?ыр?ыз-?аза? ?дет, р?сімдері туралы жазба с?здерді жию ?шін, 1920 жылы Жетісу?а ?дейі бір комиссия жіберіліп еді. Сол комиссияны? жиып алып келген с?здерін мен жа?ын арада реттеп шы?тым. Жетісу комиссиясыны? барлы? жина?ан с?здері ке?се ?а?азыменен 2 мы? беттей болды. ??м т?мендегі: ?ыз ?зату, ?айын?а бару, ?лкен кісіні жерлеу, ас-?ара салу, батырлар тіршілігі, ертегі, ?тірік с?з, та?па? с?з, ма?ал, ?ле?-жыр, к?лкі с?з, жа?ылтпаш, ж?мба?, мінез ??м ашы? ?ле?дері, а?ындарды? айтысуы, жо?тау, т?с ??м оны жору, тіршілік белгілері, кесел, ??м оны емдеу, ба?сы оны? жолдастары д?у, жын-пері, ба?сыны? д?шпандары албасты, жезтырна? ?ара-албасты, марту, арбаушы, ?ыр?ыз?аза?ты? ай, ж?лдыз, ??йры?ты ж?лдыз?а к?з ?арасы, жыл мезгілдері, он екі жыл – бір м?шел ??м оларды? аттары, шаруашылы?, ая?ты мал шаруасы. Ат?а мінерлер, ?ыр?ыз?аза?ты? д?ние ж?зіне келуі, д??гене, тараншы, ногай ??м Ескендір З?л?арнайын, Шы??ысхан, ?мір-Темір туралы с?здер екен. Жо?арыда айтылып ?ткен с?здерді т?зетіп ма?ынасына ?арай ??р ?айсысы ?з алдына топталса, Т?ркістанны? ?ылымы ?алмас ?шін ?лкен байлы? болма?. I) Мінекей, осы жиыл?ан с?здерді? ар?асында жа?а с?здер терминдерменен ?ыр?ыз-?аза? тілін толтырып, байыту ниеті бізді? ша?атай – т?ріктерді? де тіліне жа?алы? кіргізуі м?мкін.
II) Ескі ертегі с?здері: ?ара, к?се, сара?дар сия?ты кісілерді? т?рін тереді. III) Жын, албасты, марту сия?ты заттарменен байланыс?ан ?ыр?ыз-?аза?ты? са?анасын байыту ?шін ?лкен пайдасы болады. IV) Жа?ада ?ана келіп, ?лі жарияланба?ан ?йелдер та?ырыпты ескі с?здер, ертегі, ма?алдар, б?рын?ы басыл?ан с?здер ?осылып ?йелдері туралы ??м ?ыр?ыз б?тін тіршілігіні? ?айсы жа?ы болса да жа?сы а?латады. V) Он екі жыл бір м?шел ??м оларды? аттары, белгілері ?аза?-?ыр?ыз тілінде календарь шы?ару ?шін зор ??рал болады. VI) Айуандар туралы айтыл?ан ескі с?здер, ?сіресе, т?ркі та?ырыпты ертегілер салыстыру ?шін ?те керек болады. VII) Но?ай, тараншы, ?ыр?ыз ж?зіне келуі туралы ма?л?маттар кейін ?ыр?ыз-?аза?ты? тіпті, т?рік тарихын жазу ?шін де ?олданылады. ?ыр?ыз-?аза?ты? б?рын?ы ?діл ж?йрік, жа?тамас билеріні? сал?ан жол жобалары осы к?нге шейін бірден-бірге ?тіп ?мытылмай келеді. ??м жиыл?ан ескі с?здерді? ішінде кісіні? назары т?сіп ма?ынасына ?ара?анда кей ?аза?-?ыр?ызды? ?дет р?сіміне ?арай за? шы?ару ?шін сол жол-жобалар негіз болар деп те ойлаймын. 1889 жылда басылып шы??ан, Сырдария ?аза?-?ыр?ызы туралы Грудиковты? тарихы болмаса, осы уа?ыт?а шейін ?аза?-?ыр?ыз ?дет р?сімі жа?ы ?лі ?арастырыл?ан жо?. Грудиковты? кітабы жал?ыз-а?, Сырдария облысынан жиыл?ан ма?л?маттар бойынша жиылып, оны? ішіне Жетісу яки болмаса ?аза?ты? мол жері Семей, А?мола, Тор?ай, Орал, Б?кей ??м Айдархан кірмегендіктен, оны ?аза?-?ыр?ыз ?дет – р?сімі туралы толы? ма?л?матты тарих деуге болмайды. Патша х?кіметіні? т?сында билерді? ?арарларын жазатын кітаптары таусыл?аннан кейін Сырдария ??м Жетісу облысты? ке?селеріне жиып алушы еді. Енді ?ыр?ыз-?аза?ты? ?дет – р?сімдерін жию ?шін сол билерді? кітаптары ?ол?а алынса жа?сы болар еді. Мен енді Сырдария облысынан жинал?ан с?здерді ?арап ?тпекшімін. Зорлы?ына ?ара?анда Сырдариядан жиыл?ан с?з де Жетісудан аз емес. Біра? ма?ызыны? ?андай боларын келешек к?рсетеді. Жетісудан жиыл?ан ?ыр?ыз-?аза?ты? тіршілік т?рмысына тиісті жазба с?здері туралы с?зімді ?зіріне осыменен то?татып, Жетісудан жиылып келген ескі жазба с?здер т?зетіліп жа?ын арада басылып шы?уына сенгім келеді.
?. Диваев
“Алаш к?семс?зі” кітабынан, І-том
