[:kz]
Философ Сократ барлық мамандықтар адамдардан деп тұжырымдаған. Ал Құдайдан үшеуі ғана дәрігер, ұстаз және судья. Өкінішке орай, осы үш мамандық Қазақстанда сыбайлас жемқорлыққа барынша бейім. Ел азаматтары атап өткендей, олар көбінесе медициналық мекемелерде, соттар мен оқу орындарында парамен кездеседі. Біз судьялардың қызметін бөлек атап өтеміз.
Әлеуметтанушылардың айтуынша, сыбайлас жемқорлықты қамту бойынша рейтингте қалалық және ауданаралық соттар көш бастап тұр. Қазақстандықтардың 32,3 пайызы жоғарыда аталған органдардағы судьялардың жартысынан көбі пара алатынын баса айтады.
Белгілі құқық қорғаушы, заңгер Джохар Өтебековтің айтуынша, сот жүйесі азаматтық қоғамның жағдайына тікелей байланысты. Азаматтық қоғам дамитын болса, соттар да оң бағытта өзгереді. Азаматтық қоғам дамуы жоғары деңгейде болуы керек.
Сонда ғана қоғамды заңды деп атауға болады. Өтебековтің айтуынша, біздің соттарда өзін ақтау мүмкін емес. Үкімдердің басым көпшілігі айыптау сипатында. Тәуелсіз кәсіби заң колледждерін, НПО құру, судьялардың қызметін қадағалайтын құқық қорғаушылардың санын көбейту қажет.
Қазіргі жағдайда судьялардың жұмысы ашық емес. Ал қоғам оған ешқандай әсер етпейді. Сонау 2019 жылы Жоғарғы Сот төрағасы Жақып Асанов 2020 жыл сот саласында серпіліс болуы керек деген болатын. Олар бұл мәселеде сот реформасының негізін ескеру қажет дейді. Ал бұл адами капитал. Қазақстандағы соттар тәуелсіз. Әрбір судья тәуелсіз негізде шешім қабылдайды.
Ал сот кадрлары әлсіз, парақорлыққа бейім болса, құрылымды реформалауға ешбір супер заңдар көмектеспейді. Жоғарғы Сот төрағасы судья мамандығын құрметті және беделді етуді ұсынды. Судьялардың жалақысын көтеру. Әлсіз адвокаттардың сотқа баратын жолын жабыңыз. Таңдау кадр менеджментінің қатаң талаптарына сәйкес жүргізілуі керек.
Асанов атап өткендей, бұл реформалар 2020 жылдан бастап күшіне енуі тиіс еді. Жоғарғы Сот Төрағасы Қазақстанның сот жүйесін үш келеңсіздікке ұшыратып жатқанын атап өтті. Сыбайлас жемқорлық, үкімдердің көпшілігінің айыптаушылдығы және судьялардың өз шешімдерін түсіндіруге және қоғаммен ашық қарым-қатынасқа түсуге құлықсыздығы.
Өкінішке қарай, Қазақстандағы кейбір заңгерлер Жоғарғы сот төрағасының ескертулерін елемеуде. 2022 жылы Жоғарғы Сот судьяларының бірі алаяқтық жасағаны үшін қызметінен шеттетілді. Мейрам Жанғұттинов пара алып жатқан жерінде ұсталды. Оған ақшаны Түркістан қаласының аудандық судьясы Ләззат Тұрғымбаева тапсырды. Жанғұттиновтан кейін азамат қамауға алынды.
Астана қаласы Байқоңыр ауданының соты Жанғұттиновты бес жылға бас бостандығынан айырды. Фемиданың бұрынғы өкілі «Қылмысқа дайындалу және қылмысқа оқталу» және «Алаяқтық» бабы бойынша сотталды. Тұрғымбаева Ләззат «Пара беру» бабы бойынша 5 жылға бас бостандығынан айырылды.
«Сот жаза тағайындау кезінде Жанғұттинов пен Тұрғынбаеваға қатысты олардың судья антын бұзуын ауырлататын мән-жай деп танып, нақты бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны әділетті деп санады», — делінген хабарламада. — деп хабарлайды Астана қаласы Байқоңыр ауданының No2 сотының баспасөз қызметі.
Жанғұттинов ісінің резонанс тудырғаны сонша, ел президенті Қасым-Жомарт Тоқаев та шет қалмады. Қасым-Жомарт Кемелұлы Қазақстан Республикасы халқына Жолдауында сыбайлас жемқорлықтың сот жүйесіне деген сеніміне нұқсан келтіретінін атап өтті.
Соттар билік басындағылардың қолындағы құралға айналады. Заң үстемдігі мен сот төрелігінің сапасы бірінші орында тұруы керек. Бұл мақсатқа жету үшін бүкіл сот жүйесін толығымен жаңғырту және денсаулықты жақсарту маңызды.
«Судьялар жоғары білікті, адал және сыбайлас жемқорлыққа жол бермейтін болуы керек. Ең алдымен, жоғары тұрған әріптестерге тәуелділігін азайта отырып, барлық судьялардың тең мәртебесін қамтамасыз ету қажет», — деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Мемлекет басшысының айтуынша, жаңа Қазақстанда сот төрағаларының көптеген қызметтері судьялық лауазымдарға ауыстырылуы тиіс. Төрағалар судьялардың өздері қатысатын сайлау арқылы таңдалуы керек. Заңды бұзатындар тек Жоғарғы Сот судьялары емес.
Апелляциялық сот алқасының өкілдері де намыссыз болып шығады. 2020 жылы Түркістан облысында судья Әшірбек Рахымбаев пара алып жатқан жерінде ұсталды. Ол апелляциялық сот алқасының әріптесі болып шықты.
«2020 жылдың 31 қаңтарында Түркістан қаласында азамат Рахымбаев пара алып жатқан жерінде ұсталып, қылмыс бойынша өз кінәсін толық мойындады. Пара алу фактісі жасырын тергеу әрекеттерінің (аудио-бейне жазба) материалдарымен де дәлелденген. ҰҚК органдары ҚР Қылмыстық кодексінің 366-бабының 2-бөлігі «Пара алу» бойынша сотқа дейінгі тергеуді жалғастыруда», — делінген ҰҚК баспасөз қызметінің ресми мәлімдемесінде. Жоғары дәрежелі судьялар бізден ұрласа, төмен дәрежелі Фемида өкілдері туралы не айта аламыз?
Еске салайық, жазда Тайыншы ауданының (СҚО) әкімдігі аудандық соттан 430 адамды жұмыстан айыру туралы өтінішхат сұраған болатын. Әңгіме жер телімінен айырылған «Тиолайн» серіктестігі туралы болып отыр. Солтүстік Қазақстан облысының судьясы Досаева заңды негізсіз әкімдіктің өтінішін қанағаттандырды. «Тиолайн» ЖШС жұмысшылары жұмыс істеген аумақ даулы. Соттар жүріп жатыр.
«Тиолайн»-нің лицензиясы жойылған жоқ. Даулы аумақты сатуға заңмен тыйым салынған. Бірақ судья Досаева құқықтық актілерді елемеді. Ал мұндай бейберекеттік Солтүстік Қазақстан облысында бірінші рет болып отырған жоқ. Ең сорақысы, мұндай судьялар тарапынан заң бұзушылықтар байқалса да, қызметте қала береді.
[:]
