік, қасірет мұңын білдірерлік сөздер де айтылады» [11, 95] деп жазады.

Яғни, бұл кезеңде жар-жардың мазмұны ғана емес айтылу формасы да өзгере бастаған. С. Сейфуллин келтірген ондай жар-жардың бір үлгісі мынандай:

 

Жігіт:     

           Жердің сәні болмайды ел кеткен соң, жар-жар-ау,    

           Жүк көтермес қара нар бел кеткен соң, жар-жар-ау.

           Кетеріңде сіңіліңе тапсырып кет, жар-жар-ау,

           Өгейсітіп жүрмесін, ер жеткен соң, жар-жар-ау.

 

Қыз:

           Бір қамшым бар қолымда жез буырлық, жар-жар-ау,

           Ілікпедім өсекке сөзді ауырлап, жар-жар-ау.

           Ісің еске түскенде, беу замандас, жар-жар-ау,

           Жатамын да жылаймын, жер бауырлап, жар-жар-ау!–

 

деп жырлаған жырдың шұбыртып барып қайталанып келіп отыратын көреміз. Қалай дегенде де, жар-жардың соңғы кезде хатқа түскен үлгілердің өзінде көп бұзылмағанын көреміз. Қазіргі «жар-жар» — мазмұны да, формасын да өзгертіп, мүлдем жаңа сипатқа ауысып, тойда айтылатын өлеңдер қатарынан орын тапты.

 

Сыңсу

 

Жат жұртқа ұзатылып бара жатқан қыздың ата-анасымен, ел жұртымен, құрбы-құрдасымен қоштасу салты десек болады. Қыз ұзату тойында мұндай жырды қазақ арасында «Қыздың  қоштасуы», «Қоштасу», «Танысу», «Қыздың жылауы», «Қыздың көрісі», «Сыңсыма», «Сыңсу» деп, алуан-түрлі атап келген. Қазақ фольклорында оны жеке жанрлық түр ретінде жіктеп, алғаш тексеру жасаған – М. Әуезов. Ол әдебиет тарихы еңбегінде оны «қоштасу – танысу» деп атаса, С. Сейфуллин «сыңсыма» деп айдар таққан. Дегенмен соңғы кезеңдегі жинақтармен зерттеу еңбектерінде «сыңсу» термині жиі қолданып жүр. Қыздың бұлайша қоштасу рәсімі бір сәттік жағдай емес, біраз уақытқа созылады. Қалың мал төленіп, күйеу жігіт ұрын келіп, екі жақтың уағдаластығы піскен кезде, қызды аттандыруға даярлайды. Бұл кезде қыздың ағайындары шақырып, соңғы сапарға шығарып салуға қам жасайды. Осы уақытта қыз ауылды аралап, үйді-үйге кіріп жақын туыстарымен танысады. «Танысу» дәстүрі «сыңсу», «қоштасумен» бірге қолданылатындығы сондықтан. Әр үйге барған сайын қыз сыңсып жылып, мұңын шағады, өз кезеңімен оған жұбату айтылады. Сыңсудың арты ойын-сауыққа ұласады. Ұзатылған қызға  киім-кешектен бастап, түрлі әшекейлер беретін болған. Мұның бәрі қыз жасауына қосылады. Міне, осындай ел аралау кезінде қыз өзінің аттанар сәтінде айтылатын сыңсуының негізін қалады. Өйткені, көп жағдайда қыздар сыңсуды өз жанынан шығарып айтады немесе оны алдын-ала дайындайды.

Қыз бала өзінің ұзатылар сәтінде осы уақытқа дейін көрген сый-сияпат, қадір-құрмет, сыйластық, тіпті реніштерінде өзінің сыңсуына қосып отырған. Сыңсудың шарықтау шегі қыздың үйінен аттандырар сәтінде болады. Некесі қиылып, батасы оқылған соң туысқандары қызды жолға әзірлейді. Оған жаңа киім кигізіп, қыздың жасауын жасайды. Киім кигізерде қыз тақиясын шешпей: «Тақиямды алмашы, басыма шәлі салмашы» деп жылап қоштасады. Үйде шығарда босағадан ұстап бүгіліп:

 

Заманым өтті басымнан,

                      Дәуренім өтті басымнан.

                      Бұл не деген іс болды?

                      Көлінен кеткен құс болдым –

                      Бұлғақтап жүрген заманым,

                      Қандай да жерге түс болдым?

                      Заманым қиын болар – ау!

                      Көкірекке қайғы толар – ау,

                      Ел – жұртым, сенен айырылып,

                      Санамен жүзім солар – ау! – сыңсиды.

 

Атқа мінерде:

 

                      Есіктің алды — дөңесім,

                      Таусылмас ақыл-кеңесім.

                      Еркелеткен, әкем-ау,

                      Жат елге қайтып бересің? –

 

деп егіле жыласа, одан соң,

 

                      Апам-ай, апам, дегізген,

                      Бал беріп қаймақ жегізген.

                      Ақтамай кетіп барамын,

                      Ақ сүтін иіп емізген. –

 

деп шешесімен көрісіп жылайды.

Сыңсудың басты қызметі қыздың елімен, жерімен қоштасуы болғанымен, қыз осы тұста өзінің балалық бал дәуренімен де қоштасады. Бұл – қыздың тақиясымен қоштасуы, тақияның орнына сәукеле, кимешек киіп немесе жаулық жабатындығы көрінеді.       

Туысқандары қызбен көрісе отырып жұбату айтумен қатар, қыз жылап болған соң арнайы жұбату айтылатын сәттері де болған. Оны көбенесе үшінші жақтан жеңгелері айтатын болған.

Мысалы,

 

                               … Жылыма, бикем, жылама!

                      Көзіңнің жасын бұлама!

                      Ұл боп тусаң әуелден,

                      Сені мұндай қыла ма,

                      Біз бермейік десек те

                      Мал бергенің қоя ма? –

 

деп қайын сіңілісіне ақ жол тілеп, үлгілі келін болу жөнінде үгіт-насихат айтады. Сонымен «сыңсудың» орындалу дәстүрі ғана емес, ол мазмұны жағынан сазды да жоқтаумен өзектес екендігінде, шығу тегінің рәсімдік жылаудан бастау алатындығын дәлелдей түседі. Өлең құрылысы жағынан көп жағдайда төрт тармақты, 10-11 буынды қара өлең үлгісімен келетіні, ара кідік 7-8 буынды шұбыртпалы шумақтар кездеседі. «Заманым өтті басымнан, дәуренім өтті басымнан» метафоралық құбылту, қайталау түрінің келетіндігі және теңеу сияқты құбылтуларды көреміз. Жинақтап айтсақ, «сыңсу» қыздың өз ауылынан аттанар кезінде туған үйлену ғұрып жырларының бір түрі. Композициялық құрылымы қыздың жастық дәуреніне, елімен жеріне арналған қоштасуы, жұбату, үгіт насихатынан құрылады.     

 

Аушадияр

 

 Қыз ұзату тойында айтылатын жанрлық түрдің бірі. Және жай өлең емес, өзіндік айтылар әні, ерекше ұлттық тәрбиелік маңызы зор. «Аушадиярды» іздеп, зерттеп тапқан жазушы У. Қадырханов екен. Аушадияр жырының үлгілерін шетелдегі қазақтарда кеңірек сақталып, бізге жеткен. Жарияланған материалдар мен мағлұматтар берген адамдар пікіріне және өлең мазмұнына қарағанда, жырдың үйлену салты кезінде айтылатындығы күмән туғыза қоймайтын сияқты. Сол сияқты, аушадиярдың да негізгі қызметі – қыз ұзатылатын кезде оған арнап айтылатын ғибраттық мазмұнда болса керек. Бұл жағынан ол үйлену салты кезінде айтылатын жар-жар, сыңсу, беташар сияқты жанрлық түрлермен мағыналық жағынан қабысып келеді. Ал оның «Аушадияр» деген атына келсек, бұл тақырыпты зерттеген Уақап Қадырханов: «Ау» кәдімгі қаратпа сөз, одағай үн. «Шад» – шаттық, «Яр» – жар немесе жар салу, сонда  – «Шаттық жыры» деген мағынаны береді  – деген пікірмен толықтырады. Бір анығы аушадиярдың үйлену тойы кезінде айтылатыны, кезінде ұмытылыңқырап кетіп, қатарға қайта қосылған жанрлық түрдің бірі екендігі. Аушадиярда әлдеқандай рәсімге байланысты айтылатын сипатынан гөрі, ұзатылған қызға  ғибрат айтудан туған өлең десек болады. Жалпы санамалап отырып, тақпақтап насихат айту – халық өлеңдерінде жиі кездесетін форма.

Арғы тегі кәдімгі балалар айтатын:

 

                         Бір дегенім – білеу,

                         Екі дегенім – егеу,

                         Үш дегенім – үскі, –

 

деп кететін санамақтан басталса, халық өлеңдеріндегі:

 

                         Біріншіден не жаман — өсек жаман,

                         Екіншіден, сүймеген төсек жаман.

                         Ер жігіттің басында болмаса өнер,

                         Жүргенінен не пайда есен-аман, –

 

деп санамалап айтылатын өлеңдерге дейін.

 

Немесе жыраудың поэзиясындағы:

 

                          Бірінші тілек тілеңіз,

                          Бір аллаға жазбасқа.

                          Екінші тілек тілеңіз,

                          Ер шұғыл пасық залымның

                          Тіліне еріп азбасқа…. –

(Бұхар жырау)

 

деп айтылатын өлең жолдарының барлығы рет-ретімен санамалап айтудың халық поэзиясына тән екендігін көрсетеді. Санамалап айтылатын өлеңдердің барлығы дерлік халықтық ұстанымдармен санамалап айтуға құрылған. Аушадиярдың арқауы осы – санамалап айту. Бірақ әрбір сан «аушадияр» сөзімен басталып, бір шумақпен түйінделеді.

 

                            Аушадияр  — сегіз де,

                            Су аяғы – теңіз де.

                            Екі жақсы қосылса,

                            Өле-өлгенше – егіз де, –

 

деген сияқты нақыл түріндегі тақпақтау формасында келеді.

 

                            Аушадияр бір дейді,

                            Бұрыннан қалған жыр дейді.

                            Арық мал ауқат болмаған,

                            Семізің сатсаң пұл дейді.

                            Мамыр туса мал өсіп,

                            Жердің беті гүлдейді,

                            Жеті қара, көл – көңіл,

                            Жақсылықты білмейді.

                            Барды – жоқ, – деп жалтарса,

                            Көңіл содан кірлейді.

                            Оңбайтын туыс белгісі –

                            Бірін-бірі күндейді.

                            Көргенсіз келін белгісі —

                            Енесін «қақпас», «күң» дейді.

                            Ибалы қыздың белгісі –

                            Беталды сөйлеп күлмейді.

                            Көргенсіз жастың белгісі –

                            Үлкенді көзге ілмейді.

                            Адасатын ақымақ

                            Ақылға айтқан кірмейді.

                            Адам болар қыз-жігіт,

                            Қисық жолға жүрмейді. –

 

деген сияқты шұбыртпа жырлап, алыстан қайыратын терме тәріздес шумақтар да кездеседі. Жалпы тұрақты қайталаулар көп. Айтылатын ой қысқа қайырылып, тақпақ түрінде құрылады.

Формасы жағынан да аушадияр үнемі қара өлең түріндегі төрт тармақты, 3-4, кейде 6-7 буынды келетінін көреміз. Сонымен аушадияр жыры үйлену тойы кезінде айтылатын болған деседі. Ол қазақ арасында ісләм діні дендеп енгеннен кейін пайда болып, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында орныққан дейді. Қазақ мәдениетіндегі санамалап ғибрат айту дәстүр аясында қалыптасқан. Кезінде оны «Сан өлеңі» десе, кейін келе «аушадияр» деген атқа ие болғанын көрсетеді. Оның мазмұнында тек ісләм діні уағыздарын насихаттау жоқ, қайта екі жастың арасындағы ыстық сезімі мен тұрмыстық сарындарды санамалау басым болып келетінін көрдік.

 

Беташар

 

Беташар – үйлену ғұрпының екінші кезеңі – келін түсіру тойында орындалатын бірден-бір жанрлық түр. Әрине қыз ұзату тойындағы сияқты келін түсіру тойы кезінде де атқарылатын ғұрыптар мен ырым-жырымдардан тұратыны да белгілі. Мәселен, келе жатқан келіннің алдына арқан керу, атасының үйіне әкеліп отқа май құюдан басталып, жас келіннің қолынан шай ішуге дейінгі ғұрыптық шаралар. Ұзақ жырмен толғанып айтылатын тек беташар ғана.

Ұзатылатын қызға арнайы сәукеле тіккізген. Келін боп түскен соң бетін желекпен жабуды жөн көрген. Бетін желекпен жабудың үлкен ғұрыптық мәні бар. Біріншіден, ол қызды әдеттегі тірліктен бөлектеудің нышанын білдіреді, яғни, ұзатылатын қыз жаңа мәртебеге ие. Сондықтан оны бүкіл тұрпатымен бөлектеп көрсету қажет. Екіншіден, бұл дүниеден бөлектенген қыз өте кірпияз, оны көз тию, тіл тию, сияқты сыртқы әсерден қорғау ләзім. Үшіншіден, қыздың да сыртқы ортаға тигізер әсері болуы мүмкін деген түсініктен туған. Қыздың желегі «беташар» рәсімі аяқталғанша ашылмайды. Және ол желекті жалаңаш қолмен ашпайтын болған. Мәселен, ертеректе бет ашуды желекті үкіленген қамшымен немесе басына ақ шүберек байланған таяқпен, кейінгі кезде домбыраның басымен ашады.

Беташарды кез-келген адам аша бермейтін болған, оны  ел ішінде ақындығымен, өнерімен танылған жетік жігіт ағасы атқарған. Беташар – жас келіннің бетін ашып, өмір таныту, әрбір елдің өзі қолданған жобасын түсіндіру. Тәжірибесіз жас келін жаңа өмірге кіріп, жаңа қауымның ортасына келгенде, сол қауымның қадірлі құрметті үлкендерін тану керек. Солардың әр қайсысының орнын білу керек. Жаңа қауымның қадірлейтіні кім, ұлық тұтып сыйлайтыны кім, жасты еркелететіні кім, осының бәрін жас келін топ алдында танып, біліп алуы қажет. Үлкендердің алдында жас келіннің тәжім қылуы – сол жаңа шарттарға көндім, қабыл алдым дегені. Жаңа түскен келінді «беташар» дәстүрі жасалиай ешкім көре алмайтын болған. Беташарда қазақ елінің жаңа түскен келінді келешекте ана болуға, қадірлі келін, үлгілі жеңге болуға үйретеді. Тұтастай алғанда, беташар мәтінін екі үлкен топқа бөлуге болады. Оның алғашқысы, келінді жаңа түскен жұртқа, сондай-ақ жаңа туысқандарына келінді тәптіштей таныстыру болса, екіншісі – келінге «Айт, келін-ау, айт келін!» деп, назарын аударып, насихат пен үгіт айту басым болған. Бұл жердегі «айт» сөзі, «әй, келін-ау, әй, келін» деген сияқты қаратпа мағынада қолданылған.

Беташардың барлығы да, ең алдымен, жиналған жұртқа қаратылып айтылатын  болған.

Мысалы:                    

                           Келін, келін, келіп тұр,

                           Келін үйге еніп тұр.

                           Қайын-жұрты халқына

                           Иіліп сәлем беріп тұр!

                           Үйдің іші толы адам, —

                           Бәріңді келіп көріп тұр.

                           Көргенімен танымай

                           Қайсысы жақын, кім алыс,

                           Сол жері көңілін бөліп тұр. –

 

деген сияқты арнау өлеңімен басталады. Одан әрі қарай:

 

                           Қолыма алдым мен қамшы,

                           Басыңа жібек байлаған,

                           Ар жағында жібектің

                           Ақ жұмыртқа, сары уыз,

                           Ұядан шығып гүлденген,

                           Ұшамын деп қомданған,

                           Ата-анадан тәрбие,

                           Жақсылардан үдгі алған,

                           Жақсы атаның данасы,

                           Көргенді жердің баласы,

                           «Қарағым» деп өсірген,

                           Әке менен ананың

                           Алдында жалғыз шырағы,

                           Бауыр еті баршасы,

                           Ақ ботадай ойнаған,

                           Қолындағы наршасы…, –

 

деген сияқты келінді таныстыра отырып, мадақтайды. Тіпті оның сұлулығын, көркемдігін, мінезін сипаттаған сәттің өзінде де: «Алмадай», «ақ жұмыртқадай», «шашың жібек талмадай», « ақ ботадай ойнаған», «қасың қиғаш қаламдай»  деген сияқты қалыпқа айналған жалпылама теңеулермен сипатталады. Сонымен қоса 6-7 буынды, кейде 3-4 буынды қара өлең және ерікті ұйқас түрінде келіп отыратындығында. Сонымен қоса беташарда әзіл-қалжыңның да кездесетінін көреміз.

Мысалы:

 

                           Ана тұрған қайнағаң

                           Бес таба нанға тоймаған,

                           Үйде тұрса тынышы жоқ,

                           Етігінің қонышы жоқ,

                           Ішпей-жемей байыған,

                           Етігін таспаменен қайыған, –

 

деген сияқты әзіл түрінде келетін өлең жолдары да аз болмайды. Олардың ішінен қатыгез бикешке, сараң байға, таз кісіге, дүниеқорға, өтірікші-суайтқа арналған сатиралық түрдегі шумақтар да жиі кездеседі. Оның бір үлгісі мынандай:

 

                             Даладан отын тасыған,

                             Орақпен бұтын қасыған,

                             Насыбай атып түкірген,

                             Аузы боқтай сасыған,

                             Қапы қалған ақылдан,

                             Бұрынғы өткен нақылдан,

                             Дүниеқорға бір сәлем!

 

Мұндағы ғұрыптық фольклордың моральдық нормалар шеңберінен шығып, ащы әжуа мен сатираға да баратынын көрсететін сияқты. Онда келеке ететін адам да болмауы мүмкін. Бет ашушы күдкі туғызу мақсатында өзімен замандас, құрдас немесе нағашы, жезде болып келетін адамдарды әжуалап кетуі де кәдік. Мұндайда ашу шақырып, жанжал шығаруға жол жоқ. Той үстінде әзілге шыдауы қажет. Және де осындай суреттеулер арқылы образдар көз алдыңа келетіні сөзсіз. Ал жаңа түскен келінге ақыл, өсиет айту мақсатындағы «Айт келін» үлгісі мынандай екен.

 

    Бетіңді келін ашқаным:

                             Жаңа жұртқа қосқаным,

                             Жасы үлкенді сыйлап жүр,

                             Құрмет қылып жасқанып,

                             Балалық күнің өтті енді,

                             Аналық күнің жетті енді,

                             Жаңа дәурен есігі

                             Алдыңнан енді ашылды.

                             Бәйбішелер келтіріп,

                             Шараларын толтырып,

                             Шашулары сатырлап,

                             Есіктен төрге шашылды.

                             Айт, келін енді, айт келін!

                             Атыңның басын тарт келін,

                             Қыз көңілден қайт, келін,

                             Сауысқаннан сақ, келін!

                             Ел-жұртыңа жақ, келін!

                             Өзің бір ақыл тап, келін!

                             Кісі келсе үйіңе,

                             Киізіңді қақ, келін!

                             Атаңды бұрын жатқызып,

                             Түндігіңді жап, келін!

                             Шәугіміңе су құйып,

                             Сонан кейін жат, келін!

                             Құлақты келін саласың,

                             Қатасы болса сөзімнің,

                             Осы отырған әлеумет,

                             Сынға салып қарасын.

                             Құлағың салып, қарап тұр,

                             Келінжан, менің тілімді,

                             Әдеп жолын үйренбек,

                             Жас кісіге білімді,

                             Ақылсыз айтқан әрбір сөз,

                             Далаға кеткен шығынды.

                             Бәрі саған керек іс,

                             Тыңдасаң, келін, жырымды,

                             Жырға қосып айтамын,

                            Бар өсиет сырымды! –

 

деген сияқты өсиет өлеңдерден тұратыны мен шұбыртпалы ұйқас түрінде де келетіндігі. Сонымен беташар жыры мазмұндық құрылымы жағынан үш-төрт жікке бөлуімізге болады. Оның біріншісі – келіннің келбетін сипаттау, екіншіден – келінге жаңа туыстарын санамалап таныстыру, үшіншісі – келінге өсиет айту, төртіншіден – бата беру. Формалық ерекшелігі, келінді сипаттау кезінде бет ашушы оның келбетін ай мен күнге, жұлдызға балап, әсірелей мадақтайды. Бұл орайда, небір баламалар, теңеулер мен эпитеттер, айшықты сөз қолданысы көрініс береді.

Мәселен:

                 Анау тұрған атасы – қара жердің жотасы,

                 Ана бір тұрған енесі – қара жердің кемесі, –

 

деп қайталанатын қайталаудың бір түрлері кездессе, сонымен қатар, адам келбетін, мінезін бейнелеуге байланысты көркемдік тәсілдердің көбірек кездесетіні.

 

Бүгінгі «Беташар» үлгісі мынандай:

 

Ау, ағайын, ағайын!

Домбырамды алайын,

Күмбірлетіп қағайын,

Қызығыңдар талайың,

Таудай нұрлы көзі бар,

Қылығына қарасаң,

Өзі шекер, өзі бал.

Жаздай жайлы жанары,

Қиылған қос қабағы,

Келін елге бақ болар,

Құтты болсын қадамы,

Ал жақындап келіңдер,

Бет ашамын – көріңдер,

Айдай келін баланы! –

 

деген сияқты теңеулі сөздермен таныстыратындығы белгілі.

Қалай дегенде де, беташар – той жырлары ішіндегі мазмұны жағынан үлкен өнегеге толы, өлең кестесі жағынан көркем жанрлық түрлердің бірі.

 

Неке қияр

 

Неке – қасиетті ұғым, беріктік шарты. Қазақ халқы мұны «ақ неке» деп ардақтайды. «Ақ некелі жарым» деп мадақтайды. Бас қосқан ер мен әйелдің міндетті түрде некесі қиылады. Ол дәстүрді көпшілік алдында жасайтын болған.  Қазақ жеріндегі бұл дәстүр іслам дінінің орнығуынан пайда болған дейді.  Жалпы, отбасылық ғұрып фальклорында дінге байланысты мәтіндер ұшырасады. Ол «бісмілла сөздің басы екен»,- деген сияқты бастап, өлең өзегіне шым-шымдап енгенін байқау қиын емес.

Шариғат бойынша, неке қию рәсімі бойынша молда екі жасқа неке суын ішкізіп,дұғасын оқып, некелерін бекіту үшін екі адамды куәлікке тартады,бірақ куәлік сөзін өлеңдетіп айту шарт емес. Ал қазақта оны өлеңге айналдырып алған. Мұның өзі қазаққа «қара сөзден, өлең оңай» екендігі болса керек. Оны алғаш ғылыми айналысқа түсіруші- А. Байтұрсынов «Неке қияр» сөз деп неке кияр кезде екі арада жүретін екі куәннің –күйеу мен қыздың ырзалығын сұраған уақытта айтатын сөздерін айтамыз. Бұл әнмен айтылмайды. Бірақ өлеңге ұйқасқан,дәйім бір қалыпты айтылады:

Мысалы,

 

Куә-куә-куәдүрміз,

Куәлікке  жүрәдүрміз.

Мұнда халық қасында,

Таңда хақ қасында.

Екі кісі хаққа куәлік бередүрміз.

Пәленшеден (әкесін айтады) жазған,

Пәленшеден (шешесін айтады) туған.

Пәленшеден қызды (атын айтады),

Қалай жұптылыққа қабыл көріп алдыңыз ба?

 

Қызға айтқанда да бәрін осы қалыпша айтып, аяғында пәленшеге қоса жұпты болдыңыз ба? – дейді [10, 40].

Онда арнайы дұғалар оқылып,сұрақтарға қара сөзбен жауап берілнді. Осы сөздерді келтіргендей жігіт те, қыз да жұпты болғандығын өз аузымен мақұлдайды. Сонан кейін екеуі де неке суын ішеді. Бұдан кейін олардың некесі қиылып, ерлі-зайыпты адамдар болып саналады. Үлкендер жақсы тілек тілеп, қол жайып бата береді. Егер қалындық жүкті болса неке қиылмайды, ол босанған соң бірақ қиылады. Жеті атаға толмаған қыз,жігіт некеге отырғызылмайды. Неке туралы ислам дінінің өз заңы бар. Кейде өзбек, қырғыз, қазақ,татар сияқты түрік халықтары қыз алысып, қыз берісіп жатады. Бәрі де ислам қауымынан болғандықтан рұқсат етіледі. Егер қазақ жігіт орыс қызынан алатын болса, ол әйел мұсылман дініне кіріп, тілін,салт-дәстүрін толық мойындайтындығы туралы уәде беріп, оны орындауы керек. Некеге сонда ғана рұқсат беріледі. Мысалы, орыс қызы Мария Рыкина қазақ жігіті Дүйсенге шығып, олардың сүйіспеншілігінен        «Дудар-ай» деген ғажайып ән туды. Бұл әнде бүгінде халық жанынан орын тапқан десек болады. Ал егер екі жас некесін заңды түрде қимаса, халық оларды «некесіз» деп сөгіп,оларға салқын қараған. Олардан туған да «некесіз туған» деген жаман атқа қалдыратын болған.

Сонымен «Неке қиярды» жеке жанр ретінде қарауға негіз беретін басты сипаты оның белгілі ғұрыпқа байлаулы болып келуінде. Бір ауыз өлең түрінде келсе де, неке қию ғұрпы кезінде міндетті түрде орындалған. Мазмұны жағынан екі жасқа куә болып тұрған, екі жасты некелестіру, егіз ұйқасты 3-4 кейде 6-7 буынды болып келіп отыратынымен, бұл жырда да қайталау үлгілерінің  келетіндігін көп байқаймыз.

 

Той тарқар

 

Той жырының қатарында аталып жүрген өлеңнің бір түрі «Той тарқар». Ол жөнінде алғаш мағұлымат беруші Б. Уахатов: «Той тарқар» қыз беріп, қыз алу салтының көп кәде, жора жосықтары әбден аяақталып болған соң айтылады. Бірнеше тәулікке созылған тойдың ең соңғы күні қыз-келіншектер мен жас желең  бозбалалар жиналып келіп,ақырғы қоштасу кешін өткізеді.

… Сол кезде ойын сауықты басқарып жүрген ақын жігіт  «Той тарқар» әнін бастап, бұған өзгелер қосылады» [24, 253] дей келіп, бір шумақ өлеңді келтіре кетейік:

 

                      Оу, халайық, халайық!

                      Көп отырдық думанмен,

                      Үркер ауып кетіпті,

                      Той тарқарға салайық! –

 

деп әндете жырлаған.  Өкінішке орай,осы бір шумақтан басқа ел ішінен өзге өлең үлгілері табылмай келеді. Сірә, бұл жанрлық түр уақыт тезіне шыдамай жойылған болса керек. Бүгінде той соңында, «той бастардың» айтылып жатуы соның айғағындай. Бірақ бүгінде халықтың жаңа әндерді өмірге әкеліп, сол арқылы тойдың шырайын келтіретіні тағыда белгілі. Бір шумақты, 6-7 буынды, кезектес ұйқас түрінде келсе, мазмұны жағынан сонау күнгі тойдың ең шешуші кезеңі, аяақталар сәттің болуын айтады.  «Той тарқар» той соңында орындалатын рәсімі болғаны мен, оған қатысты тұрақты орындалатын шығармалар жоқтың қасы. Былпайша айтқанда, жоғарыда келтірген бір шумақ өлең «Той тарқарды» жанрлық түр ретінде бөле-жара көрсетуге жетімсіздеу деп білеміз.

 Сонымен «Той жырының» ішкі жанрлық түрлері: той бастар, жар-жар, сыңсу, аушадияр, беташар, неке қияр болып бөлінеді. Олар тақырыптық мазмұндық сипатымен, орындау мәнерімен, өлең түрімен, бір-бірінен ерекшеленген, тойдың әр кезеңінде айтылатын бір тұтас идеялық нысанасымен бір жанырлық топ құрайды. Оларды бір арнаға біріктіретін алғашқы дәнекер – үйлену ғұрпымен байланысты келетін қызметтік мақсат – мұраты. Олар тойдың бастауынан бастап, тарқағанға дейінгі аралықта рәсімдерді сөзбен өрнектеп, оның атқарылуына қызмет етеді.

Әрине, той жырлары тек осы практикалық қажетілігінің жемісі. Сондықтан, оларда тек тұрмыстық мағана ғана емес, көркм өнерге тән эстетикасы да жоғары. Қыздың ұзатылуынан, келін болып түскенге дейінгі өтпелі ғұрыптардың әр кезеңін мазмұнына арқау еткен жанрлық түрлердің композициялық құрлымы да ,көркемдік болмыс бітімі де алуан түрлі екенін байқағандай болдық. Солардың барлығында ортақ сипат ретінде үйлену жырында диалогтық формаға құрылған, драмалық сипатының басым екендігін айтқан жөн. Соған орай, үйлену жырының басым көпшілігінің композициялық құрылымы, көбінесе, күрделі болып келеді. Мәселен, «сыңсу» сияқты жанрлық түрлер қыздың мұңын шағып жылау, ағайындардың жұбатуы, қыздың қоштасуы сияқты бірнеше бөліктерден құралады. Ондай мазмұндық күрделілікті «Той бастар» мен «Жар-жар», «Беташардан» да көреміз. Сонымен бірге, үйлену жырларының метафораларға, символдық қолданыстар мен эпитет, теңеу сияқты көркедік айшықтарға өте бай. Жалпы, той жырларының ішінде ғұрыптық мәнін жинақтап, көркем фальклорға айнала бастаған шығармалар да көп. Оған оның адамның ішкі мұңын шертетін лирика табиғаты себеп болса керек.

Қалай дегенде де, үйлену жыры — мазмұн мәні бай, поэтикалық әлемі көркем, ғұрыптық лириканың арнаулы саласының бірі десек болады.

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Төл мәдениетімізді қайта жаңғырту, жан-жақты зерттеу, халқымыздың этномәдени келбетінің қалыптасуы мен дамуын кең ауқымда саралау, ұлттық құндылықтарымыздыдың сырын төл тума негізінде зерделеу, қоғамның рухани сұраныстарын қанағаттандыруға, ұлттық дәстүрді арттыруға, дамытуға әсер етеді.

Халқымыздың этномәдени болмысының арқауы үйленуге байланысты қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері көптеген ғалымдардың назарын аударған салалардың бірі.

Зерттеу жұмысымызда қазақтың үйлену салтына байланысты туған өлең-жырларының жанрлық сипаты мен олардың салтқа тікелей қатыстылығы анықталды.

Қай ел болмасын өзіндік дәстүрлік әлемімен өзгеше. Ондағы жасалатын өзіндік әдет-ғұрпы, заңы осының бәрі өз бетінше бір бөлек дүние екені бәрімізге аян. Сол сияқты қазақтың дәстүріндегі оның ішінде адам өмірінің тұрмыс-тіршілігінің біте қайнасып жатқан ата-баба жолының із қалдырардай сайрауы. Сол жолмен аяңдай жүрген кейінгі біздер сол аманаттың жалғасындаймыз.

Ең алғаш адамзат жаратылысының өзінде де жұптық дүниемен пайда болғаны да бәрімізге белгілі. Адам ата мен Хауа ананың сүйіспеншілігінен тараған сан мыңдаған ұрпақтан жаралған біздердің, сол жолдан таймай бүгінге дейін өмір кешуіміз соған дәлел. Адам болып жаралаған соң әр азаматтың өзіндік борышы мен міндетін, парызын атқаруы шарт. Өмірге келген нәрестенің өмір сүруі үшін талпынысы, қимыл әрекеті, ата-анасына алғаш үн қатуы, өзіндік жаңа адам екенін танытудан бастап, ер жетіп, бойын түзеп, Отанын қорғап, отау құрып, ата парызын орындап, қарызынан құтылу, адам өміріндегі орындалар, орындау керек міндеттердің бірі. Қазақтың қай тойын алып қарасақ та, онда бағзы заманнан қалыптасып келе жатқан әдет салтымыздың жасалынып жатқанын көреміз. Халықтың рухани дүниесіндегі сан ғасырлар бойы қалыптасып, сүйегіне сіңісті болып кеткен әдет-ғұрыпты түбегейлі өзгерту оңайлықпен орындалатын дүние емес.

Сондай-ақ үйлену тойының ондағы ырым-кәделердің, сәнін келтіріп тұрған той жырларының орны бір бөлек. Бұл жырлардың мазмұны да осы дәстүрлік ұстанымдар нәрінен суарылған. Ол – үйлену тойының әр кезеңін әрлендіре отырып, оның негізгі қағидаларын түсіндіретін, дәстүрдің тарихы мен келешегін баяндап, жас жұбайларға өсиет, өнеге үйрететін ғибраттық та қызмет атқарады. «Той бастар», «Беташар», «Жар-жар» және «Сыңсу» үлгісінде келетін ән-жырлардың тууы той сәнін келтіріп, қалыптасқан дәстүрімізді насихаттайды.

Қоғамдық сана өзгерген сайын, заман талабына сай той жырлары да жаңа қарқынмен өзгергенін байқаймыз. Соған дәлел ретінде қазіргі кезеңдегі осы жырлардың үлгісінде жазылған ақын, сазгерлеріміздің ән-жырларын атасақ болады. Мысалы, «Той бастар» деп аты айтып тұрғандай, бұл жыр кезінде тек тойдың басында айтылып, «әлқиссасы» сияқты болса, бүгінде өз орындау тарапынан өзгеріске ұшырап, той ортасында немесе той соңында айтылуын жиі кездестіреміз. Бұның жауабы біздің ойымша той сүйгіш халықтың той бастарды соңында беруі «Тойың, тойға ұлассын!» демекші бүгінгі тойдың аяғы келесі тойдың басы болсын дегені шығар.

Ал, «Той бастар» мәтініне келсек, кезіндегі той бастар үлгісі:

 

Ассалаумағалейкум, жиылған топ,

                          Бұл тойға тағдыр айдап келіппіз дөп.

Болыпты жұрт көрмеген бір ұлы той,

Таң қалып қарағандай жер менен көк –

 

деп басталса, бүгінгі той бастардың жаңа үлгісі ретінде «Тамаша» немесе «Той жыры» әнін алып қарауымызға болады.

Қ. Мырзалиевтің сөзіне жазылған Т. Базарбаевтың «Тамаша» әнінің үзіндісін бере кетсек:

 

Тамаша той-думанмен ән басталса,

Сол кезде жаныңда әсем жан отырса,

Тамаша жексенбі күн көл басында

Тұнықтан балық аулап бала отырса.

 

сияқты әндерді немесе «Досмұқасан» ансамблінің орындауындағы «Той жыры» әнін:

 

Махаббаттың құдірет күші әлдилеп,

Екі жастың табыстырған жүрегін.

Жастақ жалын, асыл арман, ақ ниет,

Бақыт сыйлап ұсыныпты гүлдерін.

 

Сол сияқты «Жар-жар» үлгісі де кезіндегі қыз-жігіттердің айтысуы түріндегі жыр болса, бүгінде ол жырдың да орындалу тәртібі өзгергенін, сонымен қоса бүгінде «Жар-жардың» мазмұны жағынан өзгеріске ұшырап, тек екі жастың құрметіне арналған жыр ретінде айтылатындығы мына үлгісі дәлелдейтіндей:

 

Құтты болсын тойларың, замандастар, жар-жар,

Жаңалыққа жар болып, қадам бастар, жар-жар!

Бір аттаған босаға берік болсын, жар-жар,

Үйлеріңе құт-бақыт келіп қонсын, жар-жар!

Қадамдарың, екі жас, құтты болсын, жар-жар,

Ақ отаудың еңсесі мықты болсын жар-жар!

Кезіндегі қазақ қызының «Жат жұрттыққа» бала болып кетіп бара жатқандығын «Сыңсу» әнімен былай баяндаған:

 

Заманым өтті басымнан,

Дәуренім өтті басымнан.

Бұл не деген іс болды?

Көлінен кеткен құс болдым.

Бұлғақтан жүрген заманым,

Қандай да жерге түс болдым,

Заманым қиын болар – ау,

Көкірекке қайғы толар-ау,

Ел – жұртым, сенен айырылып,

Санамен жүзім солар-ау.

 

Ал, бүгінгі тойдың «Сыңсуы» ретінде:

 

Көк ала сандық кілтім-ай,

Жылама деген жұртым-ай.

Жыламай қалай өтейін,

Заманым өтті бір күні-ай. –

 

деген сияқты жаңа үлгідегі сыңсуларды көрсек,сол сыңсыған қызды кезінде «Жұбату» ретінде үшінші жақтан жеңгелері немесе анасы өлеңмен былай жұбатқан:

 

Жылама, бикем, жылама!

Көзіңнің жасын бұлама!

Ұл боп тусаң әуелде,

Сені мұндай қыла ма,

Біз бермейік десек те,

Мал бергенін қоя ма?

 

Ал бүгінгі таңдағы «Жұбату» үлгісіндегі өлеңдерге «Ақ келін», «Қарындас» әндері дәлел. Бүгінгі тойда үлкен сұранысқа ие болып отырған «Ақ келін» әні:

 

Бір-ақ күнде қуантып қос ананы,

Сыңсу айтып қыз көңіл босағаны,

Әлпештеген әкеңнің аппақ қызы ең,

Ақ келін боп аттадың босағаны.

Аппақ гүлдей ағашқа жаңа біткен,

Үлбіреген үміттей жаралып па ең?

Басқа тойлар бастауы бүгінгі той,

Бүгінгі той қоштасу балалықпен.

Сәлем салып басыңды ие бердің ,

Қолтығыңнан сол сәтте сүйе ендім.

Міне сондай жеңгелер жолын қуып,

Ана деген жақсы атты иеленгін.

 

сияқты әндер осының дәлелі.

Сонымен қорыта айтқанда, жоғарыда қазақ халқының дәстүрлі үйлену тойына байланысты қалыптасқан той жырының орындалуына қысқаша тоқталып өттік. Сол кезден бүгінгі күнге дейін сақталып келіп, халық жүрегінен орын тауып, елдің қуанышы мен көз айымына айналған дәстүрлі ән-жырларымыздың өсіп, өркендеп дамуы келешек ұрпақтың еншісінде.  Осындай тәрбие-тағылымы мол сазды ән-жырларымыз, күмбүрлі күйлеріміз, мың бұралған билеріміз өз жалғасын таба берсін демекпіз.

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Ата салтың – халықтық қалпың. // Құраст. Зәкірианов Қ., Молдабаева М. – Алматы: Рауан, 1995. – 168 б.
2. Қазбеков М. Наурыз: жаңғырған салт-дәстүрлер. – Алматы: Қазақстан, 1991. – 256 б.
3. Тал бесіктен жер бесікке дейін. // Құраст. К.Ісләмжанұлы. – Алматы: Ана тілі, 1995. – 272 б.
4. Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 288 б.
5. Уахатов Б. Қазақтың халық өлеңдері. – Алматы: Ғылым, 1974. – 264 б.
6. Радлов В. Алтын сандық. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 256 б.
7. Аникин П. Календарная свадебная поэзия. – Москва, 1970, 113 б.
8. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1980. – 526 б.
9. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. – Алматы: Ғылым, 1994. – 288 б.
10. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. – Алматы: Атамұра, 2003. – 208 б.
11. Сейфуллин С. Шығармалар жинағы. 6 том. – Алматы: Жазушы, 1964. – 452 б.
12. Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 240 б.
13. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы: Мектеп, 1974. – 315 б.
14. Арғынбаев Х. Қазақ халқындағы семья мен неке. – Алматы: Ғылым, 1973. – 322 б.
15. Кенжеахметұлы С. Ұлттық әдет-ғұрыптың беймәлім 220 түрі. – Алматы: Санат, 1998. – 256 б.
16. Естенов А. Үйлену тойы. – Алматы: Қайнар, 1996. – 96 б.
17. Керімов Ш. Күйеу келтір, қыз ұзат. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 112 б.
18. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. // Құраст. Қалиев С., Оразаев М., Смайылова М. – Алматы: Рауан, 1994. – 220 б.
19. Садырбаев С. Қазақ халық әдебиеті. – Алматы: Рауан, 1990. – 240 б.
20. Сейітжанов З. Халық әдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 150 б.
21. Тоқашбаев М. Отбасылық бірлік. // Той әлемі. 2007. № 4.
22. Сапаралин Б. Құтты болсын тойларың. – Алматы: Өнер, 1990. – 479 б.
23. Матыжанов К. Қазақтың отбасылық ғұрып-фольклоры. // Филология докторы ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертация. – Алматы, 2004. – 252 б.
24. Уахатов Б. Қазақтың тұрмыс-салт-жырларының типологиясы. – Алматы: Ғылым, 1983. – 160 б.