Мемлекет басшысы Н?рс?лтан Назарбаевты? «?аза?станны? ?леуметтік жа??ыруы: Жалпы?а Орта? Е?бек ?о?амына ?арай 20 ?адам» ма?аласында жаса?ан ?сынысына сай ?зірленген Журналисті? этикалы? кодексі ?абылданды. Шілдені? шілі?гірінде ?ызу тал?ылау?а т?скен кодекс жобасы кеше Астанада?ы «?азмедиа» орталы?ында ?ткен ?аза?стан Журналистер ода?ы мен Бас редакторлар клубы бас?армаларыны? бірлескен отырысында со??ы рет с?згіден ?тіп, кейбір тарма?тарына ?згерістер енгізілгеннен кейін бір ауыздан ?абылданды.??жат жобасын ?аза?стан Журналистер ода?ы Бас редакторлар клубымен, сондай-а? елімізді? бір?атар жетекші б??аралы? а?парат ??ралдарыны? ?кілдерімен бірлесе ?зірлеген-ді. «Біз Журналисті? этикалы? кодексін ?зірлеу мен ?абылдау туралы Журналистер ода?ыны? бастамасын бірден ?олдап ?ана ?оймай, на?ты ж?мыс ж?ргіздік. ?ш ай ішінде бізді? клубты? бас редакторларымен бірге ?лкен ж?мыс ат?арылды. Оларды? аталмыш кодексті ?зірлеу кезінде жаса?ан на?ты ?сыныстары ескерілді» деді Бас редакторлар клубыны? президенті Кенжеболат Жолдыбай.
?з кезегінде с?з ал?ан М?дениет ж?не а?парат вице-министрі Арман ?ыры?баев Кодексті ?зірлеп, тал?ылау барысында елімізді? журналистер ?ауымдасты?ыны? ?лкен ж?мыс ат?ар?анын атап ?тті. «?аза?станны? журналистер ?ауымдасты?ы б?гін тарихи жа?дайды бастан кешіп отыр. Б??ан дейін де осы Кодексті ?абылдау ж?нінде бірнеше рет ?мтылыстар бол?ан, алайда ?рт?рлі себептермен ?абылданбай ?ал?ан. Ал б?гін журналистер ?ауымыны? ?зіндік бет-бейнесін к?ріп отырмыз. Сыни пікірлер де айтылып жатыр, соны? б?ріне іштей ?уанып отырмын» деді вице-министр.
Айта кетейік, Кодекс «К?сіби парыз», «?леуметтік жауапкершілік», «Адалды? ж?не ?аса?ана істемеушілік», «Сенімділік ж?не объективтілік», «Дерекк?здер ж?не ??пиялылы?», «Жеке ?мірді, ар-намысты ж?не іскерлік ?асиеттерді ??рметтеу», «Б?секелестік ж?не ынтыма?тасты?», «?ор?ау ж?не жауапкершілік» деп аталатын сегіз принциптен т?рады. Осы сегіз тараудан т?ратын Кодексті со??ы рет тал?ылау?а келген республикалы? мерзімді басылымдарды? бас редакторлары, телеарналар мен а?паратты? агенттіктерді? басшылары, сонымен ?атар ?аза?стан журналистер ода?ыны? айма?тарда?ы филиалдарыны? жетекшілері осы жолы ойда ж?рген ?сыныс-пікірлерін орта?а салып, ?ткізуге тырысып ба?ты. Бір?атар ?сыныс ?абылдан?анымен, кодекске енбей ?ал?андары да жо? емес. М?селен, «Президент ж?не халы?» газетіні? бас редакторы Марат То?ашбаев Кодексті? 2-бабыны? 2.2-тарма?ында?ы «Журналист ?зіне ж?ктелген ?о?амды? жауапкершілікті сезінеді ж?не оны? ?ызметі ?о?амды? м?ддеге залал келтірмеуін ?немі ?ада?алайды» деген с?йлемді ?тір ар?ылы «суицид, педофил, гомосексуализм, бауыздау сия?ты д?ниелерді т?птіштеп жазудан, к?рсетуден ?ай формада болсын ерікті т?рде бас тартады» деген с?йлеммен жал?астыруды ?сынды. Алайда тал?ылау?а ?атысушылар б?л м?селе ?ылмысты? кодекске ?атысты бол?анды?тан ?сынысты ?абылда?ан жо?.
Тал?ылау барысында 3-бапты? 3.2-тарма?ында?ы «Журналист к?сіби міндеттерін орындау барысында а?парат алуды? за?ды т?сілдерін ?олданады, а?парат к?зіне ?ысым к?рсетпейді ж?не о?ан а?парат ?шін кез келген т?рдегі сыйа?ы ?сынбайды» деген с?йлемнен «…ж?не о?ан а?парат ?шін кез келген т?рдегі сыйа?ы ?сынбайды» деген тіркесті алып тастау ?сынылды. Себебі с?з алушылар «??нды а?паратты алып, жарияла?ан со?, ол а?паратты берген адам?а азын-аула? сый ?сынамын, мысалы, коньяк ?оюы м?мкін» екенін, ал «б?л сыйа?ы?а жата ма, жатпай ма?» деген с?ра? туындайтынын ал?а тартты. ?сыныс ?абылданды.
«Н?р медиа» холдингіні? бас директоры Ерлан Байжанов 8-бапты? 8.3-тарма?ында?ы «Журналисті? Кодекс ережелерін б?зуы ?о?амды? ж?не к?сіби жаз?ыру?а ?шырайды, б??аралы? а?парат ??ралдарыны? редакция ?жымдарында?ы жиналыстарда немесе журналистер ?ауымдасты?ында ?аралуы м?мкін» деген с?йлемні? «б??аралы? а?парат ??ралдарыны? редакция ?жымдарында?ы жиналыстарда немесе журналистер ?ауымдасты?ында ?аралуы м?мкін» деген б?лігін алып тастауды ?сынды. «Себебі б?л е?бек за?намаларына ?айшы келеді» деді ол. Д?л осы тарма?ты? «Журналисті? Кодекс ережелерін б?зуы ?о?амды? ж?не к?сіби жаз?ыру?а ?шырайды…» деген с?йлеміндегі «к?сіби жаз?ыруды» «моральды? жаз?ыру?а» ауыстыру керек деген ?сыныс ?ызу таластан кейін барып ?абылданды.
Ал «…б??аралы? а?парат ??ралдарыны? редакция ?жымдарында?ы жиналыстарда немесе журналистер ?ауымдасты?ында ?аралуы м?мкін» деген с?йлемді алып тастау туралы ?сыныс?а Жазушылар ода?ыны? т?ра?асы Н?рлан Оразалин ?арсы болды. «Сіздер жа?а ?ана этикалы? нормаларды? орындалуын ?арайтын этикалы? комиссия ??ру туралы айтты?ыздар. Егер ол комиссия ??рылатын болса, онда б?л тарма?ша ?алуы керек. Б?л бапты ?алдырып, Журналистер ода?ыны? жанынан, ке?ес ода?ы кезіндегідей, этикалы? комиссия ??ру керек. Ол комиссия осы бап?а с?йеніп ж?мыс жасайды» деді жазушы а?амыз. Осы т?ста с?зге аралас?ан «Жас ?ркен» ЖШС бас директоры, белгілі жазушы Ж?сіпбек ?ор?асбек «Егер біз этикалы? комиссия ??ратын болса?, ол Кодексті т?гелімен жо??а шы?арады. Себебі Кодексті? е? со??ы ?орытындысында жазыл?анындай, «Кодексті ?стану?а немесе б?зу?а м?жб?рлеуге жол берілмейді» делінген. Олай болса ?алайша сіздер журналисті этикалы? кодексті ?стану?а м?жб?рлейсіздер?» деп ?з пікірін білдірген со? ?ана 8.3-тарма?ша «Журналисті? Кодекс ережелерін б?зуы ?о?амды? ж?не моральды? жаз?ыру?а ?шырайды» деген с?йлемнен ?ана т?ратын болып ?абылданды.
Та?ы бір дау?а ?лас?ан 1-бапты? 1.1-тарма?шасы дер едік. «Жас ?аза? ?ні» газетіні? бас директоры, а?ын ?азыбек Иса атал?ан тарма?шада?ы «Журналист ?зіні? ?ызметінде к?сібі, с?з бен а?парат бостанды?ы, ішкі саяси т?ра?тылы?, конфессияаралы? ж?не этносаралы?, ?о?амды? адамгершілік келісімді са?тау м?ддесі ?шін ?ызмет жасайды» деген жобалы? н?с?ада?ы «этносаралы? келісімді са?тау» деген с?з тіркесінен кейін «?лтты? а?паратты? ?ауіпсіздік» деген с?з тіркесін ?осуды ?сынды. Алайда б?л ?сыныс ?арсылы??а тап болды. Тіпті ал?аш?ы кезінде ?арсы бол?андарды? к?птігі сондай, жобалы? н?с?а?а басым дауыспен ?абылданып кете жаздады. Себебі ?арсы тарап ?лтты? а?паратты? ?ауіпсіздік ?лтты? ?ауіпсіздік комитеті мен а?паратты? технология саласыны? адамдарына ?атысты деген м?селені ал?а тартты. ?сыныс жасаушылар «олай болса «конфессияаралы? деген с?зді де алып тастайы?» деген ?сыныстан танбады. Н?тижесінде ?айта дауыс?а салу ар?ылы 1.1-тарма?ша «Журналист ?зіні? ?ызметінде к?сібі, с?з бен а?парат бостанды?ы, ішкі саяси т?ра?тылы?ты, конфессияаралы?, этносаралы? келісімді са?тау, ?лтты? а?паратты? ?ауіпсіздік пен ?о?амды? адамгершілік ахуал м?ддесі ?шін ?ызмет жасайды» деген ?згеріспен ?абыл алынды.
«Егемен ?аза?стан» А? президенті Сауытбек Абдрахманов 2-бапты? 2.3-тарма?шасын журналисті? ?леуметтік жауапкершілігін арттыру ?шін «?леуметтік аразды?ты ?оздыруды болдырмас ?шін» деген тіркесті енгізуді ?сынып, «Журналист ?о?амды? т?ртіпті? т?ра?сызды?ын, ?леуметтік аразды?ты ?оздыруды болдырмас ?шін д?лелденбеген а?параттан, асы?ыс ж?не тексерілмеген а?паратты жариялау мен таратудан бас тартады немесе атал?ан а?паратты? тексерілмеген сипатын к?рсетеді» деген тарма?ша ?абылданды. ?йтпегенде «?леуметтік жауапкершілік» деп аталатын б?л бапта «?леуметтік жауапкершілік» деген бірде-бір с?з таппай ?алар едік.
?алай десек те, к?птен бері к??ілде ж?рген б?л м?селеге де н?кте ?ойылды. Журналисті? этикалы? кодексі ?абылданды. Бірден айта кетерлігі, б?л за?ды? ??жат емес. Б?л ?рбір ?алам ?ста?ан журналисті? ар-намысына сын болар ??жат. Сол себепті де ??жат ?орытындысы «Журналисті? Кодекске ?арым-?атынасы — ар-?ятына байланысты. Кодексті ?стану?а немесе б?зу?а м?жб?рлеуге жол берілмейді» деп т?йінделіп т?р. Сонды?тан ардан аттамау — ?алам ?ста?ан ?ауымны? арына сын.
«Сам?ры?-?азына» ?лтты? ?л-ау?ат ?орыны? ?леуметтік ?ріптестік орталы?ыны? жетекшісі Н?рлан Ерімбетов айт?андай, б?гінгі журналист бір о?и?аны немесе м?ліметті жазбас б?рын, к?рсетпес б?рын, о?и?а орнына баруы тиіс. Со?ыс туралы жазасы? ба, со?ысты? ортасына бар, секта туралы жазасы? ба сол секта?а бір ай м?шелікке ?т ?ажет болса, бір асхананы? ?ызмет сапасы туралы біреуден естіп емес, сол асханадан тама? ішіп барып жаз. ?йтеуір к?зі?мен к?ріп, ж?регі?мен сезін, сосын ?ана ?алам ?ста. ?йтпесе айта??а еріп, бір кісі к?з ж?м?ан о?и?адан он адамды «?лтіріп» алуы? ?бден м?мкін. Ал м?ндай сора?ылы??а жол бермес ?шін д?л осы кодексті бірінші кезекте журналист кадрларды даярлайтын жо?ары о?у орындарында?ы о?ыту ба?дарламасына енгізу ?ажет. Б?л да тал?ылауда жасал?ан ?сыныс. Сонда ?ана жас журналист сенсация ?умай т?рып, Абай атамыз айт?андай, «А?ырын ж?ріп, аны? басатын» болады.
Александр Тараков, «Казахстанская правда» газеті бас?арма т?ра?асыны? орынбасары:
— Журналистік этика тек ?ана ережелер жиынты?ынан, кодекстер мен хартиялардан т?рмайды, д?л осы саланы зерттейтін ?ылым да бар. ХХ ?асырды? ортасында журналистік этика д?ниесі ?ылым ретінде белгілі бола бастады, я?ни м?ндай проблема мен оны? ?зектілігі ?ылыми т?р?ыдан д?лелденді. Оны? ?стіне, к?птеген батыс елдерінде м?ндай кодекстер бая?ыда-а? ?абылдан?ан. Ал бізде осыдан он жыл б?рын ?аза?стан журналистер конгресі этикалы? кодекс жобасын ?сын?анымен, одан ?лі к?нге н?тиже к?тіп ж?рдік. Сонды?тан да журналистер ?ауымына ?здері ?атысып, ?здері ?шін ?алыптастыр?ан орта? ережені басшылы??а алуды? ма?ызы зор. Сонымен ?атар к?птеген к?сіп салаларында, ?скерилерде, медицина ?ызметкерлерінде, мемлекеттік ?ызметкерлерде орта? мойындалып ?абылдан?ан анттар, ?рандар, кодекстер баршылы?. Б?л бізге де керек.
Бигелді ?абдуллин, «Central Asia Monitor» газетіні? бас редакторы:
— Б?л ??жат?а ?андай да бір насихатты?, ?ндеулерді? ?ажеті шамалы. ?йткені біз ?азіргі к?ні кейбір ?ріптестерімізді? с?з бостанды?ын м?лдем д?рыс т?сіне алмайтын аса жауапты кезе?де ?мір с?ріп отырмыз. Тіпті б?л кейде адамгершіліктен аттат?ызатынын да бай?ап ?алып жатамыз. Ресейді? Уфасында д?л осындай хартия ?абылданды. Ал сол журналистік этика хартиясына ?осыл?ан сайттар мен баспаларды? барлы?ы ?здеріні? бірінші бетінде «ЧЖ» логотипін, я?ни «честный журналист» логотипін орналастырып, оны ?олда?андар этика хартиясыны? ережелерін басшылы??а алып отырады. Біз б?л кодексті ?абылдап ?оймай, онымен ж?мыс істеуіміз керек, м?мкін осы Кодексте айтыл?ан талаптарды аттап ?тетін БА?-ты? м?селесін ?арайтын комиссия ??ру керек шы?ар.
Бибіг?л Жексенбай, «Жетінші арна» ба?ылау ке?есіні? т?райымы:
— Со??ы 20 жыл ішінде к?птеген ?згерістер орын алды. ?азіргі БА?-ты? таби?аты ?згерді. Оны ке?ес ода?ы кезіндегі БА?-пен салыстыру м?мкін емес. «Заманына ?арай адамы» демекші, кейбір журналистерді? белгілі бір топтарды? м?ддесі ?шін ж?мыс жасайтыны белгілі. Сонды?тан да Кодекс, жалпы, журналистерді? ары мен намысы ?шін аса ?ажет ??жат. ?йткені баршамызды? абыройымыз жо?ары бол?ан кезде ?ана бізді т?ртінші билік ретінде халы? та, ?о?ам да сыйлайтын болады.
Халима Б??АР?ЫЗЫ
Астана
«www.aikyn.kz»
