[:kz]
Азаматтарымыз өз малын ұрлау жақсы емес екенін түсінгенше көп уақыт өтсе керек. Сонымен қатар, 2021 жылы Transparency International рейтингінде Қазақстан жемқорлықтың жоғары деңгейін көрсетті. Қазақстан Армения, Беларусь елдерін басып озып, 102-ші орында болды, бірақ Ресей және Украинамен салыстырғанда көрсеткіштерін жақсартты.
Сарапшылар сыбайлас жемқорлық қоғамымыздың менталитетіне сіңіп, қазақ азаматтарының өмірінің ажырамас бөлігіне айналғанымен келіседі. Бұл рейтингте Дания, Финляндия және Жаңа Зеландия сияқты елдер жетекші орындарда. Оларда сыбайлас жемқорлық қылмыстары ең төмен деңгейде.
Дания 1990 жылдардан бері сыбайлас жемқорлыққа қарсы рейтингте көш бастап келеді. Бұл елде ең жемқор шенеуніктері бар. Олардың таңдауы қатаң. Ең алдымен психикалық және моральдық ерекшеліктер ескеріледі. Сыбайлас жемқорлықпен күресте сыбайлас жемқорлыққа қарсы бастамалар мен заңдар ғана емес, сонымен қатар азаматтардың өзін-өзі санасының жоғары деңгейі де көмектеседі.
Көптеген даниялық бизнесінде параға мүлдем төзбеушілік саясаты бар. Егер сіз Данияда жұмысқа тұрсаңыз, пара алмаймын және бермеймін деп келісім-шартқа отыру керек. Егер сіз бас тартсаңыз, сізді жұмысқа қабылдамай, теріс жеке анықтама алуыңыз мүмкін. Данияда сыбайлас жемқорлықпен күресудің негізгі қағидасы – психологиялық гигиена.
Сыбайлас жемқорлық – қоғамда айыптау мен сын тудыратын лайықсыз құбылыс. Сыбайлас жемқорлыққа қатысы бар деген күдікке ілінген әрбір шенеунік бірден мансабымен қош айтысады. Бюджеттік және қаржылық бақылау ашық және айқын. Шенеуніктердің кірістері туралы ақпарат жалпыға ортақ.
Данияның мемлекеттік қызметшілері жоғары жалақы алады. Мемлекет оларға әлеуметтік кепілдіктер, жақсы зейнетақы, тегін медициналық және білім беру қызметтерін ұсынады. Мемлекеттік органдар тарапынан әлеуметтік қолдау деңгейі жоғары. Бұл сыбайлас жемқорлық қаупін азайтады.
Қалай Қазақстан болу керек?
Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев сыбайлас жемқорлықты айыптап, қазақстандықтар үшін пара беру үйреншікті шараға айналғанын атап өтті.
«Біз сыбайлас жемқорлықпен белсенді күресіп жатырмыз. Бұл еліміз үшін өте маңызды мәселе. Қазақстан сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің негізгі көрсеткіштері бойынша айтарлықтай жетістіктерге жетті. Бұл халықаралық рейтинг агенттіктерінің берген бағасы. Бірақ жайбарақат болмаңыз. Өкінішке орай, сыбайлас жемқорлық адамдардың санасына сіңіп кетті. Бұл ащы болса да шындық», — деді Тоқаев.
2022 жылдың басынан бері елімізде 1400 сыбайлас жемқорлық қылмысы тіркелді. Құқық бұзушылық бойынша 900 адам әшкереленді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің төрағасы Олжас Бектенов ведомство көліктік бақылау, СПК, сондай-ақ МИИР Мемлекеттік қорғаныс тәртібі комитетіндегі сыбайлас жемқорлық тәуекелдеріне сыртқы талдау жүргізгенін айтты.
Тәуекелдер өндіріс көлемін жоспарлаудан бастап шарттық міндеттемелерді орындауға дейінгі мемлекеттік тапсырыстарды өңдеу сатысында анықталды. Агенттік сыбайлас жемқорлықпен күресте көзқарасын өзгертті. Енді жекелеген салалардағы ықтимал сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін талдауға және анықтауға баса назар аударылуда. Бұған дейін агенттік статистика мен есеп беруге көбірек көңіл бөлетін.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі төрағасының штаттан тыс кеңесшісі Айгүл Соловьева атап өткендей, сыбайлас жемқорлықпен күресте саяси ерік-жігер маңызды. 2022 жылдан бастап саяси ерік-жігер күшейтілді. Қоғам жемқорлықты көбірек айыптай бастады. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметке азаматтардан өтініштер саны артқан.
«Қаңтар оқиғасынан кейін, менің ойымша, ескі сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін түгендеу басталды. Ескі жүйе жойылуда. Оның кемшіліктерін бағалау және талдау бұл тәуекелдердің жеткілікті екенін көрсетті. Олар көбірек көңіл бөле бастады, оларға тереңірек ене бастады. Өйткені қоғам енді оны қабылдамайды. Бұл екінші себеп», – деді Айгүл Соловьева.
Денсаулық сақтау жүйесінде не болып жатыр?
Әлеуметтанушылардың айтуынша, отандық денсаулық сақтау жүйесіне қазақстандықтардың 10 пайызы ғана сенеді. 2017 жылы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі бюджет қаражатын тиімсіз пайдалану бойынша көшбасшы болды.
Денсаулық сақтау саласындағы атышулы сыбайлас жемқорлық даулары отандық медицинаға деген сенімге нұқсан келтіретін тағы бір факторға айналды. Қазақстандықтар денсаулық сақтау жүйесіндегі бітпейтін реформалар олардың өмірін қиындатып жатқанын айтады. Клиникаға белгілі бір маманға жету үшін тозақтың жеті шеңберінен өту керек. Медициналық кеңсеге әрбір бару айтарлықтай тиын тұрады.
«Сұңқар» компаниялар тобының директорлар кеңесінің төрағасы Қуаныш Керімқұлов жемқорлық денсаулық сақтау жүйесіндегі гүлдер деп санайды. Негізгі мәселе терең жатыр. Бұл корпоративтік басқаруды бұзу болып табылады. Бір министр бүкіл денсаулық сақтау жүйесін толық реттей алмайды. «Сұңқар» компаниялар тобы Қазақстанда әділ заңдар болуын қамтамасыз етуге тырысады.
«Біздің елде заңнамалық актілерге министрлер немесе министрлік бастамашы болады. Жаңа министр келеді, жаңа заңдар қабылдайды. Барлығы өзгереді. Бірақ, заң министр мен министрліктен жоғары болуы керек. Барлық заңнамалық актілерді Парламент қабылдауы керек. Бізге корпоративтік басқару жетіспейді», – деді Қуаныш Керімқұлов.
Керімқұловтың айтуынша, қазақстандықтардың негізгі бөлігі мемлекеттік секторда жемқорлықпен бетпе-бет келеді. Жеке меншік иесі ұрлық жасамайды. Оның өзінен ұрлауы тиімсіз. Мемлекеттік емханалардың басшылығы мемлекет ақшасына жаңа медициналық құрал-жабдықтар сатып алуда. 5 жылдан кейін есептен шығарылады. Ал ескінің қайда жоғалып кеткені белгісіз. Және бұл факт емес, жаңаның алдыңғының орнына келеу.
[:]
