Жүйе түсінігі. Жүйелік қолайлылық. Жүйелік талдау.
Жүйелік теориясы мен жүйелік талдау немесе қысқаша айтқанда – жүйелік қолайлылық 25 жыл бойы қолданылып келе жатқанымен бірқалыпты шешімін тапқан жоқ.
Бұның басты себебінің бірі адам өміріндегі іс-әрекеттердің тұрақты болуын, сонымен қатар бұларды адам өмірінде қолданудың мүмкіндіктері болды.
Тіпті жүйе түсінігінің өзінен көптеген варианттарды анықтауға болады. Мысалы, оның бір бөлігі философия негіздерінде терең еніп жатырса, ал басқасы белгілі бір жағдайларда, біздерді тәжірибелік тапсырмалардың жүйелік жобасын іске асыруда қолданады. Осылардың алтын қиылысын таңдай отырып «жүйе» терминінің көптеген жекелеген объектілері арасындағы байланысты түсінуге болады. Егер де біз ең болмағанда осындай объектілердің екеуін байқасақ, яғни: мұғалім мен оқушы, сатушы мен сатып алушы, теледидар мен ондағы хабарларды жеткізіп отыратын станция мен және т.б. – осының осы «жүйе» болып есептеледі. Қысқаша айтқанда, кейбір кемшіліктеріне қарамастан жүйенің көмегімен қоршаған орта мен мына біздер тіршілік етеді екенбіз. Бұл өмірдің артықшылығын жүйелік қолайлылық көз қарасынан байқайық: қою және шеше білу мүмкіндігі, тым болмаған жағдайда екі шешім:
- жүйедегі «механизм» жайында біраз мағлұматтар мен ол жайлы түсініктер, зерттеу мен олардың жаңа қасиеттерін ашу;
- бізді барынша қызықтыратын, жүйенің құндылығын арттыру.
Жүйелер теориялары мен жүйелік талдау кезеңдері пайда болған уақыты есептейтін болсақ, онда біз оны Homo Sapiens қанша бұрын пайда болса сол уақытын беріп келеді екен.
Кибернетика – бұл барлығынан бұрын өз алдына жеке бөлім болып құрылған қолданбалы ғылымның бір саласы.
ТССА тамырлары барлық «қолданбалы кибернетика – р»; биологиялық, медициналық, техникалық, сондай-ақ экономикалық әр жағдайда объектілер, жүйені құрайтын, ең үлкен диапазонда болуы мүмкін – биологиядағы тірі денелер мен мехнаизмдерге дейін, яғни, компьютер мен техникадағы байланыс паналдары.
Бірақ та бұған қарамастан жүйелік қолайлылықтағы принциптер мен тапсырмалар ми өзгеріссіз күйде қала береді.
Сіздердің болашақ мамандықтарыңыз үшін ең қызықтысы ол экономикалық жүйе болып тұруда, ал жүйелік қолайлылықтың ең басты тапсырмасы – экономиканы басқару процесстерін жетілдіру.
Сондықтан да жүйелік талдау пәні, экономикалық объектілер жайындағы ақпараттарды өңдеу мен сақтау, мүмкін болған жағдайда техникалық іс-әрекеттер де болуы мүмкін.
Барлық заңдарды сақтау , алу, ақпараттарды тасмалдау мен педагог болу ғылымы ретінде кибернетиканың классикалық анықтамасы ретінде қолдануға болады, ТССА-ны экономикалық кибернетиканың ең түбірі деп есептеуге болады.
Жүйелік қолайлылықтың принциптері мен мазмұны
ТССА, ғылым саласы ретінде екі бөлімге бөлінуі мүмкін:
- теориялық: ықтималдық теориясы, ақпараттар теориясы, ойындар теориясы, шешімдер теориясы, топология, графиктер теориясы және т.б. салаларда қолданылады.
- қолданбалы, қолданбалы математикалық статистика негізінде құрылған, операцияларды зерттеу әдістері, систематехникада және т.б. Осылайша ТССА ғылымдағы көптеген салаларда қолданылады және бұл одан әрі үздіксіз теңеледі.
Сонымен қатар жүйе теориясының өзіндік «едросы», өзіндік ерекше әдісі – жүйелік қолайлылық пайда болған тапсырмаларға. Бұл әдістің мазмұны қарапайым: жүйенің барлық элементтері мен ондағы барлық операциялар бір бүтін ретінде қарастырылуы қажет.
Сонымен, ТССА-ң бірінші принципі – бұл жүйенің элементін бір бүтін ретінде немесе одан да қаталырақ қарастыруы. Екінші принцип оның жүйесінің қарапайым оның қасиеттерінің элементтерінің қосындысы емес екенін мойындау қажет. Сол арқылы жекелеген элементтерде бұрын болмаған ерекше қасиеттерге ие болуы мүмкін.
Жүйенің ең маңызды атрибуты оның құндылығы болып тұрады. Жүйенің функциялық бағалылығы оның құндылығы мен функциялау шартының құрылуына байланысты болатыны теориялық түрде дәлелденген. Сонымен қатар бұл функция шектеулі, бұл дегеніміз оның максимумын іздеу және табу керек. Максимум құндылық оның басты және негізгі принципі болып есептеледі.
Төртінші принцип берілген жүйенің қоршаған ортадан аластатылған түрде қарастырылуына тиым салады. Бұл дегеніміз міндетті түрде жүйе сыртқы байланыстармен немесе талданатын бөліктің бір бөлімі ретінде қарастырылуы қажет.
Сонымен сыртқы ортаның қажетті жақтарымен келісе отырып, берілген жүйенің бесінші принципіне тоқталайық – берілген жүйені екі бөлікке бөлу мүмкіндігі, жүйесі. Егер соңғылары да қарапайым талданбаса, оларды дәл осылай бөледі. Мұндай бөлу процессінде алдыңғы принциптерді бұзуға болмайды, оларды сақтай отырып, бөліну дұрыс орындалады.
Жоғарыдағы принциптер бойынша жүйе термині анықталады.
Жүйелік қолайлылықты басқару мысалдары
Тақырыпты қорытындылау және нығайту барысында, әлі де шешілмеген жүйелік талдаулар жайындағы сұрақтарға жауап іздеу үшін лектордың өзіндік тәжірибесінен алынған мысалдарға тоқталайық.
70 жылдардың соңында украйнның МинВуз Украинадағы барлық вуз студенттерінің үлгерімдері жайлы ақпараттарды тіркеу жайында шешім қабылдады. Жұмыс былайша басталды – екі апта сайын вуз студенттері барлық пәндер бойынша аттестациядан өтіп тұратын болды. Осылайша олар киевке тасымалданады.
Біз, Криворожды таулы институтында (қазір – техникалық университет) осы жағдайды оқуды процесстерді жаңарту барысында қолданған болатын. Ол министрлік бұйрығы бойынша жүргізілген болатын.
Бірінші этапта жүйе ішіндегі энергетикалар жайлы шешім қабылданады. Негізгі жүйе іші ретінде үш жүйе қарастырылған:
- «Студенттер» жүйе іші
- «Кафедралар» жүйе іші
- «Деканаттар» жүйе іші
Жүйе ішіндегі жергілікті мақсаттардың әр қайсысы бір-бірінен айырмашылығы болады. (біріншіден – оқу, екіншіден оқыту, үшіншіден – факультеттер деңгейіндегі оқуды басқыру).
Сонымен қатар вуздарды фунциоландыру – жекелеген мамандықтар бойынша мамандарды дайындау. Баға қою құндылығының көлемі де анықталған.
Маңызды түрде екі тапсырма қалыптастырылған:
- алынған білімнің алынған нәтижелері бойынша құнды түрде бағалау және осы процесстің «тар» жерлерін байқай білу;
- сессия қорытындысын шығарған соң – соңғы этабындағы басқару құндылығын бағалау;
Негізгі үлгерімнің төмен болуы келесі сылтаулар бойынша болуы мүмкін:
- студенттерді өте әлсіз түрде дайындау;
- оқыту әдістерінің құндылықтарының жеткіліксіз болуы.
Бұл этапта болып жатқан жүйе ішіндегі іс-әрекеттер «технологиясына» және мән беру қажет.
Келесі этаптағы мысалдарда жинау, сақтау мен ақпараттарды өңдеу әдісі қарастырылған. Осы жерде кез-келген жүйелік қолайлылықтың басқаруды шешу боып табылады.
Барлығынан бұрын, ағымдағы білімді қадағалау жайында сұрақтарды қою мен оны өлшеу болып табылады, дегенмен бұл метр, метр немесе килобайттар емес, себебі білім шкаласы болмайды, сонымен ағымдағы қадағалау бағасы нені білдіреді.
Бұл сұрақтарды мамандар арасында талқылағаннан кейін – ағымдағы білімді қадағалау емтихан бағалары ретінде шешім қабылдады.
Қарастырылған мысалда ешқандайда аспаптар қолданылған жоқ, «өлшеуіштер» мен берілгендер көзі адамдар болып табылады! Негізінде өзіндік қойылған шартта жеткен жетістіктер тек өзіне ғана байланысты емес, әрине аз болса да элементтердің бірі өзгереді, ал өзгеретін элемент ол оқытушы болып табылады.
