?ткен ?асырды? сексен бесінші жылы КПСС ОК-не Бас хатшы болып, Михаил Горбачев сайланды. Сол жылды? к?зінде ?аза?стан?а келіп, Целиноград ?аласында ауыл шаруашылы?ы ?ызметкерлеріні? айма?ты? ке?есін ?ткізді. Конференция?а Ресейді? к?рші облыстарыны? ?кілдері де ?атысты. Горбачев ке?ес алдында ж?не ке?естен кейін ?аза?стан Компартиясы ОК-ні? Бірінші хатшысы Дінм?хамед ?онаевпен ж?ре с?йлесіп, ?ырын ?аба? таныт?анын ж?рт телеарнадан да к?ріп бай?а?ан еді. Кешкі астан кейін Горбачев ?она? ?йге кеткен со? ?онаев: «Мына Горбачев елді к?гертпейді, ??рдым?а алып барады. Енді мені? зейнеткерлік демалысыма шы??аным ж?н шы?ар», – деген. Сонда алдында отыр?ан бір топ ?ызметкерлер арасынан КСРО Министрлер Ке?есі т?ра?асыны? орынбасары Н?риев: «Димаш Ахметович, неге олай дейсіз. Сіз Саяси Бюроны? м?шесісіз. Т?ркі халы?тарыны? ішінен сіздей ?ызмет биігіне к?терілген жан жо?. Ода?та?ы барша т?ркі хал?ы сізге ар?а с?йеп отыр. Горбачев кім? Ол ауыл шаруашылы?ы мен ?ндірістен еште?е білмейді. Сіз о?ан ауылшаруашылы?ын ?алай ?ркендету керектігін айтып, ?амшыны басы?ыз. Оны? осал жері, сіз секілді білікті жандардан ?атты тайса?тайды»,– дегені сол ке?еске ?атыс?андарды? естеліктеріне жазыл?ан. Н?риевті? осы с?зінен мемлекет ж?не ?о?ам ?айраткері ?онаев?а деген к?ллі т?ркілерді? ысты? ы?ыласын, ілтипатын сеземіз. Міне, сондай жанны? ту?анына 100 жыл толып отыр. Биыл жыл басынан бері республика ж?ртшылы?ы атап ?тіп келеді. Жуырда Дінм?хамед ?онаевты? ата ж?рты – Алматы облысыны? Бал?аш ауданында да сондай ау?ымды шаралар ?тті. Мерекені республиканы? облыстарынан келген ?она?тар мен жергілікті халы? аяулы азаматты? Ба?анаста?ы бюстіне г?л шо?тарын ?оюмен бастады. Содан со? ?онаев атында?ы саяба? пен спорт ала?ыны? ашылу салтанатына ?атысты. М?дениет ?йінде «Т??ыры биік т?л?а» атты ?ылыми-практикалы? конференция болды. Со?ы ?лкен той?а жал?асты.
Конференцияны ?онаев атында?ы университетті? ректоры, за? ?ылымдарыны? докторы ?мір?лі ?опабаев ашып, ??тты?тау с?зді Алматы облысы ?кіміні? бірінші орынбасары Серік М??анов?а берді. Ол ?онаевты? ж?з жылды? мерекесі облысты? бір?атар аудандарында аталып ?ткенін, ?арапайым е?бек адамын ?адірлеп, ба?алай білген халы?ты? т?л?а?а жуырда ?ана Талды?ор?ан ?аласында ?лкен бюсті ?ойыл?анынан ж?ртты хабардар етті. Аудан ?кімі Айтбай К?шкімбаев жинал?ан ж?ртты ?онаевты? 100 жылды? мерекесімен ??тты?тады. ?лкен экраннан биік т?л?аны? ?мір жолдары туралы т?сірілген деректі фильм к?рсетілді. Фильмнен со? Халы?аралы? ?онаев ?орыны? президенті Ке?ес М?стаханов?а с?з берілді. Ол Дінм?хамед ?онаев республиканы бас?ар?ан кезе?де ел экономикасыны? дамып, м?дениетіні? г?лденгенін, ?арапайым е?бек адамдарына деген ??рметін бірнеше мысалдармен естелігіне ар?ау етті.
Конференцияда негізгі баяндаманы ?аза?стан тарихшылар ?ауымыны? т?ра?асы, тарих ?ылымдарыны? докторы, профессор М?мбет ?ойгелдиев жасады. Баяндамашы Дінм?хамед ?онаевты? сан ?ырлы ?ызметіні? елеулілеріне на?ты то?талып, ?ылыми т?р?ыдан талдап берді. «Біз жеке т?л?аны? ?ызметінен с?з ?оз?а?анда оны? артында жері мен елі т?р?анын ескере бермейміз. ?онаевты? артында елі т?р, ке? байта? ?аза? жері т?р. Жеке т?л?аны? тарих сахнасына кіруі, ?лкен абырой?а ие болуы, е? алдымен оны? еліне байланысты. ?лемні? то?ыздан бір б?лігін алып жат?ан ?аза? жеріні? асты мен ?стіндегі байлы?ы. Орысты? Белинский деген тамаша ойшылы бол?ан. Сол ХІХ ?асырды? елуінші жылдары жаз?ан ма?аласында айт?ан екен. «?лем неге Пушкинді білмейді? Ал неге а?ылшын а?ыны Байронды біледі? ?йткені Байронны? артында Англия т?р. ?лемдік ?ркениетті? даму бастауында а?ылшындар т?р. Олар Байронды ??рмет т?т?ан». ?аза? елі де сондай. ?онаев ?ай жа?ынан болса да халы?ты? ??рметке лайы?ты т?л?а. ?онаевты? артында ?аза? хал?ы т?р. Мен тарихшымын. Сонды?тан да кез келген тарихи т?л?аны тарихи контекспен ?араймын. Осы т?р?ыдан ал?анда со??ы ?асырда ?аза? хал?ын жо?ары д?режеге к?терген, ?аза? еліне берекет ?келген екі т?л?а бар. Оны? біріншісі ХVІІ-ші ?асырды? екінші жартысы мен ХVІІІ ?асырды? басында ?мір с?рген Т?уке хан. Есім ханны? немересі, Ж??гір ханны? ?лы ?з Т?уке. ?з Т?уке атануы оны? заманында халы? еркін, со?ыссыз ?мір с?рген. «А?табан ш?бырынды?а» дейін ?аза? хал?ы сан жа?ынан к?рт ?сті. ?з Т?укеден кейін ?аза? жері мен елінен тынышты? кетті. «А?табан ш?бырынды», ХІХ ?асырда ?аза? еліні? Ресеймен ?осылуы, к?птеген со?ыстар. Алаш арыстарыны? к?семі ?лихан Б?кейханов «?аза?» газетіндегі бір ма?аласында былай дейді: «Айналайын хал?ым, жасы ?лкен ?ария, ?рімдей жас жігіт ?йі?ні? алдынан дауыл, артынан дау кетпейді. Есі?ді жи. «А?табан ш?бырындыдан» кейін ?иын заман келді». М?ны ол 1917 жылы жаз?ан. Шын м?нінде Ке?ес ?кіметіні? ісі. «А?табан ш?бырындыны?» ?асіретінен кем бол?ан жо?. ?аза? хал?ы сан жа?ынан да, сапа жа?ынан да т?мендеп кетті. Ашты? талайларды жо? ?ылды. Репрессия бірінші буын, екінші буын зиялыларды ??рбан етті. Осыны? б?рі ?аза? хал?ына ?те ауыр тиді. Ал ?аза? хал?ына бір жа?сы заман келгені екінші д?ниеж?зілік со?ыстан кейінгі кезе? болды. ?аза? хал?ы сан жа?ынан да, сапалы? жа?ынан да ?сті. Б?л кезе? Дінм?хамед ?онаевты? е?бегіне, басшылы? ?ызметіне тікелей байланысты болды. Егер осы кезе?де елді ?онаевтан бас?а біреу бас?ар?анда ?аза?станны? дамуы осындай жо?ары де?гейде болар ма еді, болмас па еді? Б??ан ?лкен с?ра? ?ою керек. ?йткені осы кезе?де ?аза?станды даму?а алып бара алатын ?лкен т?л?а ?ажет-а? еді. ?аза?станды ?ркендеу ?су жолына бастайтын ірі т?л?а керек еді. Ел ішіндегі ?р ?лт ?кілдерінен ??рал?ан басшылы?тармен, сондай-а? анау М?скеудегі азуларын ай?а білеген басшылармен тіл табыса алатын т?л?а керек болатын. М?скеу мен Алматыны? арасына алтын к?пір бола алатын интеллектуалды, м?дениетті т?л?а керек еді. ?сіресе, репрессиядан, со?ыстан кейін. Сондай т?л?а Дінм?хамед ?онаев еді. Уа?ыт ?аза? хал?ына сол т?л?аны берді. Ол заман с?ранысына толы? жауап бере алды. Сол ?шін де біз оны ма?тан т?тамыз. ?йткені ол шын м?нінде кеме?гер».
Баяндамашы б?дан ?рі де ?онаевты? сан т?рлі адами ?асиеттеріне де то?талып, ішкі м?нін ашып берді. Баяндамадан со? Тарих ж?не этнология институты директорыны? орынбасары Светлана Сма??лова, Дінм?хамед ?онаевты? ?арындасы Роза Ахметова, ?онаевты? жеке д?рігері Ахат М?ліков, ?аза?станны? М?скеудегі ?кілеттігінде ?за? жылдар е?бек еткен С?бит Жаданов, Журналистер Ораз ?ау?абай мен К?лбай Адырбек?лы ж?не ардагер Ким Серікбаев жарысс?зге шы?ып, ?з ойларын орта?а салды. «…Асып тасымадым, ш?кіршілік жасадым. Сап-сап к??ілім деп ?зімді-?зім сабыр?а ша?ырдым. Биікке к?терілдім. Халы?тан аласа екенімді ?мытпадым. ?айтып ашар есігімді ?атты жаппадым», – деп артында ?ла?атты с?з ?алдыр?ан Дінм?хамед ?онаев сынды жалпы халы?ты? т?л?аны? ?мір жолы мен ісі кейінгілерге ?лгі болары с?зсіз.
Ерте?іне жинал?ан ?ауым балуандар к?ресі мен аламан б?йгені тамашалады.
