[:kz]
Жақында ғана Ұлытауда Ұлттық Құрылтай өтті. Осы үлкен жиында көптеген маңызды тақырыптар айтылды. Қазақстан Президенті Қ-Ж.Тоқаевтың баяндамасында ел күтіп жүрген өзекті мәселелер көтерілді. Ұлытауда ұлы Жошы ханымыздың кесенесі орналасқан екен. 2023 жылы Жошы ханның таққа отыруының 800 жылдығын бүкіл ел болып атап өтеміз. Қазыбек Иса айтқандай: «Жошы хан — Алтын Орданың атасы, бүкіл Қазақ хандарының бабасы ғой!»
Шыңғыс хан ұлдарының біріншісі, батыл жауынгер, стратег және қолбасшы – Жошы хан. Ол Шыңғыс ханның үлкен әйелі Бөртеден көп ұзамай немесе Меркіт тұтқынынан оралғанда дүниеге келген. Бұл басқалардың Шыңғыс ханның әкелігіне күмән келтіруіне негіз болды. Бірақ ханның өзі не күмәнданбады, не ізгі ниетпен жаңа туған баланы асырап алуды ұйғарып, Бөртенің жүкті болғанын, ал Жошының өз баласы екені даусыз екенін дауыстап жариялады.
Кейбір деректерде Жошының нағыз әкесі Меркітті Шілгір-Бөконы атайды, ол осылайша Шыңғыс ханның әкесі қалыңдықты — Шыңғыс ханның болашақ анасын алып кеткен үлкен ағасының өшін алуға шешім қабылдады. Іс жүзінде не болғаны белгісіз. Бала асырап алу нұсқасының пайдасына ұл мен әкенің арасында ерекше сүйіспеншілік болмаған, тіпті үлкен ұлын әкесіне мойынсұнбағаны үшін өлтіруді бұйырған Шыңғыс хан болды деген тұрақты қауесеттер бар.
Жошының балалық шағы мен жастық шағы туралы мәлімет жоқ. Ол туралы алғаш рет ол 25 жасқа толғанда кездеседі. 1207 жылы Шыңғыс хан үлкен ұлын Байкалдың батысында орналасқан жерлерді жаулап алуға жібереді. Онда тұратын орман тайпалары – телеуттар, урсуттар моңғол қолбасшысына соғыспай беріледі. Қырғыз ақсақалдарды кішіпейілділікпен және сыйлықтармен жіберді — ақ боз аттар, бұлғындар және қырсұңқарлар. Көрнекті әскери дарындылық танытқан үлкен ұлының жорығының нәтижесіне риза болған Шыңғыс хан Жошыға өзі жаулап алған тайпалардың жерін сыйға тартты. Дәл осы аумақтар Жошы ұлысы – Алтын Орданың негізін қалады.
1213 жылы Шыңғыс хан Циньге баруды ұйғарады. Ол әскерін үш бөлікке бөледі — ол бірінші және негізгі бөлімді кенже ұлы Толуймен бірге өзі басқарды, екінші, батыс бөліктің басына ағасы Хасарды, ал үшінші, әскердің шығыс бөлігін басқаруға үш ханзаданы – Шағатай, Өгедей, Жошы қояды. Бұл топ Тайхан жотасының оңтүстігінде әскери жорық жүргізіп, кейін Хуанхэ өзенінің солтүстік жағалауына шығады. Шабуылдың нәтижесінде ағайындылар көптеген қалалар мен елді мекендерді, соның ішінде ең бай провинцияның астанасы Шэньсиді басып алып, тонайды.
Хандардың олжасы орасан зор болды, сондықтан оны Оңғұттар жеріне қалдырып, әскерлерін Бейжің маңында әкесімен қосылуға барады. Шыңғыс ханның бұл жорығы ол үшін керемет сәтті болды. Цинь бітімге келуді сұрайды, сол үшін олар үлкен ақы төлейді. Бірақ, моңғолдар қалағанын алып, әскерін туған даласына бұрғанымен, тонап, өлтіруді, оның ішінде тұтқындарды да жалғастырады. Бейбіт тұрғындардың орасан зор саны жүздеген мыңға жетті.
1217 жыл Моңғол империясы үшін ең сәтті жыл болған жоқ — Цзинь империясындағы жеңісті жорықтан кейін олар Байкал көлінің батысында батыл және табанды жау — тұматтарға тап болды. Тыныштандыруға жіберілген моңғол жасақтары жеңіліске ұшырады. Оларға қарсы шығуға бұйрық алған қырғыздар көнбей, моңғолдарға қарсы көтеріліске шықты. Жошы хан көтерілісшілерді тыныштандыру үшін сөйледі. Ол Селенга өзенінің мұзы арқылы Енисейдің жоғары жеріне өтіп, қырғыздардың орталық аймақтарына соққы берді.
Сөйтіп жүріп, жорық нәтижесінде телеңғұт тайпасын бағындырды. Аңыз бойынша, Шыңғыс хан Орта Азияға барар алдында қауіп-қатерге толы жорықта мүмкін болатын өлімді болжап, тақ мұрагері мәселесін шешуді ұйғарады. Бірақ хан өсиетін айтып үлгермей жатып, Шағатай Жошыға Шыңғыс ханның баласы болмағандықтан, үлкендік сөз беруге болмайтынын айтып, өткір сөз бастады.
«Бұл меркіттердің мұрагерінің үстемдігін қалай тануға болады? – деп Шағатайдың сөзін осылай түсіндіреді. («Құпия аңыз» – ХІІІ ғасырдың қырқыншы жылдары шамасында қытай таңбасымен жазылған ең көне моңғол шежіресі). Сосын Жошы жалындап, ағасына былай деп жауап берді: «Әке-шешеңіз әлі мұрагер етіп тағайындаған жоқ, сіз неге өз пікіріңізді білдіресіз? Бізден қандай артықсың? Қатыгездік және басқа ештеңе емес. Мені атудан да, күрестен де жеңбейсің деп бас бармағын жоғары қоямын!».
Осы сөздермен екі ханзада да әке тағының алдынан қоян-қолтық шайқасқа шығаты. Бір ерекшелігін атап өту қызық. Шағатай Шыңғыс ханның әкелігіне күмән келтіргенімен, ол да, Жошы хан да айыптауларға ешқандай жауап бермеді. Шамасы, олар үшін бұл мәселе баяғыда шешілген сияқты. Шыңғыстар руы түркітілдес ортадан гөрі бұл қауесеттерге әлдеқайда аз алаңдады. Керісінше, Жошының шыққан тегі күмәнді болса, оның ұрпақтары нағыз Шыңғыстар деп танылды.
Неліктен Жошы хан үлкендігі бойынша әкесінің мұрагері болмады? Кейбір зерттеушілер мұны моңғолдардың тайпалық дәстүрлерімен түсіндіреді — бұл мұрагер болып жарияланған кенже ұлы болды. Шыңғыс ханның да асырап алған ұлдары болған – ол тіпті олардың біріне жеке қорғануын сеніп тапсырған, бірақ деректерге сенсеңіз, ол Жошыға сеніп, оны кем көрмеген.
Мұны келесі дерек дәлелдейді – Шыңғыс хан өз туыстарына жер бөлуді ұйғарғанда, ең үлкенін Жошы алған. Жошы ханның өлімі оның шығу тегі сияқты даулы. Үлкен ұлдың өмірінің соңына қарай әкесімен қарым-қатынасы шынын айтқанда шиеленісе түседі. Мұның ықтимал себебін тарихшылар ұлы хан ұлының бүкіл Қыпшақ даласын жаулап алуға барудан бас тартуын атайды. Оның үстіне оның баласы Шыңғыс ханның жаулап алу ниеті туралы өткір сөйлеп, «әкесінің елге, елге деген ойсыздығына» налығаны туралы қауесеттер ханға алып келді.
Жошы хан 1225 жылдың аяғындағы кеңеске шақыруды елемей, ауруды сылтауратып, аң аулап жүргенін білген әкесінің ашуын тудырды. Ал ашуға булыққан Шыңғыс хан көнбеген үлкен ұрпақты тыныштандыру үшін әскер жібереді. Бірақ бұл жорық болмады – Жошы хан қайтыс болады. Ал мұнда тарихшылардың нұсқалары әртүрлі. Түркі тілдес дереккөздердің біріне сәйкес, хан көнбегенді өлтіруді ұйғарып, өлтірушілерді жібереді.
Моңғолдарға жақын жазба дереккөздердің хабарлауынша, Жошы шынымен де қатты ауырып, әлдебір аурудан қайтыс болған. Ал моңғолдар арасында текті ханның қарапайым халық болып өлуі мүмкін екендігі туралы ақпарат тарату әдетке айналмағандықтан, өлімнің себептерін жасырып, көптеген қауесеттер мен нұсқаларды тудырды. Сол нұсқа бойынша Шыңғыс ханның тыңшылары оны аңшылықта көрмеген дейді.
Олар ханның денсаулығына байланысты қатыспаған аң аулауын көрді. Ал, бұл ханның ұрпағына қалдырған соңғы жұмбақ дүниені жаулап алған ұлы ата-анасының бейіттері неліктен табылмай, кесенесі сегіз ғасырға жуық тұр? Жауап қарапайым. Жошы хан өмірінің соңында мұсылмандықты қабылдап, нағыз мұсылман ретінде жерленсе, Шыңғыс хан мен Бату хан пұтқа табынушылық дәстүрі бойынша жерленген пұтқа табынушы болып қала берді.
Керімсал Жұбатқанов
[:]
