М.О.?уезов атында?ы ?дебиет ж?не ?нер институты «Шетелдегі ?аза?тарды? фольклоры, ?дебиеті мен ?нері» ж?не «?аза?стан халы?тарыны? фольклоры, ?дебиеті мен ?нері» атты іргелі зерттеу аясында ж?мыс ат?арып жат?аны белгілі. Осы іргелі зерттеу аясында фольклортану б?лімі де екі ?лкен жобаны? тізгінін ?ол?а ал?ан болатын. Біріншісі «Шетелдегі ?аза?тарды? фольклоры» болса, екіншісі «?аза?стан халы?тарыны? фольклоры» (екі та?ырыпты? да жетекшісі академик С.?ас?абасов).
«Шетелдегі ?азатарды? фольклоры» атты жоба бойынша осы жылы бір?атар шетелге экспедиция?а шы?у жоспарлан?ан болатын. Соны? бірі мамыр айыны? 14-к?нінен, маусым айыны? 7-не дейін Ресейдегі ?аза?тар арасында ж?ргізілген фольклорлы? экспедиция екенін айта кеткен лазым.
?рине, 20 к?нге жоспарлан?ан экспедицияда Ресейдегі барлы? ?аза?тарды ?амту м?мкін емес екендігі белгілі. Осы ма?сатпен Еділ бойында?ы т?рт облысты, атап айтар болса?, Самара, Саратов, Волгоград, Астрахань облыстарын бетке алып экспедиция?а аттанды?. Экспедиция?а шы?ардан бір ай б?рын институт директоры У.?алижановты? атынан ?аза? м?дени орталы?тарына хат жолдап экспедиция ба?ыттары мен ма?саттарын айтып, к?мектесуін с?ра?ан болатынбыз.
Осы жобамен ал?аш ат басын тіреген Самара облысында Ресей федерациясы ?аза?тарыны? т?ра?асы То?тарбай Д?йсембаев дейтін азамат ?арсы алып, бізді? ж?мысымыз?а жан-жа?тылы ?ол?абыс еткенін айта кетпей болмас. Аэропорттан ?арсы ал?ан осы облыста?ы «А?жол» ?аза? м?дени орталы?ыны? ?ызметкерлері То?тарбайды? орналастыруы бойынша Самара облысында?ы ?аза?тар шо?ырлан?ан ауылдарды аралатты. Хат мазм?нынан хабардар ол баратын ауылымыз?а алдын ала хабарласып, онда?ы ?аза?ты? ескілігін білетін кісілерді бір орын?а топтауды тапсырып отыр?анын бар?ан ауылдарымыздан к?ріп-біліп отырды?. ?ай ауыл?а барса? та бір орын?а жиналып бізді асы?а к?тіп отыр?ан кісілерді жолы?тыру?а болады. Барлы?ы да ?зіні? ойында ?ал?ан, ескіден келе жат?ан д?ниелерді орта?а салу?а тырысады. К?п кісілерді? арасынан Б?ла? ауылыны? т?р?ыны 1938 жылы ту?ан Сами?олла Базар?алиев деген а?са?алымызды? орны ерекше екенін айту?а болады. Б?ла? ауылына бар?ан біз ?з м?н-жайымызды т?сіндіріп, ?аза? рухани м?раларын жинап ж?ргенімізді айтып едік «Алпамыс» жырыны? тиегін а?ыт?ан атамыз, «Ер Тар?ын» жырын да біраз тол?ады, «?ыз Жібекпен» ?оса «?ыз бен жігіт» айтысынан да есте ?ал?андарын орта?а салды. Демікпе ауруы барлы?ына ?арамастан ойында?ысыны? к?бін бізді? диктафон?а жазып берді. Ж?не бірі осы облыста?ы Н?рзия ?ділгерей?ызы апамыз да біраз ?ара ?ле? мен балалар фольклорын бізді? ?оржын?а салды. ?айнижамал М?хаммедова апамыз да бесік жыры мен беташарды? к?не ?лгілерін бізге айтып берді. Ерлі-зайыпты Ба?ыт?али ??сайынов ата мен С?лу М?хаметжанова апамыз Сырым батыр туралы а?ыздар, беташарды? бір ?лгісін, «?ры ?ар?а» деген дастанды айтып диктафон?а жаздырды. Сонымен бірге ?анат?али ??байдоллаев деген кісі ?зі са?та?ан Атажан Арон?лы мен Т?леу?али Айдын?али?лыны? жинап артына ?алдырып кеткен ?олжазбасыны? к?шірмесін берді. Тілепперген Н?ржанов деген азамат М?хтар М?хаметжановты? ?олжазбасында бізге беріп жіберді. Жалпы Самарада?ы ?аза?тарды? жа?дайы, т?рмысты? ахуалы жаман емес, ?аза?ты? салт-д?ст?рін ?з ?лдері келгенше са?тап т?р?аны а??арылады. Алайда сол елдегі ел азаматтарын ала?дататын бір жа?дай, тілді? ??рып бара жат?аны, ?аза? мектептеріні? жо?ты?ынан келешек ?рпа?тарынан ала?даулы екенін ескертіп, Елбасы ?аза? мектебін ашып беруге к?ш салса, болма?анда мемлекет тарапынан ?аза? тілі п?ніні? м??алімін жіберсе, мектеп ба?дарламаларына енгізуге атсалысса жа?сы болар еді деген ?сыныстарын да білдірді. Б?л обылыста к?нек?з ?арттарды? к?птігінен бе дін жа?сы са?тал?ан. Жаз?ы, ?ыс?ы демалыстарында балаларын мешіттерде діни сауатын ашу?а жіберетіндіктерін айтады.
Т?рт к?німізді Самарада ?ткізген біз мамыр айыны? 18 к?ні Саратов ?аласына та? ата пойызбен жеттік. Б?л обылыс?а келерден б?рын То?тарбай ?мітхан Ж?нелбаева дейтін апайды?, оны? аш?ан «?аза?стан» деген ?аза? м?дени орталы?ыны? барлы?ын, о?ан алдын-ала телефон со?ып, бізді? бара жат?анымызды ескерткенін айтты. Саратовты? пойыз бекетінен бізді к?тіп т?р?ан ?мітхан апамыз ж?мысымызды? м?н-жайын жол-ж?некей ???ан со? к?мектесетінін білдірді де, Бурасы деген ауыл?а ала ж?нелді. ?аладан 50 ша?ырым ?ашы?ты?та орналас?ан б?л ауылда жал?ыз ?й, Т?йе?алиев Ме?дібай деген а?са?алымыз т?рады екен. Жасы сексенні? се?гіріне шы??ан ?арт екі к?зінен айырыл?ан за?ип болса да к?кірегі т?н?ан даналы? екенін бай?атты. Сауатын орысша ашып, орыстарды? ортасында ж?ргенімен, ?лтты? ??ндылы?ты ?лы?тау?а бір кісідей ат салысып ж?ргенін а??артты. ?ле?ді екі тілде жазатын ?арт, тек ішкі тол?аныстарын ?ана емес, ?айта ?лтты? ??ндылы?тарымыз, ??рыпты? фольклор?а т?н, этнографиялы? д?ниелерді де екі тілде жазып ж?ргенін шы?ар?ан кітаптарын ?ол?а алып ашып о?ы?анда т?сіндік. Б?л кісіні? «беташар», «?амшы», «Тойбастар» т.б. к?птеген ?ле?дерінде осыларды т?сіндіріп екі тілде жаз?анын к?рдік. С?з арасында Ме?дібай а?са?ал «мені? м?ны жазуда?ы ма?сатым, б?л жерде ?аза? мектебі жо?, ?аза? тілі ?тілмейді, ?рпа?тарымыз ?аза?ша т?сінбегендіктен ?зімізді? салт-д?ст?рімізді ?зге тілмен т?сіндіруге м?жб?р болып отырмын. М?селен «беташар» не деп с?раса? олар т?сінбейді, ал мен оны ?ле?ге айналдырып, орысша жазып о?ысам, сонда ?ана т?сінеді» дейді. ?арлы?ашты? ?анатымен су сепкендей болсада ?лт м?ддесі ?шін арпалысып ж?рген атамызды? баласын ?аза?стан?а аттандырып, ?зіні? санаулы ??мырын сол жердегі ?аза?тар ?шін арнап ж?ргенін білдік. Б?л ауылдан шы??ан со? ?аладан екі ж?з сексен ша?ырым алыста т?ратын Александров-Гай деген ауылына бет б?рды?. Жасы алпысты? жуан ішіне келген, етженді апамызды аяп, сіз тек жол н?с?аса?ыз болды ?зіміз тауып бара аламыз десек «Ауыл?а бар?андары?мен кіммен жолы?уды, ?алай кездесуді білмейсі?дер ?ой, ?аза?станнан, сонау Алматыдан келіп отыр?анда сендерді далада ?а??ырт?андай болмайын, ?лкен кісілерді танимын» деп болмады. Александр-Гай ауылында 1930 жылы ту?ан ?абділм?жит ?теу?лы деген а?са?алымыздан к?птеген ?ара ?ле? мен ?буб?кір Кердеріні? ?ле?дері деп ?кесіні? айтып, ?зі жазып ал?ан ?олжазбасыны? да фото к?шірмесін алды?.
?мітхан апа ж?мыстарыны? барлы?ын ?айырып тастап, бір апта бізді? ?асымызда ж?ріп, Саратов облысында?ы ?аза?тар шо?ырлан?ан ??ірлерді аралатып ?оймай, т?рт ж?з ша?ырым ?ашы?ты?та?ы Волгоград облысыны? Палласовский районына, Савинка ауылына да автобуспен бірге барып, ?аза? ауылдарын бірге аралады. 1991 жылы еліміз т?уелсіздік ал?ан ?арса?да аш?ан б?л кісіні? «?аза?стан» атты ?аза? м?дени орталы?ына да 20 жыл бол?ан екен. Содан бері ?лт м?ддесі ?шін е?бек етіп келе жат?анын, сырттан еш?андай к?мекті? жо?ты?ын, тек ж?байы екеуі жанталасып ж?мыс жасап, осы к?нге жеткізгенін айтады. Ол кісіні? де «?аза? мектебі ашылса» деген арманы бар. Тым болма?анда ?аза?стан тарапынан келісімшартпен ?аза? тілі мамандарын жіберіп, олар?а айлы? та?айындаса, ел болып осы жа?та?ы біз жатар орнын шешер едік, біра? ?азірге дейін ешкімнен к?мек болмай т?р, ?лмес ?шін ?з тірлігімізбен ж?мыс істеп жат?ан жайымыз бар дегенді айтады.
Самара, Саратов, Волгоград облысынан со? Астрахан?а ат басын тіреген бізді осы облыста?ы «??рман?азы» айма?ты? м?дениет орталы?ыны? директоры Н?ржан Медетов а?амыз ?арсы алды. Астраханда?ы ал?аш сапарымызды осы облысты? орталы?ына 2008 жылы ?ойыл?ан ??рман?азы атамызды? ескерткішіне г?л ?оюдан бастады?. Бізді алып ж?рген Н?ржан а?а Володар ауданыны? Алтынжар ауылында?ы ??рман?азы кесенесіне де алып барды, атамыз?а зиярат етіп, ??ран ба?ыштады?. Б?л ескерткішті? ашылуы жайлы с?з ?оз?а?ан м?ражай директоры кесенені ашу?а екі елді? Президенттері келгенін, «Елбасымыз Н.Назарбаев пен В.Путинні? екі елді? досты?ыны? ??рметіне ашыл?ан кесене деп айт?анын» да тілге тиек етті. Елбасы ?зі тікелей келіп ашып кеткен, сол кездері «??рман?азы» атында?ы халы?арылы? м?дени орталы? болып ашыл?ан б?л орынны?, кейіннен Ресейді? м?дениет минстрлігіне ?ара?анын, ?азір Астрахань облысына ?арап де?гейі т?мендегенін де айтты.
Астрахань экспедициясына кірісіп те кеттік. ??рман?азы атамыз, Дина апамыз туралы да деректер жинау?а тырысты?, ?йткені ??рман?азыны? со??ы ?мірі Сахма деген ауылда ?ткенін, Дина апамыз ?нер жолын осы жерде баста?анын, 1937 жылы Алматы?а к?й тартыстан бірінші болып жолдама алып кеткенін, сол ауылды? кісілерінен с?рап білдік. Облыста?ы Б?кей ханны?, Сейіт бабаны? кесенелерін де к?ріп, ол кісілерді? басына ??ран ба?ыштады?. Ма?сатымыз фольклорлы? шы?армаларды жинау бол?анды?тан жасы егде тартып ?ал?ан аталар мен ?желерді негізге алды?. Осы облыста ?ткен халы? а?ындары мен ?азіргі а?ын-жазушыларды? шы?армаларын жинау?а да атсалысты?. Ыбыр Досалиев, ?адем П?йзоллаев, Н?пихан ?буовты? ?зіні? шы?армалары мен жина?ан ж?не са?та?ан ?олжазбалары, «Астртахань ?аза?тарыны? тарихы», М?жіліс ?тежанов, ?амза Наурызбаев, Батыр?ан ?апашов, Никита Ыс?а?ов, т.б а?ын-жазушыларды? кітабын ала келдік, Ел аузынан ?ара ?ле? мен а?ыз-??гімелер диктафон?а жазылып алынды. Б?л жерде Ыбыр Досалиевті айыры?ша атауымыз 1959 жылы Ахмет Ж?банов осы кісіні арнаулы іздеп барып, с?хбаттасып, ??рман?азы туралы к?птеген м?лімет ал?анын, Хамит Ер?алиев те іздеп барып ??гіме д?кенін ??рып, біраз тарих?а ?аны?ып ?айт?анын да айта кеткен ж?н. Ы.Досалиевті? ш?бересі ??лымбет Досалиев атасыны? ?азіргі ?аза? жазуымен жазыл?ан ?олжазбасыны? фото к?шірмесін, араб ?рпімен жазыл?ан ?олжазбасын бізге берді. Моллалардан сауат аш?ан ол кісіні? ?олжазбасын о?ып т?сінуді? де ?иын?а со?атынын айта кеткен лазым.
Астрахань облысыны? біраз ауылдарын аралап бол?аннан кейін, осы облыста?ы «Жолдасты?» ?аза? ?лтты? м?дени орталы?ыны? б?рын?ы т?ра?асы, Никита Ыс?а?овпен кездесу ?ткіздік. Бізбен кездесуге р??сатын берген Никита Ыс?а?ов Астрахань ?аласында т?ратын, А?пай Жаквалиев, Мажит Жакубалиев, Ермек Алиев, Алия Гумарова, Балс?лу Тілегенова ?атарлы кісілерді ша?ырып Астрахань облысыны? б?рын?ы ж?не ?азіргі тарихы, ахуалы жайлы пікірлерін орта?а салды. С?з ал?ан Н.Ыс?а?ов Астраханны? тарихын тізбелей келе, ?азіргі жа?дайына то?талып, Астрахань облысы бойынша ?аза? мектебіні? 1965 жылы жабыл?анын, содан кейінгі ?рпа?ты? та?дырына ала?даулы екенін білдірді. «??рман?азы» атында?ы айма?ты? м?дени орталы?ты? да болаша?ы ала?дататынын, м?мкіндік болса ?аза?стан тарапынан ?ор?ау?а, ?олдау?а ие болса, ?аржылай демеушілік жасаса, ?аза??а ?ана керек ?аза? руханияты ?шін ?те жа?сы болатынын да айтты. Елден ?олдау болмай, шетелдегі ?аза?тарды? та?дырыны? ?иын екенін де с?з етті. Кездесу ?стінде М?жит а?са?ал Астрахань облысыны? мемлекеттік архивінде «Кедей тілі» деген газетті? барлы?ын айтты. Осы с?зді ?ста?ан біз Н?ржан Медетовты? к?мегімен архивке де кіріп, «Кедей тілі» атты газетті де ?олымен ?стап к?рдік. Газет 1924 жылдан 1929 жыл?а дейін араб ?рпімен, 1929-1931 жылдар аралы?ында латын ?рпімен шы??анын бай?ады?. Газетті? сол кездегі жауапты редакторы Ны?ымет С?битов деген кісі бол?ан екен. Газетте к?терілген м?селе сол кездегі ?аза? ауылдарыны? т?рмысты?, м?дени, рухани, ?леуметтік м?селелерін ар?ау еткені бай?алады. Газетті фото?а т?сіруге, копиясын алу?а р??сат етпегендіктен фольклор?а ?атысты кездескен материалдарды ?олмен жазып алу?а м?жб?р болды?.
Экспедиция барысында а?аларды? емес, балаларды?, жастарды? басым к?біні? ?з тілін білмеуі ж?рек ауыртты. ?арак?з ?андастарымызды? ?зге елге айналып, жат болып бара жат?аны, ана тілінде «кімсі?» деген с?ра??а жауап бере алмауы ?ынжылтады. Жат елді? м?дениетін ?стан?ан, дінін ?ста?анымен тілінен айрыл?ан, ?лтты? ??рыптан алыстап бара жат?ан б?гінгі ?рпа??а а?алар тарапынан ?олдау, мемлекет тарапынан к?мек болмаса, шетелде ?мір с?ріп жат?ан ?аза?тардан, адам капиталынан айырылып ?алатынымыз?а, келер ?рпа??а ?аза?станны? керек те болмай ?алатынына к?зімізді жеткізетін секілді.
Набиолла Насихат,
М.О.?уезов атында?ы ?дебиет ж?не
?нер институтыны? ?ылыми ?ызметкері
http://www.qamshy.kz/?p=1520
