Жоспар.
І. Кіріспе.
Жарақаттар туралы жалпы түсінік.
ІІ. Негізгі бөлім.
а) Сынық түрлері. Алғашқы медициналық көмек.
б) Қан кетудің түрлері. Алғашқы медициналық көмек.
в) Тану әдістері, түрлері.
ІІІ. Қортыңды.
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Жарақат — сыртқы себептердің әсерінен туын-дайтын аяқ-қолдың іііығуы мен сынуы, ет ткандерінің жарақаты мен ауыртып алу, дене мүшелерінің зақымдануы және өзге де көп себептерге байланысты адамның дене мүшелері мен ет ткандерінің түтастығы мен қызметінің бүзылуы. Жарақат алу әсері мехаиика-лық, химиялық (рентген сәулелері, радиоактивтік сәуле, электр жарығы, психикалық шошыну, қорқу) болуы мүмкін. Бшіаларда ең көп кездесетін зақьшдану механикалық әсер етуден (ауыртып глу, соғып аиу, сыну, шығып кегуден) туъшдайды.
Шектелген бір уақыт аралығьгада пайда болған түрғындардың белгілі бір тобындағы жарақат жиын-тығын жарақатгану деп атайды^ Оны түрмыстық, спорттық, көшелік, көлікте жарақаттану деп бөледі жөне бүлар кіші жастағы балаларда жиі кездеседі.
Асқынған жараларға жасалатын сақтандыру шарасы. Қез
елген, тіпті ең кішкене жара зақымданушыньщ өміріне қауіп туғызады — олар әр түрлі микробтардың көбеюіне қолайлы орын болып табылады, ал кейбіреулерінен қан көп кетеді.
Осы асқынуларға алғашқы медициналық көмек кәрсеткенде жасалатын негізгі сақтандыру шаралары — жараны неғұрлым бұрынырақ стерильді таңғышпен байлау, асептика және анти-септиканың ережелерін қадағалау, қан кетуді тоқтату.
Асептика және антисептика туралы ұғым. Асептика де-геніміз бұл жараға микробтар түсуден сақтандыруға бағыт-талған шаралар жиынтығы. Асептика -— жара инфекциясына сақтандыру шарасын жасау әдісі. Оны тек негізгі ережені қа-таң сақтағанда — жараға жанасатын нәрселердің барлығы стерильді болғанда (микробтар болмау керек) ғана жүзеге асы-руға болады. Жараға қол тигізуге, ондағы жарықшақтар мен қиқым-сиқымдарды алып тастауға, стерильденбеген материал-мен жараны жабуға болмайды.
Жарадағы микробтарды азайтып, жоюға бағытталған шара-лар жүйесі антисептика деп аталады. Антисептиканың механикалық, химиялық және биологиялық түрлері болады. Жараны бірінші рет хирургиялық емдеу механикалық антисеп-тикаға жатады. Физикалық антисептика микробтардың жара-да есуіне қолайлы жағдай туғызбайтын — жараны кептіру, оның іріңін түтік арқылы шығару және жара беліндісін ағызу әдістерін қолдану арқылы жасалады. Күн сәулесі және ультра-күлгін сәулелермен қолдан сәулелендірсе, микробтар өледі. Химиялық антисептика микробқа қарсы әсер ететін әр түрлі дәрі-дәрмектерді қолдануға негізделеді. Бүлар антисептикалық заттар деп аталады. Әсіресе иод тұндырмасы, этил спирті, хло-рамин, риванол, калий перманганатының ерітінділері тәрізді, т. б. антисептикалар барынша кең қолданылады. Антисептика-лардың, мысалы Вишневский майы сияқты, бірнеше заттардан құралуы мүмкін. Жара инфекциясына сақтандыру шарасын жа-сауға және емделуге қолданылатын антибиотиктер биологиялық антисептикаға жатады.
Жараның инфекцияға шалдығуымен күресте асептика және антисептика әдістері бірін-бірі толықтыра түседі
Сынық және жарақатты шок туралы ұғым
Шұғыл қимыл жасап, соғылғанда, биіктен құлағанда суйек сынады. Сынықтың бітеу де, ашық та болуы мүмкін Бітеу сынық кезінде тері бүлінбейді, ал ашық сынықта — сынған жерде жара пайда болады Ең қауіптісі — ашы.
Сүйек сынықтары орнынан жылжыған және жылжымаған сынық түрлері бар.
Сүйек тек екіге ғана бөлініп, сынса — шорт сыну, ал сүйек! сынықтары өте көп болса,—жаңқаланып сыну деп аталадьН Авария, апат, жер сілкіну кезінде және ядролық зақымдау ау дымында бірнеше сүйектердің жаңқаланып сынуы мүмкін. Әсірссе күйген, радиациялық зақымдауға үшырап сьшған сүйектің жазылуы өте қиын.
Оқтан немесе снаряд жарықшағынан пайда болған сыныц оқ тиген сынык деп аталады. Мұндайда сүйек сынықтары Жарықшақтанып немесе уатылып кетеді де сынық айналасындағы жумсақ тканьдер мылжаланады немесе аяқ-қолдың бір бөлігі үзіліп түседі.
Сынықтын негізгі белгілері: қақсау, ісіну, қанталау, сынғаң жердің қалыпты кимылдай алмауы, аяқ-қолдың атқаратын қызметінің бұзылуы. Сүйек ашық сынғанда жарадан сүйек сынық-тары к-өрійіп түрады. Аяқ-қолдың сүйегі сынғанда сынған жер тартылып қисаяды. Қабырға зақымданса, тыныс алу қиындап, сынған жерді сипап байқағанда қабырға сынықтары сытырлап (крепитация) естіледі. Жамбас сүйек пен омыртқа жотасы сын-ғанда көбінесе кіші дәрет пен аяқтың қимылы бүзылады. Бас-сүйек сынғанда кеп жағдайда қүлақтан қан кетеді.
Сынық ауыр болғанда шок пайда болады. Әсіресе артерия^ дан қан кетіп, ашық сыыық панда болғанда шок жиілейді.
Жарақатты ш о к — ете асқынып кетсе, өмірге қауіпті, ол кезде орталық нерв жүйесі, қанайналым, зат алмасу лсәнв басқа да тіршілік үшін-маңызды әрекеттер бұзылады.
Ауыр жарақаттың бір рет немесе қайталануынан шок пайда болады. Шок әсіресе қан көп кеткенде, қысқы уақытта — жа-раланған адам жаурағанда жиі ұстайды. Белгілерінің біліну мерзіміне байланысты алғашқы және кешеуілденген шок ұстауы мүмкін.
Алғашқы шок жарақаттана салысымен немесе дереу соның соңынан байқалады. Жәрдем көрсеткен соң зақымданушы қа-лай болса солай тасымалдағанда немесе сынық нашар иммо-билъденғенде кешеуілденген шок пайда болады.
Жарақатты шоктың екі — қозу және тежелу фазасы бола-ды. Тітіркеңдіргіш органмзмді қатты ауыртқанда қозу фазасы дамиды. Сонда наукас тынышсызданып, аласүрады, айғайлай, жәрдем сұрайды. Бұл фаза өте қысқа (10—20 мин) және ал-ғашқы медициналық көмек көрсеткен кезде біліне де бсрмейді. Мұның соңынан тежелу кезеңі басталады, зақымданушы. есі кірсе де жәрдем сұрамайды, тартыншақтап айналасындағылар-га селқос қарайды, маңызды тіршілік қызметі түгелдей әлсі-ргйді; денесі салқын тартып, беті бозарады, тамыры әлсіз соғып әсер тыныс алады.
Жарақатты шок өту ауыртпалығыиа байланысты төрт дәре-жеге бөлінеді, оның жеңіл, орташа, ауыр және өте ауыр түрлері болады.
Шокка жасалатын негізгі сақтандыру шаралары: жарақат-тану соңъшан ауруды жою немесе бәсендету, қаң кетуді тоқта-ту, денені тоңазытып алмау, алғашқы медициналық көмекті үқыптылықпен орындап, абайлап тасымалдау. Шок жағдайын-дағы зақымданушыға алғашқы медициналық көмек көрсеткенде тіршілікке қауіпті қанкетуді тоқтатып, шприц-тюбикпен ауру басқыш дәрі егеді, салқын тигізіп алмай, сүйегі сынған бол« са — иммобильдеп тасымалдайды.
Ауру басқыш дәрісі бар шприц-тюбик болмай қалғанда шок жағдайында жатқан зақымданушыға еғер карында өтпе жара-сы жоқ болса, ыстық шай, кофе беруге болады. Зақымданған адамды көрпеге орап, ақырындап зембілге салып, мүмкіндігін-ше тезірек медициналық мекемеге жеткізу қажет.
Қан кету — жара өте асқынып кеткен жағдайда адам өмі-ріне аса кауіпті құбылыс. Зақымданған қантамырлардан қан-ның шығуы қан кету деп тусіндіріледі. Қанның қантамыр-лардан зақымдана салысымен дереу немесе біраз уақыттан соң кешігіп барып та шығуы мүмкін.
Қантамырлардың зақымдану сипатына қарай қан кетудің артериялық, веналық, капиллярлық және паренхиматоздық түрлері болады.
Ең қауіптісі — артериялық қан кету, мұнда организм аз уд« қытта едәуір қанынан айрылады. Артериялық қан кету белгіле-рі — қан түсінің алқызыл’ болуы, қанның лықылдап, шапшып ағуы. Артериялық қан кетуден веналық қан кетудің мынадай айырмашылығы бар: қошқыл түсті қан толассыз ағады және оның шапшып атқылауы байқалмайды. Тері, шел клеткасы және бұлшықеттердегі ұсақ қантамырлар бүлінгенде капиллярльщ қан кетеді. Капиллярлық қан кету кезінде жараның үсті түгел-дей қан болады. Ішкі мүшелер: бауыр: талақ, бүйрек, өкпе за-қымданғанда паренхиматоздық қан кетеді (бүл кашан да тіршілік үшін қауіпті).
Қанның сыртқа да, ішке де кетуі мүмкін. Қан сыртқа кет-кенде терідегі және көзге көрінетін кілегейлі қабықшадағы, қуыстағы жара арқылы ағады.
Ішке қан кеткенде тканьдерге, мүшелерге немесе қуыстарға қан қүйылады, сондықтан ол қан құйылу деп аталады. Қан тканьдерге қүйылғанда сіңіп, инфильтрат немесе қанталаудеп аталатын кішкене ісік пайдз болады. Тканьдерге біркелкі сің^ бей, жылжып аққан қан куыстарға толып томпаяды да, олар ге« матома деп аталады. Қансырап, 1,5—2 л қаннан айрылғанда, әсіресе дене бірнеше жерден жарақаттанғанда зақымданған адамның өліп кетуі де мүмкін.
Зақымданудьщ ең жиі кездесетін түрі — жарақат алу, яғни тері қабықтарының, кей жағдайда теревдеу орналасқан еттердің түтастығының бүзылуы. Кез келген жарақат адам үшін қауіпті, себебі ол қанның ағуымен қатар ж^феді және әртүрлі деңгейдегі ауруды тудырады.
Жарақат алушыны бірінші кезекте болып қалған жағдайдан шығару керек. Талып қшгу жарақат алғанда ғана болып қоймайды, сонымен бірге шаршаудан. қорқыныштан, қатты аурудан, адамдар толы бөлмеде үзақ уақыт болған жағдайда, ауа жетіспегендіктен де болады.
Есінен танған адамдардың аяғын шамалы биіктетіп, арқасынан көтереді, кеудені қысқан киімдердің шгектерін ағытып, таза ауаны қабылдауына мүмкіндік т\тызады. Бетті ысқылап, және салқын су шашу қажет. Мүсәтір спиртімен дем алдыру үшін ьілғалданған мақтаны мүрынға тақау керек, содан
кейін аққан қанды тоқтатудың шарасын алу қажет. Қан ағысын уақытша тоқтатудың ең қаралайым әдісі жарақаттың жоғарғы жағынан артерияны саусақтармен қатты қысу болыи табылады. Бүл тәсілді әсіресе бастан, беттен, мойыннан жарақаттанып, қан кеткенде пайдаланады.
Бастағы жарақаттан қан кеткенде қүлақтьщ алдыңғы жағынан, қастың деңгейіндегі самай күре тамырын төрт саусақпен басады. Беттегі және сріндегі сорғалаған қанды тоқтату үшін төменгі жақ сүйектің кіші азу тіс орналасқан түсындағы күре тамырды саусақпен басқан жән. Бастағы не беттегі жарачардың қанын, сондай-ақ мойын омыртқаның көмейге таяу түсындағы үйқы күре тамырларын саусақпен басу арқылы да тоқтатуға болады.
Иықтағы күре тамырлардың қанын тоқтату үшін қолтықтьщ астына нығыздалған мақта, не көпшік қою керек.
Аяқтағы жараның аққан қанын сандағы күре тамырды шаптың орта түсынан саусақпен басу арқылы тоқтатқан дүрыс.
Аяқ-қолдағы жарақаттардан сорғшіап аққан қанды оның жоғарғы жағынан мықтап байлап, таңып тастау арқылы тоқтату керек. Мүндай жарақаттар кезінде күре тамырларды саусақпен басып, қанның ағуын тоқтату көмекші тәсіл ретінде қолданыяады. Жараның жоғарғы жағынан байлап немесе таңып тастау бір жарым екі сағатқа дейінгі ғана аралықта колданылады. Ал салқын кезде және радиациялық зақымдану кезінде байлау бір сағаттан артыққа созылчауы тиіс. Таңу үшін беторамадды, матаның жыртынлысын және т.б. оңтайлы қүралдарды пайлаіану керек. Байланған немесе таңылған уақыт таңган материалдың өзіне немесе оған жапсырылған қағазға жазылнп қойылуы тиіс.
Аяқ-қоллағы жарақаттардан аққан қанды тоқтатудың және бір тиімді тәсілі аяқ-қолдьщ
бүгілетін буындарын белгілі бір жағдайларда мықтап таңып тастау болып табылады.
Денеге түскен жарақат түрлі бактериялар мен уландырғыш және радиоактивті заттармен зақымдан-бауы үшін жарақатты таңып тастау қажет.
Егер жараланған адамның қаны сыртқа шапшы-май, ішке кетіп жатса, ал ол адам кенет әлсіреп, басы айналып, көзі карауытып есінен тана бастаса, түла бойы бозарып, түсі қаша түссе, мүның өзі жараның қаны ішке кетіп жатқандығының белгісі болып табылады. Мүндай жағдайда аққан қанды тоқтату үшін дәрігердің жедел көмегі қажет болады. Зақымданған аймақта алғашқы дәрігерлік көмек көрсету кезінде жарақатты жлтға, ондағы бөгде заттарды (жарықшақтарды, киімнің жыртылған бөлшсктерін және басқаларды) алып тастауға, жараны қолмен ұстауға болмайды.
Таңғыш жэне таңу туралы ұғым. Таңғыштардың түрлері және оларды байлау әдістері. Таңғыш дегеніміз — жараныңүо тін басып байлайтын таңу материалы. Жараны таңғышпен бай-лау таңу деп аталады.
Таңғыштың екі бөлімі болады: жараға жанасатын ішкі және таңғышты жараға орнықтырып, нықтап үстайтын сыртқы бө« лімдерден құралады. Тақғыштың ішкі жағы стерильденген болуы тиіс.
Бірінші рет байлаған таңғышты алғашқы стерильді таңғыш дейді,
Таңғышпен баилаған кезде жараны ауыртып алмауға тырысу керек. Бинтті он, қолмен, ал таңғышты сол қолмен ұстап, бинттің орам жолын жазбалаған жән. Бинтті таңғыштан алшақ-татпай, солдан оңға қарай тарқатып, әр жолы алдыңғы орам-ның жартысын бастыра орайды. Таңғышты қанайналымын бұ-зып алмайтындай етіп (арнайы қысып байлау қажет болған жағдайда болмаса) және жарадан сырғып кетпейтіндей қалыгь та ғана байлайды. Таңғышты алғаш байлаудан бұрын, зақым-данған жерін ауыртып алмай, лас түспейтіндей етіп жараның бетін жалаңаштап ашады. Жараның сипатына, ауа райы мен жергілікті жағдайға байланысты сыртқы киімді шешеді немесе тіліп алады. Киімді шешкенде алдымен сау жағынан бастап, соңынан зақымданған жағын шешіндіреді. Күн суық болғанда жаурап қалмау үшін, сондай-ақ шұғыл жағдайда халі ауыр за-қымданушыға алғашқы медициналық көмек көрсеткенде жара-ның тұсынан киімді тіледі. Жараға жабысқан киімді жұлқып тартуға болмайды; оны қайшымен абайлап қырқып алып, соцы-нан таңғышпен байлау керек. Шешкен киімді қайта киіндіргек-де алдымен зақымдаиған жағынан бастап, соңынан сау жағына кигізеді.
Таңу материалы және оны қолдану ережелері. Таңу мате-риалдарына дәке, ақ және сүр мақта, лигнин, үшкіл орамал-дар пайдаланылады. Таңу материалы ылғал тартатын, жарадан қан меніріңді жақсы сіңіріп, жуған соң тез кебетін, оңайсте-рильденетін болуы тиіс. Дәкеден тізімдік таңу қүралдары: ме-дициналық таңу пакеттері, мөлшері әртүрлі стерильденген және стерильденбеген бинттер, үлкен және кішкене стерильден-ген салфеткалар, үлкен және кішкене стерильденген таңғыштар жасалады. Операция жасайтын және таңып байлайтын орын-дарда дәке мен кішкене салфеткалардан таңатын және операция-ға қажетті домалақталған дәке, тампон, турунды тілкемдер дайындайды.
Медицина өнеркәсібі төрт түрлі: жеке адамға арналған, кә-дімгі, алғашқы жәрдемге арналған бір жастықшалы, алғашқы жәрдемге арналған екі жастықшалы таңу пакеттерін жасап шы-ғарады.
Жеке адамға арналған таңу пакеті мақта мен дәкеден жасалған мөлшері 32X17,5 см екі жастықшадан, жалпақтығы 10 см, үзындығы 7 см бинттен құралады (1-сурет). Жастықшаның біреуі бинттің ұшына орнықты етіп тігіліп, екін-шісі.еркін жылжитын етіп жасалған. Пакеттің жастықшалары мен бинті стерильденіп, пергамент қағазына оралады. Пакеттің
қабы резеңке сіңірілген матадан тігіледі. Таңу материалы осы-дан екі қабаттан жасалғандықтан, әрқашан стерильді қалыпта болады. Пакеттің ішіне түйреуіш салынады. Пакетті пайдала-ну ережесі қабында көрсетілген. Таңғыш салып байлаған кезде сол қолмен пакетті алып, оң қолмен сыртқы қапты арнаулы жерден жыртып, ішіндегілерін алады. Ең алдымен түйреуішті суырып алып, оралған қағазды ашады да жастықшаның ішкі бетіне, яғни жараға қарайтын жағына қол тигізіп алмай, таңу » материалының орамын жазады. Жәрдем беруші адамның жао тықшаны тек түсті жіппен көктелген бетінен ғана қолыменүо тауына болады. Жастықшаны бинтпен орап, оның үшын түй-реуішпен бекітеді. Теспе жара кезінде жараның кірер және шы-ғар аузын жабу үшін жылжымалы жастықшаны бинті бойлата қажетті қашықтыққа жылжытады. Ішкі жағы стерильденген пакеттің сыртқы қабын герметикалық таңғыш ретінде пайдаланады.
Кәдімгі пакеттің жеке адамға арналған таңу пакетінен айырмашылығы — сыртынан пергаментпен оралып, пергаменттің ао тына жазба кағаз желімделеді.
Бір жастықшалы және екі жастықшалы алғашқы жәрдем көрсететін пакеттер ішкі жағынан пергаментпен, оның сыртьь нан пленкамен оралып қапталады.
Пакеттердін, әрқайсысы ашу және пайдалану жәнінде нүс-қаулар қоса тіркеледі.
Шиыршықталып оралған дәке тілкемі б и н т ,деп есептеле-ді; Бинттің шиыршықтала оралған жағы— басы, бос үшы— бастамасы деп аталады. Стерильденген бинт пергамент қағазы-мен ауа кірмейтіндей етіп оралады.
Стерильді сал.феткалар — бұл бірнеше қабаттан, пергамент қағазына ауа кірмейтіндей етіп оралған дәкенің шар-шы қиықтары (бір орамда 20 данадан болады). Үлкен салфет-калардың мөлшері 70X68 см, кішкене салфеткалар—68X35 см.
Стерильді кішкене т а ң ғ ы ш , жалпақтығы 14 см, үзындығы 7 м бинт пен бинттің үшыыа жапсырыла тігілген мөл-шері 56X29 см мақта-дәкелі бір жастықшадан құралады. С т е-рильді үлкен таңғышта бекітіп байлайтын алты ызба-бауы бар мөлшері 65X45 см жастықша болады. Бүл таңғыш-тар жара мен күйген жер аумақты болғанда пайдаланылады.
Стерильденбеген мақтаның бір орамында 50—250 г бола-ды, ол қысып таңатын жаралардын. бетіне салып байлау үшін колданылады. Шендеуіш, компресс салғанда жүмсақ төсем да-и йындауға к омпреске арналған (сұр) мақта қолда-нылады. Мақтаның орнына л и г н и н д і, (сүрек мақтасын) пай-далануға болады.
Үшкіл орамалдан жасалғантаңғ ы ш п е н бас^ ты, кеудені, иық, шынтақ, тізе, толарсақ буындарын, саусақтар мен аяқ басын байлайды. Егер үшкіл орамал стерильденбеген болса, онда алдымен жараның бетіне стерильді бинт немесе салфетка салып, үшкіл орамалмен бекітіп байлайды.
Тізімдік таңу құралдары жоқ болса немесе жетіспесе, қолда бар құралдар пайдаланылады. Әсіресе Маштафаровтың әдісі бойынша жасалғантаңғыштарәрі қолайлы, әрі тиімді. Мөлшері әртүрлі мата қиықтарын (ақжайма, жейде т. б.) пайдалана отырып, үштарын екіге айырып, жараны бай-лайды. Алдымен жара бетіне стерильді бинт немесе салфетка (қажет болса, мақта) тесеп, соңынан мата қиқасымен таңып байлайды (2-сурет).
Шағындау жараларға әдетте клеол жәнелейкоплас-г ы р ь т а ң ғ ы ш т а р салып байлайды. Жараның бетіне стериль-ді материал жауып, оны желімделетін жалпақ пластырьмен бе-кітеді. Қлеол таңғышпен байлағанда жараның айналасындағы теріғе клеол жағып, кептіреді де жараға стерильді материал сальщ, дәке салфетканы кері жауып, майланған теріге жиегш желімдеп жапсырады.
Бастағы шашты милықтата таңып жалпақ бинтпен алқымнан орап байлайды. Ол үшін 1 м бинт қиып алып, төбедегі жараыы жауып тұрған стерильді салфетканың үстіне тең орта-сын келтіре салады да бинттің екі ұшы құлақтың алдьщғы жағынан төмен сал-бырайтындай етіп керіп ұстайды. Басты айналдыра бір рет орап, ііліп алатын байламға жеткенде бинтті шалып алып, шүйдеге қарай қиғаш-тай тартады. Бинтті екінші жақтағы іліп алатын байламнан да дәл осылай шал-малап, маңдайға қарай қиғаштай тартып орайды. Бастағы шаш түгел жабылғанша бинтті шүйдеден
м’аңдайға қарай алма-кезек байлауды төбеге қарай біртіндеп жақындата түседі. Бүдан соң басты 2—3 рет орап, таңғышты бекітеді. Бинттің үштарын иек астынан шалып, ілмектеп түйеді.
Мойын, көмей немесе шүйде жараланғанда таңғышты айналдыра қастыра байлайды. Алдымен басты бір-екі рет орап содан кейін жоғарырақ, сол жақ құлақтың түбін ала мойынға қарай қиғаштай төмен түсіреді. Бинтті бүдан әрі тамақтың астынан алып шүйдеге қарай қайтадан көтеріп, оң жақ және сол жақ қүлақтың үстін ала бүрынғы орамдарды қайталайды. Таңғышты бинтпен басты айналдыра орап бекітеді.
Бастағы жара үлкен болып, бетті қамтып жатса, «ноқта-лап» таңған дұрыс. Басты мандай арқылы 2—3 айналдыра орап бекіткен соң бинтті шүйде арқылы мойынға және иекке апарып, иектен төбеге қарай бірнеше рет тік орайды, бұдан сон, бинтті иектеп шүйдеге жеткізіп, одан әрі бастапқы орамдарды қайталайды. Жараланған бет-ті қайта-қайта қосымша орап, толық жабуға болады.
Мұрын, маңдай және иекті сақианшалап тацады . Танғыштың астына жарақат үстінен стерильді салфетка немесе бинт төсейді.
Бір көзді таңғанда алдымен басты орнықтыра орап байлай-ды. Одан әрі оң көзді таңу үшін бинтті шүйдеден оң қүлақтың астына қарай, ал сол көзді таңу үшін сол жақ қүлақтың асты-на қарай жүргізеді. Бұдан соң бинтті кезектестіре, бір жолғы сын көзді бастырып, екіншісімен басты орай айналдыра жүргі-зеді Екі көзді таңғаыда сол жәке оң көзді байлағандай, екі таңғышты үйлестіре байлайды.
Кеудені иректеп немесе айқастыра таңады. Иректеп таңу үшін бинттің үшынан 1,5 м қиып алып, сау иықтың үстіне салып,’ кеудеде қиғаштап асады Қөкірек сарайын арқадан төменірек бастап, жоғары қарай иректеп бинтпен орап байлайды. Бинт үзігінің бос ұштарын біріменбірін байластырады.
Кеудені айқастыра таңғанда бинтпен кеудеден төмен орнықтыра 2—3 анналдырып өтіп, одан әрі арқа-дан сол жақ иық үстіне, одан төмен қарай орнықтыра орап барып, оң жақ.иық арқылы асырып, теменнен тағы да көкірек сарайын айналдыра орайды; ең соңғы орамнан қалғап бинттің үшын түйреуішпен түйреп бекітеді.
Көкірек сарайындағы етпе жараны герметикалық (окклго-зиондық) таңғышпен байлайды. Алдымен жараға стерильді не-месе 3—4 қабатты стерильді бинт салып, одан әрі бір қаблт мақта төсеп, соңынан ауа өткізбейтін мата қиындысын (жеке адамға арналған пакеттің резеңке сіңірілген қабы, лейкоплас-тырь тілкемдері, клеенка) төсеп, жараны қатты қысып таңады. Герметикаланған материал жараны толық жауып, жиегі одан 1—2 см шығып тұрғаны жән.
Бас немесе кеудеде көлемді күйік болғанда үшкіл орамал таңғышпен жақсы қорғауға болады. Күйген жерге стерильді салфетка жауып, көрсетілгендей етіп үшкіл орамалмен бекітіп байлайды.
Жаралар (тері жамылғысының; терідегі кілегейлі, қабықтың түтастығының бұзылып, үлпалардың ме-ханикалық зақымдануынан пайда болады.
Жарақаттаушы заттың немесе қарудың түріне қарап жа-ралар кесілген, тілінген, түйрелген, сыдырылған, үсітілген, тістелген, жырымдалған және оқ тиген болып бөлінеді. Жа-рақаттану кезінде терінің астындағы клеткалар, бүлшық ет, сүйек, нерв, сіңір, ірі қантамырлары зақымданады. Жа-рақаттанған кезде қан кетеді, дене сырқырайды, үңірейген орын пайда болады, шектен тыс сырқат естен тандырады. Микробпен зақымданған жараны жүқтырмалы, ал осы арқылы пайда болған ауруды жара инфекциясы деп атайды.
Алғашқы көмек көрсету кезіндегі негізгі міндеттер: қанның кетуін тоқтату, жараны ластану мен жүқтырудан қорғау, қан кеткен кезде пайда болатын ауруларға қарсы бағытгалған шаралар жүргізу. Жаралыларды дәрігерлік көмек көрсету үшін хирургиялық стационарға жеткізу керек.
Жарақаттанудың кейінгі алғашқы кезінде қанның кетуі айрықша) қауіпті, сондықтан қанды тоқтату үшін күйдіргі, тамырды қысу, қатты таңғыш байлау керек.
Жара инфекциясын болдырмау үшін жансызданған үлпа мен жараға түскен бөгде заттарды алып тастап, сонан соң ем-дейді.
Барлық жарақатқа тазартылған таңғыш қояды. Таңғыш материал жарадан ылғалды — қанды, ірівді жақсы сіңіру гиг-роскопикалық болуы тиіс. Негізгі таңғыш материалдар дәке, ақ мақта, бинт, байлауыштар болып табылады. Көгерген, тыр-налған жер мен шағын жарақаттарға 5%-тік йод тұнбасын жағып, бактерицидті жапсырғышты желімдейді
Пайдаланылған әдебиеттер.
- Х.Ә.Нұрлақұлұлы, Қ.Б. Исабекова «Тіршілік қауіпсіздігі». Туркестан 2004ж.
- С.Тайжанов «Өмір қауіпсіздігі негіздері. Алматы «Дәнекер»-2004ж.
- Валеология дене тәрбиесі. 2004ж №6-20 бет.
- Денсаулық 1996ж.№1. Қан құрамы.
- Денсаулық -1995№8 /Жарақат/.
