Диплом: Үйірме сабағында теріден ұлттық бұйымдар жасаудың технологиясын дайындауды үйрету мазмұны

Мазмұны

 

Кіріспе………………………………….. ………………………………………………………….

1. ІХ-Х сыныптардағы еңбекке үйрету сабағында, былғары өндеуді ұйымдастыру әдістері. 1.1    Оқушыларды еңбекке даярлаудағы оқытудың ерекшіліктері………………………………………………………………………………………

1.2    Танымдылық іс-әрекетті активтендірудегі» танымдылық қызығушылықгың рөлі……………………………………………………………………….

1.3    Сәндік қолданбалы өнер элементтері негізіндегі былғары өңдеу технологиясында «тері бүйымдарын модельдеуді» оқытудың әдістері мен формалары……………………………………………………… 2. Еңбек сабағында былғарыны өңдеуге үйретуде оку-әдістемелік ерекшеліктері…………………………………………………………………………………………… 2.1. Үйірме жұмыстарында сабақ түрлері және жасалу жолдарын оқушыларға үйрету……………………………………………………………………………

2.2. Тандаған бүйымның техникалық нобайымен сырт көрінісін суреттеу……………………………………………………………………………………………

2.3. Былғарыдан жасалған бүйымдардың формасы мен ою- өрнектерінің тәсілі…………………………………………………………………………….

3. Техникалық-технологиялық мәліметтер 3.1. Теріден жасалатын қазақ ұлттық бұйымдары……………………………….. 3.2. Бұйымды даярлау технологиясының сипаты…………………………………. 3.3. Құрал-жабдық дайындаудың технологиялық ерекшеліктері 3.4. Ұлттық қолданбалы өнер бұйымдарын үйрету шеберханасы және олардың жабдықгалуы………………………………………………………………

Қорытынды………………………………………………………………………………………

Қолданылған әдебиеттер……………………………………………………………………

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Қазіргі жастардың көпшілігі қазақ халқының ұлттық мәдени мұрасына енетін үй жиьазы бұйымдарының дүкендерден, көрмелерден кездестіріп, олар жөнінде кітаптардан оқып, суреттерін көргені болмаса, олардың жасау әдістерін біле бермейді.

Оның себебі кезінде мектеп өміріне, еңбекке баулуда қолөнерін үйрету қолға алмағандықтан болып табылады.     

Адамзат дамуының қай саласында болсын қоғаммен бірге дамыған қол өнері әр дәуірде өзінің өшпес ізін қалдырып, әлеуметтік көркемдік жағынан дәуір тынысына қалт жібермей әсерін тигізіп отырады. Көне заманнан келе жатқан қазақ қолөнері де өз халқының дэстүрлі көркемдік. мүрасын сақтап қалған.

Соңғы уақыттарда Республикадағы көптеген ғылыми зерттеулер халықтың қолданбалы қолөнері жастарға тәрбие беруде ерекше маңызға ие болатынын дәлелдеуде. Барлық халықтар сияқты қазақ халқының да қолөнерінің өзіне тэн өсу жолы, ерекшеліктері, даму тарихы бар. Ол тарих сонау ерте заманнан, өз тұрмыс-тіршілігіне қажетті құрал-саймандар, бұйымдар жасаудан басталады. Табиғаттағы әртүрлі шикізаттарды түрмыс-тіршілікке пайдалану атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, дами келе өнер туындыларына айналып, бүгінгі күнге дейін жетіп отыр.

Қазақ қолөнерінің бүгінгісі мен болашағын айтар болсақ, оның өткеніне назар аудармай кете алмаймыз. Ұлттық өнердің өзіндік ерекшелікпен қалыптасуына үлкен әсер етеді. Демек, күнделікті тұрмысқа қажетті қолөнер бұйымдары көшіп-қонуға ыңғайлы, пайдаланылатын орнына сәйкес сыртқы формасын тауып, әр шебердің талғамына, ой-өрісіне тән өрнек оюмен нақышталып беріліп отырады. Алдымен бұйымның мықтылығы, өнімділігі қарастырылады десек те, олардың болу әсемдігі жағынан табиғи үндестік байқалады.

Қазақтың сәндік қолөнері біздің ұлттық мәдениетіміздің құрамды бөлігі. Оны дамыта отырып, жер-жерде халық шеберлерінің өнегелі істерін жас ұрпақтарға насихаттау, қолөнер бұйымдарының сапасын арттыра беру аса қүрметті және игілікті іс болып табылады.

Ою — халқымыздың ұлттық өнерінің жер-жерге ерте кезден көбірек тараған үлгісінің бір түрі. Ол іскерлік, зергерлік өнермен терезесі тең, қатар дамыған. Мұны сонау жазу-сызу шыға қоймаған ерте заманда адам өз ойын тасқа, сүйекке, ағашқа ойып-қашап түсіріп отырғанынан байқауға болады.

Ұлттық үлгіде бүйымдар жасаудың технюлогиясын жетілдіріп, бүл жұмыстар негізінде машинаның атқаруына жүктелгенімен өрнек үлгісін сызу, біріне-бірі ұқсамайтын әсем нақышты оюлар ойылған түс-киіздер, сырмақтар, текемет, алаша, сандық т.б. киіз үй жасаулары мен тұтыну бұйымдары күні бүгінге дейін өзінің қолмен жасалу маңызын жоғалтпай келеді. Алдағы уақытта да оның қиындығы мен қызықшылығы мол қолөнер саласындағы еңбек жемісті болуына кәміл сенеміз.

Киіз үйді сәулеттендіріп, оған салтанатты сипат беру, оның әр бөлшегінің бір-бірінің ұнасым табуы, сәндеу халық шеберлерінің машықтанған ісіне айналған. Ғасырлар бойы қалыптасқан мұраның бүгінгі күнге жетуіне халық шеберлерінің қосқан үлесі айтарлықтай. Және де қолөнерінің түрлерімен, оларды дайындау технологиясына даму тарихына қалам тартқан зерттеуші ғалымдардың еңбектеріне тоқталмасқа болмас.

С. Қасимановтың «Қазақ халқының қол өнері» /Алматы, Қазақстан 1995 жыл толықтырылып шыққан/ атты кітабы. Кітапта қолөнерінің барлық түріне: киіз басу, өрмек, кілем өнері, қайыс өнері, тас өнеріне, зергерлік өнеріне, сондай-ақ материалдарды өңдеу, бұйымдарды әсемдеу түрлеріне, ою-өрнектермен, олардың түстерінің мәніне тоқталып өтеді. Соңында автор қолөнерінің түрлеріне байланысты кейбір атаулардың түсіндірме сөздігін береді.

Ә. Тәжімүратовтың «Шебердің қолы ортақ» /Алматы, Қазақстан, 1997. ж./ атты кітабы. Бүл кітапта автор қолөнерінің барлық салаларына қалам тартқан.   Сондай-ак   әр  ғасырдағы     туындылармен     толықтырылған. «Шебердің қолы ортақ, шешеннің тілі ортақ»,-дейді халық. Бүл кітапта санғасырлар сынынан өтіп шираған. Қазақ халқының табиғи дарынымен өзектес, халық өнерімен, түрмысымен бірге өсіп, бірге қайнасып келген қолөнерінің әсем үлгі-нұсқалары, өнер байлығы әсерлі әңгімеленеді.

Қ. Арғынбаевтың «Қазақ халқының қолөнері» /Алматы. Өнер, 1987 жылы/ атты ғылыми зерттеу кітабында қол өнерінің қызықты да маңызды салалары: ағаш, металл, тас өңдеу мен тері, мүйіз, сүйек ұқсату шеберлігінің туын қалыптасу мэселелері төңірегінде кеңірек баяндалған. Автор кітапты иллюстрациялық материалдармен толықтырып, этнографиялық материалдармен, архивтік жэне жазба әдебиеттер негізінде жазған.

Қазіргі кезде халықтың қолөнерін оқыту мәселесі республикамызда етек алып, толығымен бүгінгі күн талабына сай шешілді деуге болмайды. 1993 жылдың 21 қаңтарындағы жарық көрген Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептері оқушыларын еңбекке оқыту мен тәрбиелеу тұжырымдамасында «… оқушыларың еңбекке дайындау ісіндегі тағы бір өзекті кемшілік қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан қосалқы көркем өнерін, халық зергерлерінің мүрасын, мал-шаруашылығын үйрету кеңінен өріс алған жоқ » деп біздің мектеп өміріндегі осал жақтарды көрсетеді.

        Қолөнерін үйретуде соңғы оншақты жылдың көлемінде бағдарламалар, оқулықтар мен әдістемелік құралдардың жарық көруі ұлттық қол өнердің мектеп    өнерінің    жандануына    себепші    болады.    Олардың    бірі:. С.Жолдасбекованың   «¥лттық   сәндік   —   қолтаңбалы   өнерге   үйрету» бағдарламасы І-ІУ сыныптарға арналған бағдарлама, осы мақсаттарды жүзеге асыруға айтарлықтай үлес қосуға бағытталады.

Балаларды қолөнер шығармаларымен таныстыру олардың өз туған жеріне, халқына, табиғатқа деген сүйіспеншілігін қалыптастырады, эстетикалық сезіміне әсер етіп, талғамын жетілдіреді, әсем дүниелер жасайтын зергерлердің немесе оюшының өзіндік қол таңбасын, ғажап шеберлігін айыра білуіне көмектеседі.

Ұлттық қолөнердің негізіне сәндік қолтанбалы өнер туындылары жатады.

1992 жылы жарық көрген «Тұрмысқа қызмет көрсету» бағдарламасының мазмұны негізінен оқушыларды іс жүзінде жүмыс істеуге бағытталады, ол үшін берілген уақыттың 75-80 % дейін жұмсалғаны орынды, қалған уақыт теориялық мақсатқа жеткілікті.

Іс- жүзінде жүргізілген жүмыстардың маэмұны қазақтың қолтаңбалы өнеріне баулу, мамандыққа қажетті еңбек дайындығын шыңдауға, түрлі заттарды: жүн, мата, ши, т.б. қолмен немесе машинамен өңдеуге жэне одан пайдалы өнім шығаруға жүмсалады. Бағдарлама оқушылардың шығармашылық және танымдық қабілетін, эстетикалық сезімін шыңдауға бағытталған.

Ш. Әбдуалиеваның «Халық қолөнері» атты әдістемелік құралы У-ІХ сыныптарды еңбекке баулу пәні мүғалімдеріне арналған. Бүл әдістемелік құралда сәндік қолтаңбалы өнер сабақтарын өткізу әдістемесі мен ұйымдастырудың жалпы жағдайлары жазылған. Сондай-ақ сәндік-қолтаңбалы өнер сабақтарын өткізудің жылдық үлгі жоспарлары берілген.

Құрастырушылыр: С.А. Жолдасбекова мен А.А. Жолдасбековтың «Ұлттық сәндік-қолтаңбалы өнерге үйрету» атты әдістемелік нұсқауда бастауыш сынып оқушыларын қолтаңбалы өнер түрлерін үйрету жөнінде сабақ және сыныптан тыс жүмыстар жүргізу жөнінде мысалдар келтірілген.

Оқушылар нұсқау бойынша ою-өрнек, бастырмалау, тігіс тігу жэне кестелеу, қүрақ құрау, қуыршақ жасау, зергерлік жүмыстар, өру жүмыстарын жасайды.

Мектеп оқушыларын оқыту мен тәрбиелеу мәселелеріне жазылған әдебиеттер қазіргі уақытта көптеп саналады. Солардың бірі Ю.К. Бабанскийдің, А.Н. Ильинаның «Педагогика» атты педагогикалық институттарының студенттеріне арналған, педагогика курсы бойынша бағдарламаға сай жазылған оқу қүралы. Оқулық мектептегі оқушылардың оқу-тәрбие жүмыстарын ұйымдастыру, жоспарлаудың әдістемелік жэне теориялық негіздерін ашып көрсетеді.

Жалпы білім беретін мектептерде еңбекке және кәсіпке баулудың формалары мен әдістерін, мазмұнына, принциптеріне, оқушыларды еңбекке дайындау процесіндегі оларды дамыту, тәрбиелеу мен оқытудың бірлігіне жету құралдары мен жолдарына қалам тартқан педагогтардың /В.А.Поляковтың, Д.А.Тхоржевскийдің, С.А.БатЬішевтің т.б./ еңбектері студенттер мен /еңбекке баулу пәні/ оқытушылардың қолынан түспейтін оқулықтар.

Соңғы уақытта халықтық педагогиканы мектеп өміріне негіз ету көп сөз болып барады. Халықтың педагогикалық тәрбие мэселелері туралы қарастырған студенттерге оқу қүралы ретінде үсынылған кітаптың бірі -Қ. Жарықбаевтың, С. Қалиевтың «Қазақ тэлім-тэрбиесі» атты /Алматы, «Санат», 1995 ж./ кітабы. Авторлар мүнда қазақтың ұлттық тәлім-тәрбиесі туралы ой қозғап, тебірене әңгімелейді.

Жоғарыдағы еңбектердің маңыздылығын тұжырымдамадағы көрсетілген кемшіліктерді ескере келіп, бйымдарды дайындауды үйретуді қолға алу мақсатында, біздер дипломдық жүмыстың тақырыбын: «Үйірме сабағында теріден ұлттық бұйымдар жасаудың технологиясы» деп алуды жөн көрдік.

Зерттеудің мақсаты: Үйірме сабағында теріден ұлттық бұйымдар жасаудың технологиясын дайындауды үйрету мазмұнын, тиімді әдістері мен формаларын анықтау.

Зерттеу объектісі — жоғары сынып оқушыларын еңбек сабағында ұлттық қолөнерге баулу.

Зерттеу нысанасы — ұлттық қолөнердегі теріден жасалатын бұйымдарды дайындаудың технологиясы, әдіс-тәсілдері, формалары.

Зерттеу міндеттері:

1. Педагогикалық, әдістемелік және ұлттық қолтанбалы өнерге
   арналған арнайы оқу құралдарына шолу.
2. Қолөнер бұйымдарының тәрбиелік мәнін анықтау.
3. Еңбекке баулудағы теріден бүйымдарды дайындауды үйрету
   мазмұнын анықтау.

 

І-ТАРАХ ІХ-Х СЫНЫПТАРЫНДАҒЫ ЕҢБЕККЕ ҮЙРЕТУ САБАҒЫНДА, БЫЛҒАРЫ ӨҢДЕУДІ ¥ЙЫМДАСТЫРУ ӘДІСІ.

 

1.1. Оқушыларды еңбекке даярлаудағы оқытудың ерекшеліктері.

 

Өрісі биік, өрісі кең өнер атауының қай саласында болсын, жер жүзіндегі басқа да халықтар өзінің көне замандардан бері белгісіз болып қалғанымен олардың асқан дарынды, үлкен өнер «болғаны анық . Ол шеберлері ғасырлар бойы үй тұрмысында қалданыатын әр түрлі бұйымдар жасап , олардың көркемдеп сәндеумен болған . Ол бұйымдарды әдемілігіне, шебер жасағандығына қазір де қарап көз тоймайды . Қазақ қол өнерінің жолы, өзіне тән даму тарихы бар . Ол тарих сонау көне замандардан басталады.

Қазақ халқының ертеден келе жатқан жақсы қасиеті — өз балаларын жас кезінен еңбекке баулу. Қыз баланы үй сыпыру, су экелу, сиыр сауу, өрмек тоқу, төсек жинау, ыдыс- аяқ жуу, шай құю, ас пісіру, іс тігу сияқты шаршылықтың алуан түріне үйретсе, ұл балаларды қозы-лақ қайыруға, құлын ұстауға, мал бағуға, тай үйретуге, ағаштан әр түрлі күбі, астау, келі- келсан, домбыра, кебеже, жүк-аяқ, ал теріден жүген, ноқта, ат әбзелдерін жасауға, ер шабуға, құс ұстауға, ат мінуге, отын жаруға, таудан ағаш әкелуге, тас қалауға т.б.үйреткен.

» Еңбекке баулу және ұлттық тәрбие » қүралы жалпы білім беретін мектеп мұғалімдеріне және ата- аналарға арналады.

«Технология» бағдарламасы білім стандартына, жалпы білім берудің базалық негізіне енгізіледі. Енді еңбек пәні «технология» пәні болып оқытылатын болады.

«Технология» — грек сөзі . «Техно «-өнер,шеберлік,іскерлік және «логия»-дайын бұйымдар алу үшін өндіріс процесінде пайдаланатын шикізаттың ,материялдық немесе жартылай дайын өнімнің пішінін,қасиетін ,күйін өзгерту ,оларды дайындау және өңдеу тәсілдершің жиынтығы.

Ауыл шарушылығы жағдайында шикізатқа, материалға және шала өнімдерге өндіріс құралдары арқылы әсер ету тәсілі. Мәселен : егін үшін оны жер айдаудан бастап дәнін жинап алып, өңдеп нан жасауға дейінгі үзіліссіз процесс.

Сол себепті «технология» жалпы білім беретін ауылдық мектептер үшін мына бағыттарды қамтиды.

1. Ауыл шарушылығы техникасы мен технологиясы.
2. Машинатану элементтері  негізіндегі  конструкциялық материалды
   өңдеу техникасы.
3. Элекротехникалық және радиотехникалық аспаптармен жұмыс істей
   білу.
4. Қоғамдық өндіріс және қызмет көрсету, экология жэне кәсіптік бағдар
   салалары.
5. Үй мәдениеті, тұрмыстағы техника.
6. Үй экономикасы мен кәсіпкерлік элементтері.
7. Ақпараттық технология элементтері.
8. Жоба.

Осы көрсетілген бағыттарда технология жэне оны оқыту әдістемесін зерттеу, мұғалімдерге әдістемесін нұсқау тркырымдалды.

Нарық қатынасы жағдайында мектепке бастап оқыушылардың өзін-өзі басқару проинципіне негізделіп, шарушылылық есеп, бизнес жоспар, экономика, сауда, табыс кқзі, еңбекақы оны төлеу әдістерін, базар бағасы, құн, өзіндік құнын, айырбас, тасымалдау, делдалдық, менеджмент, маркетинг т.б. жөнінде білім беру де осы мақсатқа негізделеді.

Бағдарлама жасау кезінде ауыл мектептеріндегі еңбек сабағына және ауыл шаруашылық еңбегінде ерекше назар аударылды.

Қазіргі кезде заман талабына сәйкес оқулықтар, оқу-әдістемелік кешеннің құрамы мен оқу бағдарламасын әзірлеу және сараптауға қойылатын дидактикалық талаптар да белгіленді.

Еңбек — белгілі мақсатты істі орындауда адамның ақыл — ойы дамуының маңызды факторы болып табылады . Балаларға әсіресе, еңбек әрекеті үлкен әсер етеді . Еңбектену барысында заттар мен материалдың қасиеттерін аша отырып, өндірілетін бұйым туралы түсініктерін кеңейте, байыта түседі.

Еңбек әрекеті баланың қоршаған дүниені, нақтылы заттарды тануына -оны тұрмыста, тіршілікте пайдалана білуге үйретеді, санасын байытады.

Педагогика ғылымының оқушыларды еңбекке тәрбиелеудегі міндеттері мыналар болып табылады:

1. Ең алдымен еңбек — адам игілігінің қайнар көзі.

Балаларды өзінің жеке басының пайдасы үшін ғана емес, жалпыға ортақ пайдалы іс үшін еңбек етуге үйрету, өз қолымен жасаған еңбектерін сыйлауға, басқалар жасаған заттарды ұқыптылықпен ұстауға, күтуге ,дағдыландыру -еңбекке тәрбиелеудің маңызды міндеттерінің бірі.

2. Оқушының жас ерекшелігіне қарай,еңбек етуге қажеттілікті сезіну
   санасының қалыптасуы еңбекке деген әдеттің пайда болуымен

заман мен жекешелендіру кезінде өте қажет. Сондықтан да қандай жағдайда болмасын бастаған іске үлкен табандылық керек.

3 .Еңбекке қызықтыру, еңбекте шынығу сияқты мэселелердің маңызы зор. Оқушылардың осындай қасиеттерді дамыту еңбек тәрбиесіне ерекше назарда болуы керек.

4 .Қазіргі қоғамда барлық еңбек құралдары жеке адамның немесе бірлестік, не үжымдардың, тіптен жеке адамның өз меншігінде .Бұл меншікті ұқыптылықпен ұстау ,дұрыс пайдалану ,күту жеке адамның сапалы ісі болып табылады .сондықтанда өсіп келе жатқан баланы әрбір отбасы әрбір пайдалы затты өзімдікі деген мақсатта тәрбиелеуге міндетті.

5.Мектепке келген оқушылардың еңбекке қабілетін дамыту, оған деген сүйіспеншілік, дамытушылық көзқарасқа тәрбиелеу мектептің негізгі міндеті.әрбір оқушы тапсырылған жүмысқа бар ниетімен беріліп ,орындау кезінде оның пайдасы мен қажеттілігін түсінгенде ғана еңбек ету ол үшін

 

пайдалы болып шығады .Олай болса еңбекке деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу, мүғалімнің терең біліміне ,оны жеткізе ,меңгерте білу әдісіне байланысты.

6. Еңбекке тәрбиелеу    процесінде    балаларды    ұжымшылдыққа дағдыландыру аса маңызды .Еңбектегі бірлескен күш -жігер ,бірлескен
   жұмыс   ,оқушылардың   бір   -біріне   деген   өзара   қарым-қатынасының
   қалыптасуына мүмкіндік туады . А.С Макаренко жазғандай :»оқушыларды тәрбиелеуде еңбектің әр алуан ұжымдық формаларын қолдап ,достық,
   жолдастық сезімдері, оқушылардың арасындағы өзара көмекті   дамытып
   отыру керек».еңбекке тәрбиелеу ісін осындай жолға қоюдың нәтижесінде
   жолдасқа деген дұрыс көзқарас орын алуы да мүмкін .егер оқушы   қоғамға
   барлық күшін жұмсаған болса ,ол өз қатарындағы арамдыққа  төзеді ,ол
   жалқауларға қарсы батыл күреседі.
7. жас ұрпақты болашақта белгілі бр кәсіпкер үйретуде, үйрену жолына
   тәрбиелеуде де еңбек тәрбиесінің маңызы зор. Тоғыз жылдық мектепті
   аяқтаған соң ,оқушы өз талғамын жасайды . осы кезде кәсіптік бағдар берудің
   мәні ерекше өлшеусіз.Еңбекке тәрбиелеуде (У-ІХ сынып ) оқушылардың
   жеке қабілеттеріне қарай еңбектің әр түрімен кеңінен таныстырып, олардың
   білімінің белгілі бір саласын қабілетіне және іс- жүзіндегі бейімдігіне қарай
   дұрыс бағыт беру керек.

Еңбекке тәрбиелеу міндеттерінің бірі — мектепте білім беру барысында отбасымен бірлесе отырып тәрбиелеу.

Егер біз оқытып тәрбиелеп шығарған оқушылардың міндеттерін жеке тізіп оның сипатына ұқыпты түрде қарасақ, онда балалардың оқу процесі, еңбек сабағы ,сыныптан тыс алу түрлі жұмыстар,өз бетінше орындаған еңбектері сияқты барлық тәрбие құралдарын ойдағыдай шешу мүмкін болғанда ғана нәтижесі айқын байқалады.

Еңбек әдеттегідей балалардың жасаған жұмысы нәтижесінде аяқталады. Еңбек үйренумен бірге өзіне де өзгеге де мектепке де пайдалы іс болуы қажет. Оның қорытындысы — сол затты жасауға кеткен шығын ақтала, пайда түсу керек. Оның сатылу құны, сапасы оқыушыларды қызықтырса, базарда бағалы болса, оны жасауға ынта туады.

Сондықтан қазіргі нарықтық экономика жағдайында әрбір мектеп өз мүмкіндігін пайдаланып, шеберханада мектеп және отбасы үшін пайдалы әрі қажетті заттар жасап шығарады. Ондай пайдалы еңбек балаларды қызықтырады, оларды ұйымдастырып, тәртіптендіреді.

Жалпы білім беретін мектептердегі еңбекке тәрбиелеу жүйесінде ұжымдық, еңбектің жетекшілік мәні зор. Балалардың бірлескен еңбегі ұйымдастыруда тобасы тәрбиесінің көптеген талаптары орындалады. Тек бірлесіп дұрыс ұйымдастырылған еңбекте ғана болашақта нағыз бірлескен ұжым құрылуы мүмкін. Балалар жаппай жұмыс істегенді жақсы көреді. Ұжымдық бірлескен еңбек ұқыптылық пен тапқырлықты арттыруғ, бос уаққыиа қызығушылық туғызады. Балалар осындай көпшілік болып істеген еңбектің арқасында көптеген пайдалы істі меңгеріп алады:

өйткені тапсырылған жұмыс белгілі бір уақытта (сағатта, минутта)

басталады    жэне    оның    басталуынан    кешігуге    болмайды.

Орындамаған  немесе  дұрыс  орындалмаған  жұмысты  мұғалім

қабылдамайды;

жұмыс  барысындағы  икемділік,  орындауға  ынталылық  және

тапқырлық көтермеленіп отырылады

өзің орындай алмаған жұмысыңа қасыңдағы жолдасы көмектеседі,

үйретеді.

Осындай бірлескен жұмысты бақылаусыз, өз бетінше жіберуге болмайды. Ұжымдық, бірлескен жүмыс сапалы болу үшін оларды жеке топқа бөліп жэне жеке -жеке тапсырма беру арқылы олардың орындау шеберлігін бақылауға болады. Тапсырманың барынша тыңғылықты орындалуын тексеріп отырады. Сонда ғана оқушылар өзінің орындаған жеке жүмысы арқылы бірлкскен ұжымдық жұмысқа қосқан өз үлесін біледі, сапалы орындауға тырысады.

Оқушылар ұжымдық жұмыстық қазіргі нарықтық заманда қоғамға және отбасына тигізетін пайдасын сезінеді.

Еңбекті орындау деген сөз — оның жеке қабілетімен бірге ол жұмысты орындау үшін белгілі мөлшерде күш жэне қуат жүмсауды талап етеді. Бала үнемі даму, жетілу үстінде болады. Бұлшық еті жүйке әлі толық дамып жетілмеген, тез шаршауға бейім болады. әлі келмейтін тапсырма алса, қаншалықта көп күш жұмсаса да, оны орындауға шамасы келмейді. Мүғалім осындай жағдайда балаға өзі орындай алатын жұмыс беруі керек, немесе жақсы орындай алатын баланың қасына көмекші жасау қажет. Онсыз баланың ынтасы жоғалады. «Орындай алмаймын » деген өзіне өзінің сенімсіздігі пайда болады. Оған жол беруге болмайды . Еңбек әрекетінде шамада тыс артық күш жұмсауы, балалардың еңбекке деген сүйіспеншілігін арттыру емес, керісінше, еңбекке деген жиркеніштігін туғызады. Бала өзінің шаршағандығы туралы айтысымен, оны жұмыстан босатып жіберу керек деген сөз емес. Еңбектен жеңіл — желпі жұмыс істегенде шаршау зиянды емес, қайта пайдалы. Ол балаларды еңбекке құрметпен қарауға тәрбиелейді. Бала жұмысты орындау кезінде өз еңбегінің немен тынатынын білуге тырысады. Алда істелгелі тұрған жүмыстың мақсатын білу көбінесе балалар еңбегін ұйымдастыру кезінде қажет. Балаларға мақсаты түсінікті, әлі жететін және тілегене сай жұмысты тапсыру қажет.

Балаларды еңбекке тәрбиелеу мен оқытуға еңбектің адам өмірінде алатын орын, қоғамдағы еңбекті орындау шеберлігі, сондай- ақ орындалған еңбек сапасын да түсіндіру қажет. Еңбекті орындауда ұйымдастыру мен орындай білуге үйретудің өзі балалардың еңбек ете білу іскерлігі мен дағдысын қалыптастырудың қайнар көзі деп қарау дұрыс нәтиже береді.

Оқушылар жылдық әр мезгілінің еңбек сипаты туралы, табиғаттағы маусымдық өзгерістерге байланысты ұйымдастырылатын еңбек түрлері туралы түсінік алуы керек. Осының бәрі мұғалімнің оқытуы арқылы берілетін теориялық білімнің терендігінде тікелей байланысты. Егер қызықты болса қызығады.

 

Оқулықта көрсетілген көне еңбектің даму тарихы, қауымдық қоғамдық кезінен — ақ адам қалпына келуді алғашқы сатысы сол еңбектің нәтижесі. Табиғи орта, ондағы тіршілік адамда еңбек етуге, сол арқылы күн көруге мәжбүр етті. Еңбектің түрленуі қоғамның, адамның санасының дамуына эсері. Еңбек арқылы ой, қабілет дамиды. Ойлау қабілеті неғүрлым жоғары болса, онда еңбектің жаңа түрлері пайда болып жетілдіріле түседі. Еңбексіз адам да, қоғам да дамымайды. Осындай табиғат пен адамның байланысы, табиғат байлығын игеру, оны пайдалану жөніндегі жетістіктерді оқушыларға айту, түсіндіру — мүғалім міндеті. Оқу еңбегі педагогтік жолмен ойластырып ұйымдастыру маңызы онан да зор.

Еңбек түрі дене күшін жұмсаумен байланысты. Еңбекті оқыту барысында шаршап- шалдығуды уақытында байқамаса, онда денсаулықты бұзады да оқушының еңбекке деген селқостығын туғызады.

Оқудың табысы болуы оқу мақсатының балалар үшін қаншалықты түсінікті де тартымды болуына байланысты және оның маңызы да зор.

Оқудың, іс — әрекеттің түрі сияқты, кейбір ерекшеліктері болады. Мұнан оқу еңбегін ұйымдастырудың бірқатар ережесі щығады.

Біз оқыту мен тәрбиенің тұтастығын кішкентай адамға әлемді көру, қобалжу мен қамқорлықтан басталуын, баланы тебірендірген алғашқы құ-штарлық — » Бұлай болмау керек » деген ойда басталуын көреміз. Осы ой-салғырттық, қырсыздық, ысырапшылыққа төзбеушілік сезімін оятып ,кішкентай адамды білек сыбанып іске кірісуге жұмылдырса ұрпақ болашағы зор болады.

Кішкентай балаларға, біздің заманымызда табиғат байлығы сарқылмас қазына болмай қалатындығын жете түсіндіріп ,ұғындыру қиын. — Бүл ой кейін есейген кездерінде біртіндеп қалыптасады. Қазір олар табиғат байлығын таусылмастай көреді. Сондықтан мұғалім оқушыларға кішкентай кездерінен — ақ ойланып тебіренетіндей тәрбие беру керек. Біз баланы азамат етіп қалып қалыптастырудың бірінші сатысына баланың жан дүниесінегі жағымсыз сезімінін өзі қара басының қамынан туғандай, қоғамдық мүддеден үшін, оны орындау жолдары мен әдістерін де басқа сабақтардай айтып, көрсетіп, орындатып үйреткенде ғана нәтижелі болады.

Сондықтан оқытудың алғашқы қадамынан — ақ балаларды еңбекті оқуға, үйрене білуге баулу керек.

Еңбек пәнінен сабақ беретін мұғалім өзі оқытатын сыныптардағы сабақтың мазмұнына талдауды дұрыс анықтап алу қажет. Оның негізі сол сыныпқа арналған бағдарлама. Бағдарлама сабақ оқытудың түп нұсқасы. Алайда, бағдарлама мұғалімге тек қана бағыт — бағдар береді. Мұғалім сол бағдар бойынша мектептің ішкі мүмкіндігіне, мектеп орналасқан өндіріс немесе шаруашылықтың жағдайын ескеріп, орындауға мүмкіндігі бар еңбекті үйретуге бағытталу керек. ( Қалалық мектептер қала, ауылдық мектептер ауылдық жердің жағдайын қарай, бағдарламаны 40 — 45 пайызға өзгертуге рұқсат етіледі ). Мүнан бөлек, тағы да мына бір маңызды жағдайда да еске ұстаған жөн:

еңбек сабақтары тынымсыз білім мен балаларды қоршаған өмірмен

байланыстыратын буын болуға тиіс.

сабақты   ұйымдастырудың өзі — оқушыларды еңбекке тәрбиелеудің

негізгі қүралы.

Мүғалімдерді көпшілігі сабақты ұйымшылықпен бастау қажет деп санайды. Онда балалар өздерін еркін сезінуі керек. Оған басқа сабақтардай; ұйымдастыру, өткен материалды қайталау; оны қорыту, содан кейін ғана жаңа сабақ өтудің қажеті жоқ, деп есептейді. Ол да дұрыс та шығар. Мұғалім оның алдында берілген тапсырма немесе жасалған зат бітпей қалса, оны қайта түсіндіріп, ұйымдастыру жасаудың қажеті жоқ. Өткен жұмысты оқушылардың өздері әрі қарай жалғастыра береді. Бұл кезде балалар өздері еркін ұстайды. Тапсырманы орындаудан басқа назар аудармайды. Оны тезірек орындауға ұмтылады. Осы кезде қозғалыс та көп болады. Оған тиым салудың да қажеті шамалы.

Олар бір — бірмен еңбек қүралдарын алмастырады. өзара пікірлеседі. Орындау жолдарын көреді. Сондықтан оқушылар сабақ басталғанда бірден жұмысқа кірісе алмай сөйлесіп, көршілерінің жүмысына аландап жүруі де мүмкін. Бүл сабақтың ерекшелігі оқушылардың берілген тапсырманы орындаудағы іс — әрекеттерінің сипатына байлнысты.

Еңбек сабағын ұйымдастырғандағы тағы бір ерекшелік, олардың жеке жұмыс орындауы мен ұжымдық жүмыс. Егер үжым болып жүмыс орындаса, ортақ мүдде, ортақ іс. Оны орындау әдісін көп шолып талқылап келісіп алады да, орындауға бірлесіп кіріседі. Ал жеке тапсырмада әрбір оқушының қабілетін дамыту, орындау шеберігін байқау. Бұл кезде оқушылар арасында ұжымдық бірлік емес, жеке істі орындау мақсаты қалыптасады. Жеке жұмыста жеке қабілет дамиды. Мұғалім басқа пәндер сияқты еңбек сабағында мәдениеттілікке, адамгершілік қарым — қатынасқа, жолдастық өзара көмекке тәрбиелеуді де ұмытпауы керек. Еңбек сабағында » Пайдаланған еңбек құралдарының өз орны бар » деген ережені сақтап, оқушылар еңбек құралдарын алу, пайдалану, жинау әдістерін кезекші жауапкершілігі арқылы жүзеге асырады. Оны міндетті түрде орындату, оқушылардың еңбек тәртібін нығайтады.

Оқушыларды еңбекке тәрбиелеу мен оған қызықтырудың тағы бір жолы, өмірде, түрмыстық пайдаланып жүрген, әсемделген, өрнектелген заттарды өздеріндей адамның, үлкен ағалары мен әпкелерінің қолдарынан жасалғанын айтып, дәлелдеп оған қызықтыра білуі керек.

Балалар негізгі білімді оқу процесінде жэне еңбек әрекеті үстінде ( мектепте және үйде ) алады. Кітап оқу, радио тыңдау, телехабар көру арқылы күнделікті өмірде болып жатқан үлкендер еңбегінің жақсы жақтарында байқау, еңбек туралы білімдерін тереңдете түседі. Оны өмірдегі іс-әрекетпен, сарамандық дағдармен ұштастыру нәтижесіндегі еңбек озаттарының еңбек нәтижесін көреді. Сондай дәрежеде еңбек істеуге қызығады. Егер әрбір сабақ еңбек озаттарының қызықты іс- тэжірибелері жөнінде түсірілген диафильмдер мен видиофильм, видиокассеталарды көрсетіп отырса, экскурсия жасау, еңбек озаттарымен кездесу ұйымдастыру еңбекке деген қызығушылығының қайнар көзі болып табылады.

 

Еңбек туралы білімді жетілдіру мен жинақтауда, оны тереңірек меңгеруде, белгілі бір кәсіпке бағыттауда сыныптан тыс тақырыптық оқу, кітап оқушылардың конференцқяларының да маңызы зор.

Балалардың сол оқыған кітаптарындағы білгендерін, көргендерін қабылдап, оған қызығушылығын арттыру үшін, жеке еңбек озаттарының игілікті істерін дәріптеу, мәнерлеп оқыту, олардың сол озаттар еңбегіне еліктету, еңбекке деген жақсы көзқарастарын қалыптастырады.

Еңбек адамдары туралы білімді жинақтаудың қайнар көзі өндіріске , еңбек адамдары жұмыс істейтін шаруашылық орындарында топ серуендеу. Топ серуендеу балалар еңбек адамдарының еңбекті ұйымдастыру жолдарымен жан — жақты танысады. Еңбек нәтижелерін өз көздерімен көреді. Соған қызығады. Мұндай топ серуенді озат мектептердің шеберханаларындағы, өндірістік бригадаларындағы, еңбек тынығу лагеріндегі, сияқты кейбір халыққа пайдалы қызмет істейтін ( байланысты бөлімі, дүкен, дәріхана, мода ателесі, радиобайланыс торабы, электр желісі, телефон — телеграф орындары т . б .) орындарға да жасауға болады.

Егер осындай игі шаралар оларға ұнаса, олар өздерінің шығармашылық, суретшілік, радиохабарлаушы, эр түрлі сурет альбомдарында пайдалана алады.

Тәрбиелік тұрғысынан қарасақ, қазіргі нарықты жағдай мектеп оқушыларына берілетін еңбекке баулуды мектеп қана емес, жеке өндіріс иелері, акционерлік қоғам басшылар, еңбек колекктивтері мен жеке шаруа  қожалықтары  қолға алса артық болмайды. Өйткені олар оқушыларды жас кезінен сол шаруаға қажетті маман ретінде қалыптастыра алады, үйретеді, өзіне қажетті мамандыққа баулиды.

Балалардың еңбекке тәрбиелеуге мектеп жұмысының табысы болуы көбінесе олардың ата -аналары мен келісу арқылы жүргізілетін жұмыстарға да тікелей байланысты . Қазіргі мектеп ата-аналарсыз жұмыс істей алмайды. Мектеп шеберханасында керекті еңбек-құралдарын да оқушылар өздері әкеледі. Мектепті өздері жөндеиді(ремонттайды). Олай болса оқушылар ата-анаға да мектепте қажетті пайдалы жасау керек. Соңында,біріншіден,оқушылар сол бұйымдарды үйренсе ,екіншіден өндірілген өнімге құн қойып сатуды ұйымдастырады.

Қазақ бай мәдени мұрасы бар халық. Еңбек болмаса , қоғамдық прогресс те болмас еді. Адам өмірі ұзақ жылдар бойы қалыптасқан еңбек жолының дамуы үлкен қуанышқа әкелді .Сол еңбектің нәтижесінде өзін-өзі қорғайтын құралдар жасап, оны пайдалану арқылы қоғамға ірі-ірі өзгерістер жасады. Бүгінгі адамзат ие болып отырған игіліктің бәрі ғасырдан- ғасырға ұласып, келе жатқан ұрпақты еңбегінің нәтижесі.

Қазақ ертеден — ақ тым еркінсітпей, ұл болса әкесі, қыз болса шешесі тәрбиелеген. Өнерге, шеберлікке жетелген. Баланың қабілетін, бейімділігін , қызығушылығын анықтау үшін жиын — тойға, ас — мәзірге, өлең — жыр, айтыс кештерінде, тіпті билер билік айтатын алқалы топқа да апарған, баласына өнер қонысын деп тілеген. Атақты әнші — жыршы, ақын — термешілердің сарқытын ішкізген, аузына түкірткен. Дана билер мен шешендердің, күйшілердің батасын алғызған. Басқасын айтпағанның өзіңде, бір Абайдың өзі — ақ көп нәрсені терең ойлануға жетелейді. Абайдың туған анасы — Ұлжан да, адамдықтың алғашқы әліппесін үйреткен әжесі — Зере де өз аймағындағы атары аңыз боп кетен ,аса аяулы ,инабатты жандар болғандығын білеміз .Осындай аналардың бауырында өскен зергерлі сәбидің ақыл тэрбиесі де бесік жырынан бастау алып, халқымыздың ұлан-ғайыр фольклорлық әдебиетінің айдынында құлаш ұрған. Абайдың балалық шағында ерекше эсер еткен, сол тұстағы халқымыздың сөз өнерінің асқар шыңы — Даулат жыраудың берген төлімі де аз болмаған. Кейінірек даналыққа жеткен Абай мен Дулат щығармашылығы үнестіктерінде ғажайып үлкен сыр жатыр. Әлемге аты әйгілі Ибн Сина мен Әл- Фарабидей ғұлама ғалымдар бар шығыста мектеп пен тәрбие болмады дегенге ешкімнің де аузы бармайды.

Қазақтар ағаштан үй жасады, жүннен мата тоқыды, терідін былғары иледі,металдан ыдыс -аяқтар жасай білді, киім тікті,киіз басты ,кілем тоқыды. Бұл бұйымдары бэрі айырбас үшін тауар үшін де шығарылатын болды.

Біздің тарихи қол өнеріміз расында да оңтүстік және оңтүстік шығыс аудандарда мекендеген халықтарда ұзақ уақыт бойы сақталып қазір өркендеп дамып келеді.

Қазіргі шеберлердің ағашшылығы, тоқымашылығы,ою -өрнегі, тігіншілігі ,қол өнері әр түрлі заттардан жасалған әсемдік заттарды күн көріс көзіне айналды. Домбыраның ,қамшының кілемнің,алашаның текеметтің ,түз киіздің неше түрлерін жасап, базарға шығарып пұлдауының өзі нарықтық эканомиканы дамытады.

Осындай өнер адам баласың өзін — өзі танып қана қоймай, оған жеткізер қуаты мол тәрбелік, білімділік әдістерді кеңінен қарастыруда. Бүгінгі мақсат — өздерінен бұрынғы өмір сүрген аға буының тәрбие мэселесіндегі жинақталған бай тәжірбиесіне сүйене отырып келер ұрпақты өнер — білімге баулу, өмірге, белгілі бір кәсіпкер бейімдеу, отбасы, ауыл — аймақтың ізгі адамгершілік негізі.

Бала тәрбиесі үшін ата — ананың жауапкершілінін арттыру бүгінгі күнде өте өткір мәселе. өйткені жасөспірімнің білімді, мэдениетті азамат болып өсуі ата — ананың қамқорлығына тікелей байланысты.

Қазіргі таңда жаңа ақпараттық жэне телекоммуникациялық технологияның кенінен қолданылуына байланысты, балалар бір ғана мамандық түрімен шектелмей, бірнеше мамандықтан хабардар болу жолдары қарастырылуда. Соның ішінде басымырағы қазақ халқының ертеден кәсіп еткен ауыл шаруашылығы мен мал шаруашылығына, сәндік — қолданбалы өнер элементері негізінде материалдарды көркемдеп-өңдеу, кәсіпкерлік және үй экономикасының элементтері, үй мәдениеті сияқты мәдени мұраларына көңіл аударылуда. Оқылатын сабақ мөлшеріде көбейтілді. Бұл әсіресе ауылдық мектептерге негіз етіп алынды.

Зеттеу мақсатында бесінші сынып оқушыларынан бастап қандай кәсіпке бейімділігі, нарықтық жағдай, үнем жэне үнемділік, жекешелендіру базар

 

бағасы, сатушы мен сатып алушы сияқты мэселелерді зерттеу үшін Алматы қаласының №167 қазақ орта мектебінің бесінші сыныбының оқушыларына тәжірибе жүргіздік. Бесінші сыныбының аптасына екі сағатан сабақ өткіздік. Сабақты бастамас бүрын кәсіпке бейімдеу жөніндегі тәжірибені әр сыныптағы оқушылардың құрамын, білім дәрежесінде анықтадық. 5 «е» сыныбының 12 оқушысының ата — анасының басым көпшілігі саудамен, біреуі Ішкі істер бөлімінде, 5 «в» сыныбындағы 13 оқушының ата -анасының арнайы мамандығы бар, инженер, құрлысшы, бухгалтер, мұғалім, журналист, суретші, 5 «д» сыныбындағы 12 оқушының ата — анасының көбіне жұмыс істемейді, сауда — саттық, күн көріс әрекеті бар, 5 «ғ» сыныбының оқушылардының тәрбиесінде жүргендер, біразы қызметте істеді.

Осы оқушыларға талдау жасап, болшақта кім болашақта кім болғысы келеді, не нәрсеге икемділігі барлығы жөнінде жазбаша бақылау алғанда әлі де ешбір бағдардың, икемділіктің белгісі байқалады. Бірлі — жарым оқушылар ғана «космонавт», «үшқыш», «милиционер» боламын деген жауап жазды.

Қалған басым көпшілігі «бизнесмен» «саудагер» боламын деп көрсеткен. Ұлттық өнер, ауыл шаруашылығы, егіншілік және мал жөнінде ешкім де дазбады. Оқушылармен алғашқы сабақты қазіргі базар, саудадағы тағам өнімдері, олардың сатылу бағасы дегегн мазмүнда бастадым. Оқушылардың базар бағасының әр түрлі болуынан хабары жоқ. Тек ата — анасының айтқаны бойынша алып — кел, барып — кел міндетін атқарған.

Оқушылар еңбек сабағында » Ағай, біз жүмыс істейікші, ағаш кесейікші?» деген өтініштер жасады. Оқушыға ағаш кесуді тапсырғанда, қалай кеседі, не үшін кеседі, кесу эдістері дегенмен жүмысы болмады. Берілген ағашты ортасынан бөліп тастады.

» Болды ма? — Болды. Не үйрендің? — Ештеме. Неге кестің ? — Білмеймін » деген жауап береді. Осының өзінен — ақ баланың болашақ өмірге белгілі бір табиғи икемділікке бағытталмағандығы байқалып түрды.

Екінші күні » Базардағы бағаның әр түрлі болу себебеі не?» деген тақырыпқа сабақ өттім. Оқушылар әкесі мен шешесі не әкел десе, соны

Осыдан келіп базар және баға жөнінде оқушылардың ойы, сезімі ,түсінігі, әрқилы екенін байқауға болады. Бірақ бәрі де сауда жасап пайда тапқысы келеді. Сөз жоқ, бала өзі қызыққан істі ғана саналы деңгейде үйренуге тырысады. Олай болса, сабақ өткізу әдістерін қайта қарап шығудың өзі де шешімін , күтіп түрған елеулі мәселе екенін түсінуіміз керек.

Қашанда болмасын ұстаз мақсатты —тәрбиеленушіге өзінің , қоғамның,өзінің икемділігіне деген жақсы қасиеттерін дамыта білу.Мүндай жағдайда келешек ұрпақ тәрбиесіне ат салысатын ата-аналар мен ұстаздар ,ағарту саласындағы азаматтар мен халықтың зиялы қауымы бірлесе кіріскенде ғана, балаланың ойы түзеліп кетудің мүмкіндігі бар. Келешек ұрпаққа оның тәрбиесіне қатысты жандардың меиірімділігі мен сергектілігіне көп нәрсе тікелей байланысты. Бала тәрбиесіне пайдаланатын екі түрлі әдісті , олардың кішірек кезінде үйрету (дидактикалық), ал естияр тарттқанда ойлануға ерекше күш -жігерімізді салуымыз керек.

Ғылыми-техникалық прогресс және қоғамды болып жатқан саяси әлеуметтік өзгерістер адам әрекетіне әсер етіп, жоғары білімді мамандарға қойылатын талаптар жүйесін өзгертуде. Қоғамды оқу-ағарту,білім беру салаларындағы ізілендіру мен демократияладыру үрдістері, ең алдымен, жоғары мектеп жағдайында білім берудің қызметіне жаңаша қарап, бүл бағыттағы қол жеткен табыстарға сын көзбен саралай отырып бағалауды , жастардың шығармашылық әлеуетін, эдістері мен нысандарын іздестіруді талап етеді.

Қазақстан Республикасының «Білім туралы «Заңында ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар ғылым мен тәжірибе жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастырып дамыту , кәсіби шыңдауға бағытталған білім беру мен жеке адамның шығармашылық, рухани жэне дене мүмкіндіктерін күшейту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру , жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интеллектіні байыту міндетін көздейді. Демек жоғары оқу орнын бітірген жас маман өз ісін заман талабына сай ұйымдастыруа білуі, психалогиялық әкелген. Базардағы бір түрлі нанның немесе көкөністің бағасының эр түрлі болуының себебіне назар аударма-ғаны байқалады

Үшінші күн «Үнем және үнемдеу, ұқыптылық » деген тақырыпта сабақ өткіздік . Оқушыларға үйде немесе мектепке кетерде жарықты өшірудің , газды жауып қоюдың ,электір қоздырғыштарды мезгіл-мезгіл қосудың себебін ,үйдегі ыстық және суық суды қалай болса солай ағыза бермеудің қажеттілігін айттық. Бірақ оқушыға үнем ,үнемдеу ,ұқыптылық дегендердің не екенін ,не үшін қажеттігін айтпадық. Оқушылар сұрамады. Мен ойландым.Неге оқушылар қызықпайды. Кез-келген тапсырманы мағынасыз, мазмұнсыз қалай болса солай қабылдайды .Сонда бұлардың үй -ішінде , басқа сабақтарда қазіргі коммуналдық төлемдермен базардағы баға ,азық -түліктің қымбаттауы, оның сатылу құнының әр түрлі болуы неге ойлантпайды- деген ой туды.

Расында да балалардың саналы ойлау қабілетін ашу ең маңызды мәселе, шешуші тұтқа болуы керек.Балаларды өзінің жеке басының пайдасы үшін ғана емес , сонымен қатар жалпыға ортақ пайдалы іс үшін еңбек етуге уйрету, еңбек адамдарын бар-лық ьқыласымен сыйлауға , өзінен улкен адамдардың еңбегімен жасалған заттарға ұқыптылықпен қарауға дағдыландыру — өсіп келе жатқан ұрпақты еңбекке тәрбиелеудің маңызды міндеті.

Өзіміздің тарихымызда қазақ халқы базар мен бағаны басқа ұлттар мен ұлыстардан кем білмеген . Өздерінің ата кәсібі мал өсірумен бірге оның өнімдерін айырбас арқылы саудаға салған . Даяр киімге ,эр түрлі әсем бұйымдарға (кілем ,түскиіз, жамылғы т,б) айырбастаған.Осындай ұзақ уақыт жүрген сауда айырбасы бірте -бірте бағаның шығуына экеліп соққан .Егер сен базарға барып бір зат алғың келсе оның бағасы қанша болады.Осындай түсініктен кейін мен оларға мынадай сұраққа жауап жаздырдым. Егер сен ескі әдіспен бір қойға бір етікті айырбастасаң , қазіргі ақша бойынша кім ұтады , кім үтылады.

 

даярлық , сондай-ақ жеке басының танымдық ізденімпаздығы сияқты қасиеттері болуы тиіс.

Жоғары оқу орындарында жүргізілген зерттеулер бойынша студенттердің танымдық ізденімпаздықты қалыптастыру үшін студенттердің өздері белсенді болуы жэне оқытушы тарапынан дұрыс басшылық қажет деп есептейді.

Ғылыми әдебиеттердің мәліметтеріне және өзіміздің тәжірибелерімізге сүйенсек, студент өзінің жеке басының дамуына белсенді болуы үшін оның қажеттілігін сезінуі жэне оның мазмұны туралы білуі әрі зерттеу тәжірибесі қажет. Бүл қасиеттерінің ерекшелігін білуде психалогиялық —педагогикалық пәндердің ерекше ролі зор . Ол барлық оқу-танымдық үрдісте жүзеге асуы қажет. Бірақ тәжірибе көрсеткендей, бұл күнделікті оқу үрдісінде жүзеге асырылмайды. Себебі , оқушы өз пәнінің жетік маманы болмағанымен , психалогиялық- педагогикалық жағына көп мән бермейді. Мұндай жағдайда оқу жэне ғылыми таным үрдісі туралы психалогиялық, жалпы дидактикалық білім негізгі үрдістен бөлініп қалады. В.Вергасов өз зерттеуінде тәжірибелі оқытушылардың ақпараттық-логикалық дәрістерін талдай отырып , олардың 10 пайызы дәрісті 5 бөлік бойынша құрастыратынын анықтаған :мақсаты, талдау, ең негізгісін бөліп көрсету, қорытынды ,жалпылау. Сонымен дәрістерде ізденімпаздықтың қалыптасуына оқушылардың жеткілікті мән бермейтіндігі байқалады. Кейбір талантты оқытушылардың қабілетімен біліктілігі арқасында өз пәнін оқытуда студенттердің танымдық ізденімпаздығы дамытуда ілгерушілік байқауға болады, бірақ бұл жалпы қалыптасқан жағдайда өзгерте алмайды.

Танымдық ізденімпаздықтың даму білгірлігінің тарихи жэне әлеуметтік түп тамыры бар екені , оған диссертациялар мен монографиялар, мақалалар жазылғаны белгілі. Заман ағымығ,уақыт талабы бүл мәселені жаңаша шешуді , оны зерттеудің жаңа баспалдағына көтерілуді талап етеді.

Жалпы болашақ мамандардың танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру-өзекті мэселелердің бірі. Олай дегеніміз , қоғам мүшелерінің білімдарлығы , түрлі жағдайларға бағдарлану , алдына қойған міндеттерді шешудің қолайлы тәсілдерін таңдай білу, көбінесе, олардың дайындығына тікелей байланысты болады.

Төмендегі сынып оқушыларының оқуға, танымдық қызметіне деген мотивациясын арттыру үшін оқу үрдісі ерекше түрде ұйымдастырылуы керек.

Қазіргі кезде кез келген сабақ немесе сабақтар жүйесі мынадай нобай арқылы қүрылады :

-мүғалім мақсатты қарастырады , бірақ бағалардың өлшеуішін түсіндірмейді;

-мүғалім алдына қойған мэселелерді,қалыптасқан мақсаттардың элементі ретінде қарастырады;

-қалыптасқан мақсаттарға жету құралдары мен әдістерін мұғалім өзі таңдайды , яғни ол мақсатқа жетудің бірнеше әдісін үсынады, сондықтан біз мақсатқа жетудің әдістерінің көп нұсқалығы туралы айтуымызға болады ;

-жаңа тапсырманы меңгеріп ,қорытындылау үшін оқушылар өз бетінше мұғалімнің ұсынған жаттығуларын орындайды ;

-мұғалім орындалған жүмыстарды бағалап , оқушылардың білім деңгейін тексереді, ары қарай бүл цикл жалғаса береді.

Осындай нобайды талдап , біз мынадай қорытындыға келдік:қазіргі заманғы білім беру жүйесі оқу-тәрбие үрдісі барысында білімді жинақтау болып табылады(дағдылар ,шеберліктер). Ал бүл білім жүйесінің заңды нэтижесі ретінде қажет болған жағдайда алған білімін қолдана алатын жеке тұлға болып табылады.

Алайда , адамзаттың бүкіл өмірі бойы жиналған білімі мен ілімі соншалықты көп, терең. Сондықтан қазіргі оқыту үрдісінде оның бәрін оқушыларға жеткізу қиындап бара жатыр , тіпті мүмкін емес десе де болады. Ендеше оқушылардың танымдық қабілетін арттырып , олардың оқуға деген ынтасын көтеру керек.

Мүны шешу үшін оқушы кез келген әдіспен берілген дайын білімді жаттап алуға бағытталған селқос тыңдаушы ғана болмайды, керісінше , ол өзіне керекті жаңа білімді іздеп , қажет болған жағдайларда оны қолдануға ұмтылуы тиіс.

Мұндай жұмыс механизмін қарастырып көрелік: оқушы жаңа білімді себепкерлеп , жақсы баға алу үшін не өз бетінше ,не өзінің сыныптасы мен ,не топта(3-4 адамнан) жұмыс істеу керек делік . Өз бетінше жұмыс істеу барысында жаңа материалды негізгі еске сақтаудан өзге тағы да басқа еске сақтаудың түрлері қосылады- көзбен көру, есту, қайталау, т,т.

Біздің ойымызша , төменгі сынып оқушыларының танымдық мотивациясын арттыру үшін білімді меңгерудің мынадай нобайы керек

-мақсатты қоя алу

-мақсатты жүзеге асыра білу

-нәтижені жүзеге асыру

Бүгінгі мектептерде тек қана екінші буынды- орындалатын бөлім ғана жүзеге асады. Сондықтан да ол мектеп тәжірибесінде кең таралған , өйткені мұғалім оны оңай қолдана алады. Мақсаты қоя біліуге тоқталсақ , онда біз ол мақсаттың тек қана жекеленген , бөлік , бір -бірімен бірікпеген оқу үрдісінің талаптарын көздегенін байқаймыз Оқыту үрдісінің мұндай түрі оқушылардың өз қызметін бақылап , оған баға беріп , нәтижесінің тиімділігін қалыптастырмайды. Басқаша айтқанда , оқушының танымдыққа емес , тіпті оқу үрдісіне деген қызығуының артуы екі талай.

Осы көрсетілген үш элементтің жүзеге асыруы үшін оқу пәні ішкі ой ерекшеліктеріне , яғни ол ойдың даму тарихы мен қалыптасуына , сонымен қатар әр оқу пәні — жалпы білім жүйесінің тек бір ғана бөлігі екенін түсінгенде ғана іске аспақ . Яғни , қазіргі заманға оқу үрдісінің мазмұнына деген көз қарас оның диалектикалық дамуында ғана қарастырылуы керек. Басқа сөзбен айтқанда,пәндік білім беру жүйесінің негізінде диалектикалық қайшылық , яғни, бір жүйеде нақты пәнді алсақ, білш беру жүйесінің дамуына мүмкіншілік беретін қозғаушы күш деп қарастырлады.

 

Түсініктерді қолдану үшін , адам , алдымен, білімінің негізін үйрену керек. Егер түсінігі жоқ болса, адам әлемінің барлық түрлілігін тану керек , нәтижесінде ол еш нәрсені білмейді . Өйткені, түсініктер материалдық заттардың, құбылыстардың жалпы қасиеттері мен қатынастарын нақты түрде қарастырады.

Біздіңше ,төменгі сынып оқушыларында ұғынатын түсініктер оның маңызын жаттап алып , көптеген жаттығулардың ондағанын емес,оларды түсіну арқылы ғана болады. Мотивацияның өсуімен белсенділену барысында логикалық ойлауы дами бастайды, сөздік қоры ұлғайады , ғылыми -публистикалық әдебиетке деген қызығуы пайда болады.

Танымдық қабілетті арттыру үшін мүғалім оқу үрдісінің негізінде төменгі сынып оқушыларының мотивациясының арттыруға көңіл бөлсе ғана олардың өз бетінше жұмыс істеу қабілеті , белсенділігі жэне тілі де дамып , логикалық ойлау қабілеті қажетті деңгейде дамиды, ал соның арқасында бастауыш мектепте орта білім көрсеткіштері едәуір көтеріле түсері сөзсіз .

Соңғы жылдары кәсіптік орда оқу орындарының іс- тәжірибесінде мәселелік оқыту , саралап жэне жекелеп оқыту енгізіледі, оқытудың түрлі техникалақ құралдары гаудиовизуалдық техниканың электронды есептеуіш техниасына алмасып жатыр . Студенттердің өзіндік танымдық іс- эрекеттерін дамытуға жэне кэсіптік тәжірибелік білекті қалыптастырған бағытталған әдісте кең тарала бастады.

¥стаздың мақсаты-осы эдістерді қажінетіне қарай дұрыс пайдалана білу

 

1.2. Танымдылық іс-әрекетті активтендірудегі танымдық қызығушылықтың ролі

 

Қазіргі оқудың, сабақтардың нэтижелігін көптеген факторлармен анықталады. Олардың ішінде жоспарлау маңызды орын алады . Ол студенттердің танымдық іс- эректтерін басқарудың негізінде жатыр оқытудың оқытушы қойған мақсаты жетудегі жетекші рөлді атқарады.

      Жоспарлауды жетілдіру- колледждегі барлық пәні оқытушыларының алдына қойылатын маңызды мақсаты.

Педагогикалық ғылымды ,, тәжірибеден жоспарлаудың екі түрі белгілі:кезекті және алдын- ала  жоспарлаудың мақсаты -оқытушы мен студенттердің жұмысының жүйесін, оның мақсаты бығытын анықтау жэне студенттерге бағдарлама материалдың оқыту үрдісінде маңызды оқу-тәрбие мақсаттарын шешу үшін оқу уақытын үнемді пайдалануды қамтамасыз етеді. Алдын ала жоспарлау оқу бағдарламасының белгілі бір тақырып немесе бөлімін оқыту жүйесінде оқу-тәрбие үрдісінің негізгі міндеттерін тараудың тиімді жолдарын анықтау үшін жасалады.

Кезек жоспарлауда оқу —тәрбие жүмысын ұйымдастыру және нақты мазмұнын ,әдістерін анықтау іске асырылады.Алдын ала тақырыптық жоспарлаудың негізінде оқу үрдісінің әдістемелік және материалдық -техникалық дайындығы жасалады, теориялық оқыту бағдарламасының әрбір тақырыбы бойынша жоспары қүрылады.

Оқытушы сабаққа дайындалғанда оқу материалының мазмұнын , құрылымын жэне уақытын бөлінуін нақты біледі. Студенттер көптеген жағдайда жаңа материалдармен түсіндіру үрдісінде танысады . Оқу пәндерін оқығанда жоғары нәтижеге жету мақсатында болашақ орта буын мамандары толық оқылатын курстың болашағын , сонымен бірге пәннің жалпы құрылымының қүрамды бөліктерінің орнын алдын ала білуі өте маңызды. Мамандарды дайындағанда ол оқу -жоспарлау құжаттары жүйесінде , әдістемелік, оқу —көрнекілік қүралдары кешендерінің көмегімен іске асады .Біртұтас бөліктердің байланысы ретінде олар арнайы пәннің жалпы құрылымын бейнелейді.

Бір семестірде құрған белгілі бір реттілікте оқылатын тақырыптар мынадай: пән бағдарламасымен анықталған белгілі бір реттілікте оқытылатын тақырыптар тізімі сағаттар саны әрбір тақырыпты оқығандағы студенттердің іс-әрекеті , сол арқылы есеп беру формасы. Жоспар оқу іс-әрекетінің мынадай түрлерін қарастырады дәріс ,әңгіме, коференциялдық,танымжордық, зерттханалық жұмыс, бақылау жұмыстары және т.б . Студенттердің есеп беру формасы : мүхтасар жазу, кинематикалық сызба , сызу , эскиз , танымжорық бойынша есеп,басқа да қүжаттар Бүндай жоспарды құру үшін оқытушы оқу жоспарын ,пән бойынша бағдарламаны басшылыққа ала отырып , сонымен бірге ғылымда ,техникада және техналогияда болған өзгерістерді ескеріп , жоспардың соңында семестр бойына оқылатын пәннің сағат саны жэне осы уақытта өткізілетін бақылау жұмыстарының түрі көрсетіледі есеп, бақылау,жұмысы, емтихан.

Бірінші сабақта пән туралы жалпы мағлұмат беріледі, әрмен қарай ол бейнеге-пән моделіне айналады, яғни белгілі бір шамада қарастырылған жоспар болып табылады. Студент ниеті болса,оны мұхтасарға жазады,ол жалпы көз көру үшін оны әдемі көркемделген плакат ретінде кабинетке іліп қояды. Сонымен семестрге арналған жоспар арнайы пәнге арналған оқудың өзіндік моделін көрсетеді. Курстың кейбір сәттерін сабақтың алдын ала тақырыптық жоспарында береді

Алдын ала тақырыптық жоспар құрылымы бойынша қарастырылған семестірлік жоспарға жақын келеді жэне бағдарламаның әрбір тақырыбының түйінді сәттерінің нақты тізімін көрсетеді. Бұл жерде бағыты мен әрбір тақырыбының түйінді сәттерінің нақты тізімін көрсетеді.Бұл жерде бағыты және әрбір тақырыптың бөлек элементтері арасындағы байланыс ерекше маңызды.Бүл жоспар курс туралы мағлүматты нақтылап қана қоймайды, сонымен бірге алған білімін осы саланың жэне басқа да жалпы техникалық ,инженерлік пәндердің тәжірибесімен байланысты. Сондықтан тақырыптың түйінді сәттерінің орналасуы ,олардың өзара байланысы тек мазмұнмен және оқу материалының қисынымен ғана анықталып қоймайда,өндірістік үрдістерінің техналогиялық операциялардың техналогиялық реттілігімен де анықталады. Бұл жоспарлар тезикемге келеді, тақырып мазмүнын бағдарлама материалымен сәйкестендіреді, яғни өндірістің оқылатын сала бойынша дамуының алдын ала жоспары болып табылады. Ол үшін әрбір тақырып бойынша студенттерге әдебиеттің тізімдері беріледі және онымен жасалатын жұмыстың түрі анықталады: мұхтасар , тезистер жазу, кинематикалық сызбалар құру ,жалпы сызба үшін элементтер таңдау, қисынды құрылым құру жэне т.б.

Педагогикалық үрдіс тәжірибесіне оқытудың пайдаланып жүрген белсенділік әдістерінің негізінде жасалған оқу сабақтарының жүйелі, алдын ала күнтізбелік жоспары оқыту мәселесін кешенді түрде шешуге,студенттерге , олардың санасына, еркіне, сезіміне әсер етуші барлық саланы жүйелі жэне жоспарлы түрде реттеп отыратынын тәжірибе көрсетіп отыр.

Студенттерді оқыту-олардың танымдық іс-эрекетін дамытуға қазіргі маманға тән , жоғары кәсіптік қасиеттерді қалыптастыруға ұмтылдыратын жан -жақты үрдіс . Ол үқыпты ойластырылған және ғылыми негізделген бағдарлама болғанда ғана бүкіл оқыту үрдісіне кешенді қарау ұқстаздардың көңілін оқу-тәрбие үрдісінің бастапқы, шешімді бағыттарында ғана мүмкін болады . жоғаыда айтылғандардың бәрінің маңызды шарты алдын ала тақырыптық жоспарлау болып табылады.

Оқу сабақтарының алдын ала тақырыптық жоспары -белгілі бір тақырып бойынша ұйымдастырылған сызық. Бұл жоспар сабақ жүйесінің түрлі бөліктерін ойластырып ескертуге , яғни белгілі оқу үрдісінің қисынын дұрыс есптеуге мүмкіндік жасайды. Жоспарлаудың бүл түрі оқытудың мазмүны мен әдістерінің , тақырып материалы менциклдық басқа пәндердің материалының қисынды байланысын сақтауға мүмкіндік жасайды .

Көптеген оқытушыларды тарататын , үлкен және көп еңбекті қажет ететін жұмыс өзін ақтайтын тәжірибе көрсетті. Ол оқытушыларға оқу үрдісіне терең бойлап, түсінуді ғана емес , сонымен бірге оқу тәрбие үрдісінің келеңсіз жақтарын да анықтауға мүмкіндік береді . Мысалы, меңгеру деңгейін көтермейтін оқу материалының қайталануы , кезекті пэндерді меңгеру үшін ешқандай мәні жоқ тақырыптар ,болашақ мамандыққа қажеті жоқ , кәсіптің іс-әрекеті мазмұнымен байланысы жоқ оқытулар .Колледждегі оқу жұмысын ұйымдастырудың негізгі формасы -сабақ. Әрбір сабақ өзінде белгілі бір оқу мақсаты орындалатын, оның аяқталған бөлігі болып саналады. Әрбір сабақтың мазмүны оның орнына ,ғсабақ жүйесіндегі тақырыбына , оқытушының студенттердің алдына қойған нақты мақсатына байланысты болады.

Сабақты алдын ала жоспарлаудың негізгі оқу материалын алдын ала талдау және бағдарламалау әрбір тақырыбын жеке сабаққа , оқу жұмысы формасын ұйымдастыруға ,сонымен бірге эрбір сабақтың әдістемелік талдамасы бар оқу үрдісінің бөліктерінін ойластыруда болады.

Әрбір жеке сабақ теориялық оқыту сабақтары жүйесінің буыны болып табылады. Алдын ала тақырыптық жоспар — оқу жоспары мен теориялық оқытудың жеке сабақтарының жоспарының арасындағы, оқу —жоспарлау құжаттары жүйесіндегі элемент. Ол оқытушының сабаққа дайындыға нәтижелі жұмысының маңызды шарты, яғни материалдық-техникалық қамтамасыз ету бойынша нақты шаралардың талдамаларын және оқытушының өзінің әдістемелік дайындығын ,кезекті сабаққа студенттердің дайындығын бақылауды көрсетеді.

Алдын- ала тақырыптық жоспардың құрылымы мен мазмұны студенттер оқитын пәннен ,оқу материалының мазмұны мен көлемінен,жоспарланатын тақырыптан ,оқыту шартынан жэне т.б. жағдайлардан тікелей тәуелді.

 

1.3. Сәндік қолданбалы өнер элементтері негізіндегі былғары өңдеу технологиясының «тері бұйымдарын модельдеу» тарауын оқытудың эдістері мен формулалары.

 

Халық түрмысында мал терілерін қарапайым жолмен ұсату көптен бері келе жптқан тәсілдердің бірі. Сондықтан бұған байланысты түрлі -түрлі ұғымдар туды. Мысалы ,ірі қара малдың иленбеген   терісін   шылғи тері

немесе шылғи қайыс , ал тері иленіп үқсатылғаннан кейін оны қайыс деп атайды.

Шылғи қайысты ұқсатудың екі түрлі жолы бар. Бірі -оның жүнін сылып тастап пайдалану ,екінші-тері жүнін сылып тастап пайдалану . Жүнді терілерден тулақ ,тайтері ,бөстек,тұлып, қауға, шанаш,мес, дорба ,шарқай, т.б жасалады. Жүнін алып тастаған терілерден көк ,өкше сірі ,көн ,дабыл жасалады. Құрымға салынып,ысқа ұсталып ,құмға қатырылған саба, торсық көнек ,шанақ істеледі. Иленген теріден көксауыр ,таспа қайыс ,қапшық, құлын ,жарғақ бота ішік ,шідер ,жүген ,айыл тартпа ,тамақбау , құлақбау сияқты көлемді заттар да жасалады.

Ірі қараның терісі әрбір іске арнайы пайдаланылған .Соған қарай олардың әр түрлі атаулары бар . Мысалы,сиыр терілерін қолөнер шеберлері сиыр терісі,өгіз терісі, тайынша терісі, бұзау терісі деп төртке бөліп атайды да,әр терінің өн бойы -жондық,қабырғалық, үйек бас тері,пұшпақ ,мойын болып бірнеше түрге бөлінеді.Жылқы терісін -бие терісі ,жабағы және құлын терісі деп үшке бөлінеді. Түйе терілерін атан терісі,бота терісідеп екіге ғана бөлінеді. Атан терісі ,өгіз терісі және олардың жондықтары қол істеріне ең қолайлысы. Өрім ісіне ең жатымды қайыс- үйектер мен бауырлықтар. Ертерек кездеірі қараны үйектеп сойған, яғни малдың бір қарыс бауыр терісін бөлек тіліп алады . Ал бүтін терілерді түтас біріске арнағанда оның бас терісі мен пүшпақ терісін бөлек сойған жэне бас тері, пұшпақ үйек қол ісіне көбірек жұмсалатын . Терілердің мүндай бөліктерін малды сойып жатқанда бөлектеп алады. Біз осы терілерді қүрымға салып , ыстап үхтау мен иленген қайыстарды ұқсатуға толығырақ тоқталайық .Өйткені қол өнерде өрнектеліп жасалатын заттарға көбінесе терінің осы соңғы екі түрі қолданады.

Теріні ысқа әзірлегенде сиыр ,жылқы, серке терілерінің пышақ кескен жері жоқ бүтінін таңдап алады да ,жүнін ұстарамен сыпырып тастайды. Содан кейін 2-3 күн шошаланың төбесіне жайып не киіз қайнатқан құрымға салып қояды. Тері ащы құрымның күшімен иленген сияқтанып ширығып ,

шымырланады және қарақошқылөңге өнеді . Содан кейін оны сорғытып ,аз құрғатып үлгіге салып отырып сабаға ,көнекке ,иықты , емізікті ,торсықтарға , кеукеріндерге қауғаға арнап пішеді де терінің қыртысын сыртына қаратып шуда жіппен жиі жөрмеп тігеді .Ертерек кезде жақсы торсықтарды сыздық салып тарамыспен тіккен .

Тігіліп дайын болған торсықты өзен судың жағасына апарып ішіне ыстық құм толтырып ,құмды келтекпен түйгілеп әбдент нығыздау керек. Бұлай істегенде болашақ сабаның торсықтың сырт өрнегі қалыптасады. Құм кептелген торсықтар ыстық пен желде 4-*5 күн түрып әбден кеуіп сіріленіп қатады. Содан кейін құмын төгіп тастап ,ыдыстың іші-тысын тұздалған сармаймен немесе жылқының сүр етінің майымен майлап тағы да күнге қояды. Енді май сіңген тері ыдыс ұстауға әзір түрады.

Ыс салу жұмысы тобылғы бүршіктенісімен жүзеге асырыды . Мал шаруашылығы басым көшпелі елде ыс салуға ерекше маңызы беріліп, оның өзі үлкен науқанға айналған . Ыс салушы адам теріні күдіріп немесе өте қуратып алмайтын ,ыстық біркелкі сінуін ыс орнының мойны менен күркесін жасауды жақсы білетін маман болады. Әйтпесе жүздеген мал терілірі ысырып етілуі мүмкін .Бұдан біз ыс салушылық кәдімгідей мамандық саналғанын көреміз

Ыстың орнын не өзен жағасындағы жарқабақтан ,не қүдық маңындағы ескі апандардың шетінен дайындайды .Бү_л үшін 40-45 см ,тереңдігі 35-40см, ұзындығы 10-15см, жыра қазылады . Мұның жар  жақтағы аузын шұқырлап оттық жасайды да ,дала жақтағы аузын плитаның үстінгі тесіктері сияқты етіп ашық қалдырады. Жыраның ен бойының екі жақ қабырғасына Сол кезекпе -кезек кірпіш қалытқы қалап бүрма жасайды. Сонда оттықтан шыққан тобылғының жалыны мен ыстығы орта жолдағы қалтқықаларда бөгеледі де , шұңқыр аузына тек жылы түтін ғана келеді. Ал ысталатын терілерді ілетін күрке шұңқырдың осы дала жақ аузына тігіледі . Ол үшін бірнеше түзу ағаштардың басын түйсіріп , іргесін жая күрке жасайды. Оның

сыртын терімен , ескі құрым киіздермен немесе жас шөппен қымтап жауып қояды.

Ысқа қойылатын ыдыстар осы күркенің ішіне ауыздарын төмен, яғни түтінге қаратып ілінеді. Ысқа онша қурамаған бүрлі тобылғы, ши, көк пішен жағады, кейде қысқа ерекше иіс сіңіру үшін жусан, адраспан, арша т.б. шөптерді қоса жағады. Ысты әдетте бір ауылдың ақсақалы , беделді адамы салады . Өйткені ыс дүрыс салынбаса өрт шығып кетуі мүмкін.

Қой-ешкі терілері. Қой терілерін жабағы тері , қырықпа тері, күздік тері , соғым терісі,тақыр тері,тоқтышақ терісі, сеңсең, елтірі, мари, жылбысқы тері деп он түрге бөлінеді.

Жабағы тері — қой -ешкінің сәуір, мамыр айларындағы жабағы жүні қопсымаған қалың түбітті терісі. Бұдан өте жылы , күпі, тон, бөстек жасайды, жидітіп жүнін алады.

Қырықпа тері — Жабағы жүн мен күзем жүндері қырқылғаннан кейін сойылған малдың сұйық жүнді терісі. Бү_дан тон, шалбар сияқты жеңіл- желпі киім тігіледі.

Күздік тері — қазан ,қараша айларында сойылған малдың өңі қалың теріледі. Бүл тон, тшалбар, ішік,бөрік жасауға қолайлы.

Соғым терісі — жүндес, қыртысы қалың мықты теріллер, Ол киім түрлерінің  бәріне жарай береді.

Тақыр тері — жүнін қырқып алысымен сойылған немесе жүнін жидітіп алған терілер . Бүдан жарғақшалбар , тыстық, көмкерулер, қап, түлып, дорба, дабыл сияқты заттар жасалады.

Сеңсең — үш ай мен бес ай аралығындағы қозының қырқылмаған терісі. Бұдан көбінесе ішік, тымақ, бөрік, бөстек, көрпе жасайды.

Елтірі — туғанына 2-3 ай болған қозы терілері. Жүні бұйра қаракөл сияқты өте эдемі. Бұдан ішік, тымақ, бөрік, бөстек, ноғай бөрік, деңсе, жеңұш, жаға тігіледі.

Мари — туа салып немесе бір, екі сөткеде өлген қозы, лақ терілері. Бөрік, тақия, жүрын көкрекше жасауға, эдіптеуге, киім тысын көмкеруге қолайлы. Маридің жүні аласа, жылтыр, кейде таңдайлана өрнектеліп келеді.

Жылбысқа — іште жатып өлген немесе туысымен өлген қозының өте жүқа терісі. Оның жүні жоққа тэн. Тыстықа, астарға, әдіпке, өрнек бетіне сауға жарайды.

Тоқтышақ терісі — сенсеңі қырқылғаннан йейін біркелкі майдай жүн өскен, 4-5 айдай асқан қозы терісі. «Тоғыз қабат торқадан тоқтышақтың терісі артық» деген мақал да бар. Ол киімнің барлық түріне жарамады, жеңіл де жылы, жүмсақ тері. Одан тысты тон (қаптама) жасайды.

Ешкі терілерін — жүндес тері, тақтыр тері, түбіті тері, серке терісі, лақ терісі, лақ мариі деп бөледі. Ешкі терілері төзімді келеді. Сондықтан одан алуан киім тігеді, бөстек, тулақ, торсақ, саба, қапшық жасайды.

Мал терісін илеу.

Мал терілерін илеудің 2 түрлі әдісі бар. Оның бірі үлкен күбіге немесе шелекке ашытқы ашытып, теріні соған салып илеу. Мүны малма дейді. Екіншісі — и жағып илеу. Ал иді қатықтан,айраннан ,не езген күрттан не құрттың сары суынан ,кейде ашытқан көжеден, немесе ұнға түз қосып та жасайды.

Теріні малмамен илерде оны жібітіп шелдейді де, бір рет суық суға жуып тазартады Одан кейін күбідегі иге салып , күн сайын бірнеше рет сапсиды (шайқайды.) Иге салынған тері иге түгел батырылады. Олай болмаса терінің иге батпағанжері қара қайыстанып, бырысады да, кейін пішіп тігуге жарамайды.Қой, ешкі терілеріииде 6-9 күн, ірі қара терілері   15-20 күн жатады. Терінің иі қанғанын білу үшін оны қолмен тырнап қарағанда тері қыртысы қалыңдап,  ет қыртысы көшіп түрады.  Иден шыққан теріні көленкеге бір рет кептіріп, соңынан сақармен жуып тазартады. Малмаға салған терінің жүні ұйысып, білтелееніп қалады. Оны ажырату үщін кепкен соң жұмсақ шыбықпен сабап сілкеді. Кейде сирек тісті тарақпен тарайды.Теріні аз тобарсыған соң уқалай отырып, қолдың жылуымен кептірген жақсы.

Иленіп, кептірілген теріні еттейді. Жұмыстың бүл процесін тері қыру дейді. Теріні қыру үшін жұмыр ағаштың бір басын қабырғаға, не діңгекке сүйеп, бір басын көлбете жерге тіреп қояды да, оның үстінен биязды шекпен, не брезент жабады. Оның үстіне ет жағын сыртына қаратып теріні салып қырады. Терінің еті тез көшіп түсуі үшін, оған яе үн, не үнтақталған бор сеуіп қырады. Қырғы шалғы ортақтан немесе жүзді темірден жасалады.

Теріні и жағып та илейді. Ол үшін иленетін заттың көлемі шағын болуы шарт. Сеңсең, елтірі, лақ елтірісі, бота терісі мен ұсақ аң терілерін и жағып илейді. Бұларға жағылатын да жоғарыда айтылған и. Қоян, түлкі, бүлғын, қарсақ, тиін сияқты өңі жүқа аң терілері өте тез иленеді. Оларға и жағылғаннан кейін 1-2-ақ күн түрады. Аң терілері бітеу сойылып, оның жүнін былғамай, өңін шыңылтырландырмай илеп алады. Мұны «сабаулау » деп атайды. Мысалы жаңа сойылған түлкі терісін теріс айналдырып , құрт пен тұз жағады да, ішіне екі сабауды сұғып , кергілеп толғайды. Бұл тасымен ұқсатылған түлкі терісі 7-8 сағат ішінде тымақ тігуге әзір болады. Аң терісін қырғыштамайды, қалың көк еттері мен майларын қолмен алып тастайды.

Тері бояу.   Тері бояудың екі түрлі мақсаты бар . Біріншісі, теріге өң беру, ал екіншісі , терінің неғұрлым су өтпестеу етіп ширықтыру. Тері сатушылардың арасында ең көп тараған жэне теріні ұқсатудың тиімді тәсілі -қабыққа салып бояу. Бұған талдың, теректің ,еменнің қабықтары қолайлы. Сондай-ақ жер қынасын , томар бояуды шөп түбірін , шеңгелдің, көк тікеннің бүрлерін де кеңінен пайдаланады.Семіз терілердің майын сорғыту үшін оған ащы аралас былжыр салып кептіріп, артынан уқалап түсіріп тастайды.Кейде қызыл кірпіштің ұнтағын салып бүктеп тастаса да жеткілікті.

Теріні қабыққа салып бояу үшін талдың ,еменнің, қара мойылдың, кейде май қарғайдың қабықтары да жақсы. Оларды жасамалы ағаштардан күздігүні эзірлейді. Тік түрған ағаштың қабығын сыдыру ағашқа үлкен зиян келтіреді. Сондықтан  бояуға  алынатын  қабықты  кесілген  ағаштардан  жинайды.Жиналған қабықты жылы сумен жуып , кепкен соң темір келіге салып түйеді немесе қол дирменімен тартады. Он бір, он екі қойдың терісінен тігетін үлкен тонды бояу үшін осындай ұнтақталған 4-4,5 килограмм қабықты бір жарым -екі шелек суға салып, тұзын татытып қайнатады. Қайнау мен су алдырудың мезгілін қайнап шыққан қабық бояуының түсуіне жэне қоюлығына қарай белгілейді. Су аз құйылғандықтан бояуы шықпай, қабықтар қүрғақ бара жатса, үстеп су қүяды. Мұның керісінше, кейде оның суы көбейіп, бояуы өте сүйылса , қосымша қабық ұнтағын салып қайнатады. Ал қайнауы қанып , қажетті түсі мен қоюлығы кеткен соң от жағуды тоқтатып ,қабықтың үнтағын сүзіп алып тастайды.Қайнатылған бояу тері күйместей қанжылым болған соң теріні бояй беруге болады. Бояудың қою — сүйықтығын бірқалыпты етіп, қыл сыпыртқымен немесе кірі жоқ киіз қырдасын мен теріге жағады.Боялған теріні бояуын бойына сіңіру үшін бір -екі сағат өңін ішіне келтіріп бүктеп қояды. Бүктеулі жатып дегдіген теріні желге, көлеңкеге, ыстық үйге жайып кептіреді. Кептіргенде ол шыңылтырланып құрғап қалмас үшін теріні тобырси бастаған соң — ақ қолмен уқалап созғылайды.

Теріні бояудың келесі түрі — түмар бояу. Ашылауытқа шығатын құрай тектес жапырақтың өсімдік дэнге толған кезде басы ақ үрпіктенеді. Жапырақтар сарғайып, қурайдың түбі қызғылт тартады. Шамамен алғанда бү_л шілденің аяқ кезі.Осындай кезде қурайдың түбірін қызып алады да , оны әбден жуып, жақсылап кептіреді. Кепкен түбірді үнтақтап , қайнатып, жоғарыда айтылған тэсілдер бойынша тері бояуға пайдаланады. Мұны томар бояу дейді . Томар бояуға түз қоспайды. Бояу сүйық кезінде ашық сары, қоюланғанда күрең сары тартады. Томар бояумен жүнді де , жіпті де бояйды. Сондай-ақ теріні қынамен де бояйды. Қына жазықтарда, адырларда,шөптің арасында жерге жабыса өсетін өсімдік. Бұл әсіресе соны өрістерде көп. Оны дайындау үшін күзгі уақыт қолайлы .Қынаны үйге экелген соң оны шөп -шалаңнан, топырақтан арылтып, су мен бір жауып тастап қайнатса жеткілікті.Қынаны басытқысына тұз, ашц дас немесе мүсэтір қосып , аздап май қүяды. Кейде көк тікеннің, қызыл мойылдың бастырын өнеркәсіптен

шыққан бояумен араластырып , қына бояуын күрең қызыл етіп түсін ашады. Қына бояуы үшін жүн жіптерге жақсы қонады. Осы эдіспен боялған теріден әсем киім, тұтынуға қолайлы түрлі мүліктер жасалады. Соның ішінде әсіресе малдың терілерінен көп киім тігіледі. Бүларды өң киімдер деп атайды. Өйткені бұл киімдер өте жылы болады.

Мал терілерін илеп , боып, өң беру ертеден келе жатқан ең жақсы дамыған және жетілген өнер. Илеу қанып,бояуы сінвен былғары су тартып езілмейді . одан жасалған мүлік шегені берік үстайды., тігісіде ыдырамайды, және өзі тұтынуға төзімді. Былғарының бірнеше түрі бар . олар көксауар , опайке, былғары, құрым, көзелек шегірен .

Көксауыр жылқы терісіменсерке терілерінің сауырынан жасалады. Көбінесе ол көкпен, кейде қызылмен, сары жасыл түстермен боялып ең беті жылтырап тұрады.

Ағаш пен теріден жасалатын бұйымдар , қолайлы, жеңіл, жыртылып не сынбайтын болады жан — жақты көзделіп ескерілгенін байқауға болады. Оларды қол өнершілер адам тіршілігінің саласына икемдеп , компазициялық құрылғысымен көркемдеу тәсілін өзінің ерекшеліктерімен түрлі формада істейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ-ТАРАУ ЕҢБЕК САБЫҒЫНДА БЫЛҒАРЫНЫ ӨНДЕУДЕ ҮЙРЕТУДЕ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК ЖИНАҒЫН ҚОЛДАНУ

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.

 

2.1. Үйірме жұмыстарында саба түрлері және жасалу жолдарын оқушыларға үйрету.

 

Сабацтың тацырыбы:   Саба түрлері және жасалу жолы.

Сабақтың білімділік мацсаты: Оқушыларға торсықтың түрлері, олардың тігілу ерекшелігі, қолданылуы жайлы сарамандық білім беру.

Дамытушылық мацсаты : оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамыта отырып, көргендерін еске сақтап , оны қайта жаңғыртуға үйрету, қол, саусақ қимылдарының шеберлік жұмысын дамыту.

Сабақтың көрнектілігі: эскиздер түрлері, дайын саба, жасау жолдары туралы плакат.

Керекті қүрал жабдықтар: былғары, қайшы ,пышақ, ою-өрнек, біз.

Сабақтың өту әдісі : эңгімелесу , сұрақ-жауап, өз беттерінше жұмыс орындау.

П ән аралық байланыс: тарих, геометрия, сурет.

Сабақтың барысы:

Теориялық бөлім.

ұйымдастыру кезеңі. 2.ҮЙ тапсырмасын тексеру.

1. Саба не үшін пайдалынады.
2. Сабаның шығу тарихы туралы қандай түсінік бересіңдер
3. Саба неден жасалады.
4. Теріні өңдеу жолдары туралы не айтасыңдар
5. Сабаның пішіні қандай болады.

 

 Малма дегеніміз айранның сары суына ұн, кебек қосып жасалған иі. Терінің иі де жату мерзімі қалындығына байланысты.Мысалы түйе терісі малмада 1-ай жатса, ал түлкі терісі 3-ақ күнде иі болады. Иіден шыққан теріні кермекке салады. Кермекті емен не талдың қабығынан, қарағанның түбін кептіріп, ұнтақтап түйіпдазанға тұздың татына татыта су қүйып, қабық ұнтақты салып қайнатып әзірлейді. Кеде жусаның ерменің бүрін қосады. Содан соң ағаш астауға қотаруға жалаңаш қолдың шынтағын батырғанда шыдайтындай шым- шым кезінде теріні салып , он шақты күндей бетін жауып жылы ұстайды. Он күн өткен соң терінің бетін пышақпен тіліп көру керек. Егер кермектің қызғылт бояуы теріге қалындай түгел сіңсе, кермектің суын сорғытып , көленкеге жайып кептіріледі. Кепкен теріні талқыға салып, біраз жұмсартып алған соң, пішу керек. Кермекке салынған тері қоңыр қызыл түске боялады. Жақсы әрі үлкен деген саба 5- жылқының терісінен жасалады. Зор денелі не етженді адамды «бес биенің сабасындай »екен деген сөз осыдан қалған . Төрт жылқының терісінен сабаның төрт қабырғасы шығады, оны сабаның бойы деп атайды. Сабаның бойы трапеция тәрізді пішіледі. Ал бесінші жылқының терісінен сабаның түбін шаршылап пішеді. Пішіп алғаннан соң төрт боймен түбін қосып, оларды шуда жіппен немесе тарамыспен тігеді. Тігіп болған соң ішіне қүм, күл немесе ағаштың үгіндісін толтырып, сабаның формасы қалыптасқанша ұстайды. Әбден кепкен соң ішіндегісі төгіліп тасталады. Сыйымдылығы 100-литірге дейін болады. Сабаны той думанда және үлкен асарда пайдаланады. Оны семіз жылқының терілерінен тіккен, теріні ашыған сүтпен, іркіт, қүрт немесе қайнатылған талдың қабығының суын жібітіп, содан соң ыстап кептірген.

Сүйретпе : — Қымыз қүюға арналған торсықтан үлкен, сабадан кішіектеу жоғарғы жағы сүйірленіп келген ыдыс. Түйе мен жылқының мойын терісінен тігіледі, сыйымдылығы 20-литр. Қой ешкі сойғанда терісін сыдырып, түсін тарамастан тігіп ыстап қымыз айран қү_йып сүйретпеге ұқсас -мес деген ыдыс жасаған. Сыйымдылығы -30 литр .

Көнек:- Ірі қара бас не мойын шикі терісінен жасалған, бие саууға не қүдықтан су алуға арналған шүмегі бар ыдыс. Бие сауға қолайлы сыйымдылығы -3 литрге деиін. Онымен бие сауғанда бауын білекке іліп алып, түбін тізеге тірей сауады. Көнекті көбінесе жылқының терісінен жэне түйенің мойын терісінен жасайды. Ол үшін жас теріні тігінен арылтып , монақтың кең жағын түптеп, тарамыспен тігеді де, бір бүиіріне теріден шүмек бекітеді. Көнектің ауыз жағынан Ясас тобылғыдай иіп, шеңбер салып, оны сыртына қарай терімен көмкереді. Содан соң көнектің ішіне қүм толтырып, жас тері көлеңкеде әбден кеуіп, көнге айналған соң ішіндегі құмдй төгіп тастайды. Тері кепкенде мүйіз сызғышпен батыра өрнек салынады . Содан соң іші сыртына түздалмаған жылқы майын сіңіре жағып , тобылға арша тэрізді ағаштардан жас бұтақтарын жалындатпай бықсыта жағып, түтініне ыдыстың аузын төңкере іліп бірнеше сағат ыстайды. Ыс сіңген тері қызыл қоңыр түске еніп, әрлене түседі. Әрі оған құйылған тағамның исі де дәміде бабына келеді.

Торсық : Торсықты жылқының көң терісінен әзірлейді. Ол үшін терінің түгін жібітіп, ұстара иен қырып, жуып, жылысуға немесе малмаға 2-3 тәулік салып, жібітіп алып көлеңке жерге іліп қояды. Сэл тобырсыған соң, арнайы үлгілер бойынша пішіп, екі жағын беттестіріп, түйенің шудасынан езілген жіппен немесе тарамыспен қойып тігеді. Одан соң торсықтың ішіне таза қиыршықт құм толтырып аузына ағаш тығып бекітіп, көлеңке жерге іледі. Екі үш тәуліктен соң сүмсір мен бетіне өрнек салуға болады.Осы арада өте мұқият болған жөн. Тері дымқыл болса, немесе қаудырлап қатты кеуіп кетсе, өрнек түспейді. Сондықтан терінің бабы келгенде, кезінше өрнек керек . Теріге өрнек салу әдісін халық шеберлері «батырма» деп атайжы. Өрнек терең, бедерлі тауы үшін сүмсүійрмен өрнек нобайын сызып алып, өрнектің ізін қуалай сұйық маймен майлап, сүмсүірді батыра бірнеше рет ысу қажет. Тері ыдыстың бетіне батырма әдісімен өрнек салғанда қарсы жағындағы өрнекке нұқсан келмеуі үшін, астына жұмсақ жастық төсейді. Өрнек салынған соңы

 

ыдысты көлеңке жерге үш сөтке кептіпсе ол қатайып, көңге айналады. Содан соң ішіндегі құмын төгіп тастап бір -екі тәулік кептіріп ұстау керек. Теріден ,ағаштан жасалған ыдыстарды дүркін-дүркін ыстап отырудың гигиеналық маңызы өте үлкен . Баппен ысталған ыдыс әдемі қоңыр қызыл түске енеді, әрі ысталған ыдыста әр түрлі микроарганизмдер болмайды. Ыс сіңген ыдыста сақталған сүт тағамдарының исі мен дәмі де ерекше жұғымды болады. Әрі ұзақ уақыт бұзылмай сақталады.

 

2.3. Былғарыдан жасалған бұйымдардың формасы мен ою өрнектердің тәсілі.

 

Қазақтың ою- өрнегі : Қазақ ою -сызу өрнектеріндегі фон суреттердің түсі компазициялы болып келеді. Дағдыжа ақ түс қара фонға немесе керісінше болып орналасары қазақтарда кейбір түстердің символды мәні бар: көк түс —аспанның символы. Қызыл түс —оттың символы сары түс -ақыл парасаттың , қара түс -жердің символы, жасыл түс -жастықшақтың, көктемнің символы .

Заттың осы түстермен бояп өрнектегенде оған белгілі мән беріледі. Қазақ ою -өрнектерінің сан ғасырлық тарихы бар. Археалогиялық зерттеулер, қазақтың ою-сызу өнерінің ерте заманғы мал бағушы тайпалардың мәдениетімен сабақтас екендігін, Алтай орта Азия халықтарының мәдениетімен өзара байланысып жат —қандығын көрсетеді. Біздің жыл санауымызға дейінгі үлгісін молаларынан шыққан ою -сызу өрнектер 19-ғасырлары ою -өрнегімен ұқсас. Бұл қазақтық ою- өрнек өнерінің ежелгі үлгісін мәдениетінің жалғасы және дамыған түрі екендігін дәлелдейді.

Тұрпаныл безеніліп сағасындағы будда дінінің үңгір / шық үй / ғибадатхан асынның қабырғасына және төбесіне сызылған ою -өрнектерде қазіргі қазақ сырмақтарында салынатын мүйіз оюлардың үлгісі кездеседі . Осы ою -өрнектер қайдан шықты дей келе, біреулер кәдімгі геометриялық

 пішімдес құрылыстардан шықты десе, кейбіреулер жан -жануарлардың ішкі — сыртқы көріністерінен, сүйек бітімдерінен шықса керек десті . Тағы біреулер өсімдіктің әр —түрлі көріністеріне / мысалы: сынып жатқан ши, ағаш бүталардың, сүйеулі түрғал сынықтардың бүрыш көріністерінен / шықса керек десті. Ал енді біреулері геометриялық түрлердің шыға бастауы өрнек жасаушылардың өнерлерінің өрістей түсуіне байланысты, оларды ойлап, қиялдауынан туған дейді. Демек ою-өрнектердің шығу тарихы олардың сюжеттік мазмұны мен атаулары туралы мәселе әлі де болса көп зерттеуді талап етеді.

Ғасырлар бойы ұрпақтан -ұрпаққа, бір шебердің ұасталық іскерлік мәнеріне екінші біреуге үнемі ауысып отырғандықтан осы күнге кейбір қошқар мүйіз өрнегі бастапқы бейнесін өзгертіп кеткен . Ертеден келк жатқан халықтық мүраны тазартуды ойласақ алдымен бұрмалаушылықтан арылтып, оны әдемілігіне жеткізеді жаңатүр, жаңа мазмұн дамытуымыз керек.

Ою-өрнек әшәкей жасау шеберлігі бейнелеу өнерінің бір түрі. Бірақ бір есте боларлық жай, маман суретшілер көбінесе заттың сырт ормасын дәлдеп, суреттің неғұрлым сол затқа аумай ұқсап тұру жағынан көбірек назар аударады. Ал ою -өрнек үлгілерін жасаушы шеберлер өз орнектерінде ойлаған затының не сюжетінің сыр сипатын өзін шеттанып , оның дәлме -дәлдігінен гөрі көркем, әшекейлер болу жағынан баса назар аударды. Ескі замандағы ел әдетін, шаруашылық ғұрпын этнографиясын білген адамға мұндай өрнектердің заттың ұғымын жэне олардың неліктен бұлай аталатындығын пайымдау қиын емес. Қазақтың шиге, алашаға, кілемге салынатын «омыртқа» өрнегі алып құрайық бұл Ғани Иляевтің кілем, түскиіз, терме құрауға арнап жасаған өрнегі. Өрнектің аты «омыртқа» ол кілем « сынық мүйіз» өрнегінің элементтерінен қүралған. Сонымен қатар,өрнекте үлы жүз қазақтарының рулық белгісі болған. Мысалы ретінде көне заманнан айбалталарын алайық. Айбалтадағы 2 жүз тек әдемілік үшін ғана жасалған өрнек. Ал балта жүзінің өзі де жарты айбейнесін мезген түр.

Қазақтың өрнегі әшекейімен істелетін түрлері де, атаулары да өте көп .Солардың ішінде халық арасында көбірек тарағаны ою -өрнек. Ою — өрнек ісі тым ерте заманнан бастап -ақ қолөнердің барлық түріне бірдей ортақ әсемдеп әшекейлеудің негізі болып келді. Ою деген сөзбен өрнек деген сөздің мағынасы бір. Бұл сөздің ұғымында бір бірнәрсені ойып, кесіп алып жасау немесе екі заттың ою кесіп қиюластырып жасау, бір нәрсенің бетіне бедел түсіру деген мағынада жатады. Қазақ көбінесе бір өрнекке салып қиып алған, үлгіні үлгіге салып кескен сырмақтың қиығын, сондай-ақ барлық қошқар мүйіз өрнектерін де ою дейді. Ал өрнек дегеніміз әр түрлі ою, бедер, бейненің, күдіріп жалатып, бояп, батырып, қалыптап ісчтеген көркемдік түрлердің, әшекейлердің ортақ атауы іспеттес. Сондықтан көбінесе ою-өрнек деп қосарланып айтыла береді. Ою -өрнектің біздің заманымыздан мыңдаған жылдар бұрынғы халықтарда да соншалық ескі дәуірден бері келе жатқан халықтық өнердің бір түріне саналады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ш-ТАРАУ. ТЕХНИКАЛЫҚ -ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ МӘЛІМЕТТЕР

 

3.1. Теріден жасалынатын қазақ ұлттық бұйымдары.

 

Мал терілерін илеудің екі түрлі эдісі бар. Оның бір үлкен күбіге немесе шелекке ашытқы ашытып, теріні соған салып илеу. Мұны малма дейді. Екінші — иді жағып илеу. Ал иді қатықтан, айраннан не езген құрттан не құрттың сары суынан кейде ашытқан көжеден немесе ұнға тұз қосып жасайды.

Теріні малмен илерде оны жібітіп шелдейді де, бір рет суық суға жуып тазалайды. Одан кейін күбідегі иге салып, күн сайын сапсыйды /шайқайды/. Иіге салынған тері иге түгел батырылады. Олай болмаса терінің иіге батпаған жері қара қайыстанып, барысады да, кейін пішіп тігуге жарамайды. Қой, ешкі терілері иде 6-9 күн, ірі қара терілері 15-20 күн жатады. Терінің иі қанғанын білу үшін оны қолмен тырнап қарағанда тері қыртысы қалындап, ет қыртысы көшіп түрады. Иіден шыққан теріні көлеңкеге бір рет кептіріп, сонымен сахармен жуып тазартады. Малмаға терінің жүні ұйысып, білтеленіп қалады. Оны ажырату үшін кепкен соң жұмсақ щыбықпен сабап сілкейді.

Тері бояу. Тері бояудың екі түрлі мақсаты бар. Біріншісі , теріге өң беру, ал екіншісі, теріні неғұрлым ау өтпестей етіп шилықтыру. Тері ұқсатушылардың арасында ең көп тарағаны және теріні ұқсатушының тиімді тәсілі —қабыққа салып бояу. бүған талдың, теректің ыдысы қолайлы. Сондай-ақ жер қынасын, томар бояуды шөп түбірін, шеңгелдің, көк тіккеннің бүрлерін де кеңінен пайдаланады. семіз терілердің майын сорғыту үшін оған ащы аралас былжыр салып кептіріп, артынан уқалап түхіріп тастайды. Кейде қызыл кірпіштің ұнтағын салып бүктеп тастаса да жеткілікті.

Теріні бояудың келесі түрі-томар бояу. Ашылауытқа шығатын қурай тектес жапырақтың өсімдік дәнге басы ақ үрпектенеді. Жапырақтары

сарғайып, қурайдың түбі қызғыш тартады. Шамамен алғанда бұл шілденің аяқ кезі. Осындай кезде қурайдың түбірін қазып, алады да, оны әбден жуып, жақсылап кептіреді. Кепкен түбірді ұнтақтап, қайнатып, жоғарыда айтылған тәсілдер бойынша тері бояуға пайдаланады. Бояу сұйық кезінде ашық сары, қоюланғанда күрең сары тартады. Томар бояумен жүнді де жіпті де бояйды. Сондай-ақ теріні қынамен де бояйды. Қына жазықтары, адырларда, шөптің арасында жерге жабыса өсетін өсімдік. Бүл әсіресе өрістерде көп. Ондайды пайдалану үшін күзгі уақыт қолайлы. Қынаны үйге әкелген соң оны шөп таламнан топырақтан арылтып, сумен бір жуып тастап қайнатады. Он -он бес теріні бояу үшін екі шелек қына қайнатса жеткілікті қынаның басқысына түз, ашутас, немесе мүсәтір қосып, аздап май қүяды. Кейде көк тіккенің қызыл мойылдың бастарын өнер кэсіптен шыққан бояумен араластырып, қына бояуын күрең қызыл етіп түсін ашады. Осы әдіспен боялған теріден әсем киім, түтынуға қолайлы түрлі мүліктер жасайды.

Қой мен ешкі терісінен тон, шалбар, үлкен қолдың терісінен ішік, сесең ішік, лақ терісінен ішік тігіледі. Қойдың, ешкінің, тайлақтың пүшпақтарынан құрап тігілетін ішіктер де бар. Мұндай қүрама киімдерді көбінесе балаларға арнап тігіледі. Олар әрі жылы, әрі жеңіл келеді. Мал терісімен қатар, аң терілерінен де түрлі бас киімдер мен ішіктер тігіледі. Мысалы: қасқыр ішік, түлкі ішік, сусар бөрік, жанат ішік, бүлғын ішік, аң терісінен тігіледі. Кейде мұндай киімдер аң терісінен жонынан, тамағынан немесе пұшпағынан құрап істейді. Бүл киімдер тамақ тішік, тұлпақ бөрік, пұшпақ ішік деп атайды. Аң терілерінен әр түрлі төсеніштер жасайды. Оларды бөстек дейді. Теріден тігілген киімдерді кестелі немесе кестесіз маталармен тыстап, әдіптейді, / күндіз бөрік, қамқа тон т.б./

Теріні бояудың түрлері: Қазақстан жерінде халық арасында негізіне тараған тері бояу- ағаш түбірінен алынған бояу . Томар түбірінен бояуды мынадай жолдармен дайындап жасаған . Томар түбірінің сыртқы қабығы сыдырылып алынып байланып, түбір ұсақ бөлшек бөлінеді.Осы түбірлер 2-2,5 сағат қайнатылады оны қайнатып жатқан сұйық зат бірыңғай түске

бөлініп қомалжыңдалса, онда қайнатуды тоқтатуға болады. Бояудың түрі ұсталы ерітілген түбірдің көлемі тікелей байланысты,неғүрлым суы аз болып томардың түбірі нас болса, солғұрлым басу, қою болады. Ал суы көп болған жағдайда бояу сұйықтау болып әлсіз көрінеді жасалған бояуымыз суығанан кейін ғана оған терілерді толтырамыз. Ыдыс көлеміне қарай терінің бойы өзгеріп отырады. Шамамен бояуды тері 8-10 сағат жатады, сол уақыт аралығында ал сүрғылт -қызғылт түске боялып сүығады. Тері кептіріліп, бетіне қойдың майы жағылып уқаланып, тасқымен созылады. Ескіден келе жатқан, көптен белгілі бояулардың тағы бірі қына. Ол таулы алқаптарда, жайылмдарда шөпті далаларда өседі. Жаз, күз кездерінде қына әбден жетіліп иіскен мерзімде, шамамен тамыз бен шілде айларында тжиналып алынады. Қына жуылып басқа шөптерден тазартып, бірыңғай түске келгенше қайнатылады.

Тері мен былғарыдан басқа қынамен жүнді, ағашты, тағы басқа заттарды бояуға болады. Теріні, былғарыны жасыл түстерге бояу үшін қайын нәрін сәуір, мамыр айларында ағызып асыл, мыс салып, біраз көгілдендіріп сонымен бояған.

Иді дайындау жолдары . Іркіт -майы айырылып, тетіліп, алынған, ашытылған сүттен жасалған сұйық зат . Теріні илеу үшін 80 -100 ал ағаштан жасалған ыдысқа іркіткі қүйып оған түз салып ,араластырып дайындайды. Айран — қайнатылған бетінің қаймағын сүзіп алғанан кейін үйытқы, ашытқы қосып ашытылған сүт, айран мен іркіткі түсі ақ, айран іркіткіге қарағанда қою, Іркітсіз майда майлылау болып келеді. Тері илеу үшін бұған да тұз қосылады. Қүрт іркіткі- эбден қайнатып, қапқа құйып, сары суынан айырып, сөреге келтірідатырып алынғанан кеиін пайда болатын, бірте -бірте қатты күйге айналатын зат.

Дайындау қажеттілігін байланысты кейде қосып та жасайды. Қысқы уақыттарда ыстық суға салып езіп, сорлауы қосып не өзін суытып, сусын ретінде ішеді. Теріні илеу үшін қоймалжың қалып жасап, тұз қосып, сырт

жағына жағады. Сары су -іркіті қайнатқаннан кейін қалуа құйып айыратын ашытқан сұйық қышқыл зат. Бұған да тұз, ұн қосып жиі пайдаланады.

Терімен былғары құрақтарының шетін өру: Былғарының шетін біріктіруде ішінен жасалға заттардың шетін өңдеуге өрнектерге қолдануға арналған өрім түрлері көп. Құрақтарды, ал заттардың шетін қорытуға арналған өрімдер қыйындылары біріктіріп, қосумен қатар, оларды әдемілік, әшекей береді. Өрімдердің түрлері, бір — бірінен қыйық заттың шетінде тесіліп ойылған тесіп формаларына, өрімнің өріс, негізіне байланысты өзгеріп отырады. Өрімдер жиі жіңішкелеп, тігіп алынған таспал арқылы іске асырады. Төменде бір таспалы өрім деп заттың шетін әр түсті формалы тесіктермен тесік, ұзындығы өрілетін заттың қырынан екі елі ұзын қылып алынған таспамен өруді айтады. Өру негізінен өрілетін заттың бетін жоғары қаратып сол қолымызға ұқстаймыз да, таспаны бірінші тесіктен өткізіп 1,5 см қалғанша тартыңыз, ал қалған таспаның ұзын екі арасына салып желімдейміз. Екі таспалы қарапайым өрім өргенді, таспаны ұзындығын 6-1 есе артық болады бүл өрімнің бір таспалы өрімнен айырмашылығы — таспа бір тесілген иіні қайталанып өткізілгентаспа бірінші тесіктен өткенен кеиін қалған үшын желіндеп, ары қарай кіріп жүре береміз. Өрім сол бірінші жолғыдай солдан оңға қарай ақырына деййн өріледі. Өру кезінде таспаны алуына деиін қаттырақ татып отырыңдар , сонда өрім бір келкі сұлу болып шығады. Таспаның екі тесігінен дәл келуін ұмытпаңдар, таспаларың жұқа болсын.

 

3.2. Бұйымды даярлау технологиясының сипаты.

 

Айқал өрім: Айқал жұргізілген таспаларға, өрімді таспа бірінші тесікті баспай аттап екінші тесіктен өтеді. Жұп сандар ретімен жүреді. Өрім солдан оңға қарай жүргізіледі. Екінші жолда оңынан солға қарай жүріп тек бос қаған тесіктерден өткізіледі. Таспаның ұзындығы қыры өріліп  жатқан

заттың шеті қырынан 5-6 рет ұзын болуы керек. Әбден біткенде қосу, тэрізді өрілімдер пайда болады.

Шалып алып өру : Шалып алып өруде бірінші тесілген екі рет өтіп мықты белгіленеді, екінші тесіктен өткенен кеиін екі тесіктің ортасынан жалғастырылған таспа өткізіліп келесі тесікте өткізіледі. Осы әдеппен өрімнің ақырына дйиін жеткенше тартып отырып өріледі. Таспаны өрер алдында мұқият жинастырып екі жағына бірдеи тазалап, өрімнің дайындау қажет. Таспа ретінде түсті былғары пайдаларына болады. Таспа өрудің бұл әдістері анықтап көрсететіндігі.

Былғарының шетін тесу: Тесу — былғарының шетін қырларының өңдеуде өте маңызды орын адады .Тесуді әр түрлі формалы төрт бүрышты, үшбұрышты , сопақ, дөңгелек эр түрлі болаттан жасалған тескіштермен жүргізіледі. Былғарының шеттерін тесудің тағыда бір мақсаты — ол, жеке — жеке бөлшектерден қүралған заттарды біріктіріп қосу. Тесу сонымен қатар былғарыда жасалған заттардың беттерін бедерлі әшекейлеуге, тесіктер арқылы ою -өрнектер жасап мэнерленуі қажет. Тесу алқылы көптеген заттар әшекейлеген, олардың арасында белдік, тоқым және басқа да бұйымдар бар. Халық шаруашылығында былғары жасалған көптеген заттар осы әдіспен әшекейленеді. Тесуді жақсы жүргізу үшін шеберханада әр сан қилы тескіштер жасап алу керек. Олардың ұлтары / жүздері / өткір болуы керек. Былғарыны бірнеше рет тескішпен шетін ұштары жұқалап, өтпей қалуы ықтимал. Тескіш жасауда У- 1-8 болаттардың пайдаланылады, ұштарын маймен не су мен суарып қатайтуын ұмытпау қажет.

Теріден жасалатын бұйымдар : Қазақ халық теріден үй тұрмыс тіршілігіне, шаруашылық қажетіне жарайтын ерлердің сыртқы киім-кешкгі, ер-тұрман, құрал -сайман, айыл әбзелдерін азық -түлік салатын қаптарды, сұйық сусын сақтайтын ыдыстарды жасаған. Әсіресе, көнек, торсықтар өзіне лайық үлгілермен безендірілген. Теріге басылатын күрделі оюлар өсімдік тектес алуан түрлі де, не ыдыстың түріне қарай түйықталған шағында болады. Көнен көнек жасау, жабдық жасау, даярлауда үлкен табысқа жетіп, көркем -өнерге бірсыпырма үлес қосқан шеберлерді айрықша атауға болады.

Бұлқынақ : Жылқы терісінен жасалған ыдыс. Бұлқыншақ жасау үшін жылқы сойғанда артқы санын шашасына дейін мес қылып бітеу сылып алады. Содан соң терінің көк бетімен шелін тазартып, сан жағын арасынан шүберек салып тігеді. Оны «үшын» деп атайды. Тарамыспен немесе жылқыны құйрық қылымен тігіледі. Тігісін бұлкъшшақтың түп жағына келеді. Терінің сыйрақ тұсына келетін тар жағына лайық ағаштан тығын жасалады да, ішіне күл толтырып тығындап көлеңкеге кептіреді. Бүл ыдыс малшы қауымның ыстық күндерде айран, шалап, қойыртпақ құймына мейлінше қолайлы.

Қамшы: Қамшыгерлер өлшемі мұнымен шектелмейді. Терінің иленуі, таспаның ерекше қасиеттері деп аталады. Қалай өрілуі, өрімен саптың өзара ұзын — қысқалық салыстырмасы, қамшының алақаны, алақанның ұзындығы -қысқалығы, қатқыл не жұмсақтылығы шарт болып айтылады. Қамшыгерлер өз дағдысы, өз есебі бойынша қалағанын өздері жасап алады немесе өрімшілерге арнайы тапсырма беріп өргізеді. Қамшыгерлер мамандығы ұмытылып, жоғалып барады. Әлі де халық арасында бар жұрнағын қайта тірілту, қалпына келтіру қажет. Бүл қамшыдан көз жаза бастаған бүгінгі жастардың сезімінімен сенімін орнықтыруға тиіс.

Қамшы —ат көлік, мал айдауға арналғант жабдық. Қамшы қоғануға, қарсыласын үрып жығуға жайпатып салатын мамандық .Қамшы әр бір малшының қолында жүретін еңбек құрал және елеусіз сұйық қару. Бірақ қолында қамшы жүргенімен, оны қару ретінде пайдалану көрінгеннің қолында жүре бермейді. Ал қамшыгерлер өздерін елеусіз қаруға иемін деп санайды. Халықтың салт — заңында қамшыгерлердің қарапайым адамды қамшымен ұруына тиім салынған. Қамшыны үйге алып кіруге болмайды, Оны, сыртта, қалдыру керек. Қамшы арқылы жауынан қорғана алатын не жайратып салатын адамдар қамшыгер аталады. Жастайынан қамшыгерлікке құмарту не жастайынан қамшыгерлікке баулыну, тәрбие алу, қамшыгер

мамандардан үйрену, қамшыны ұстай білу, қамшымен ұра білу, бәрін білу шарт. Қамшы көп сәттерде ат үсті шалқастың қаруы. Жабдық және қару ретінде қару ретінде ұсталған қамшының ұрылуы мен тиілуіне қарай -қамшы үйіру, қамшы білеу қамшымен жасқау, сипай қамшылау, батыра қамшылау тағы басқалар сияқты атаулар арқылы ұруға қамшыны қалай ұруға байланысты тиген зардабын білдіреді. Қамшыгерлікте ертегі спорт түрінде сайысқа, бэс – бәйгеге, егес намысқа түсетін мамандықтың бірі болған. Қазақстанда қамшыгерлік спорты ұмыт қалған. Қазақ халқы ерте кезде қамшыкерлік өнерін ел -жүртқа үйрету жэне дәріптеу мақсатында арнайы жарыс өткізіп отырған . Қамшының түрлері: ат қамшы, дырау, дайыр, күдері, жартуыл, білеу, ұзын, шолақ киелі, қасиетті қамшы тағы сол сияқты атаулармен аталады. Қамшы төрт таспа, бес таспа, алты, сегіз , он- екі таспа, он-алты таспа деп аталады. Таспаны тіліп, қырнап, сыдырып, өңдеу арқылы жуан жіңішке болып өріледі. Көп таспалар мен ішіне өзек салып өргендері әрі жуандатылады. Өрілгеннен кейінгі үлгісі жұмыр, төрт қылы, бес, алты қырлы борлып шығады. Сапталмай тұрып түрлі-түрлі ысқыдан өткізіледі. Қамшының сабынан өрімі қысқа түрлі,өрімнен сабы тең түрі, сабынан ұзындау түрлері де бар. Ерлерге арналған, әйелдерге арналған түрлері моландау кезігеді . Жастармен жігіттер, жігіт ағалары ұстайтын қамшылардың өлшемі, алты түман ат қамшы, жеті тұман жар қамшы деп аталады. Өткірлік жағынан өлшемі алты тұман, өрімі жеті тұман дұрысырақ саналады.

Жұмыс жасау үшін қажетті құрал — жабдықтар мен көрнекі құрал-саймандар да шеберханада өз орнын таба білу керек. Шеберханада жұмыс жасау үшін ең бірінші қауіпсіздік ережесімен таныс болу шартты. Осы мэселені ескере отырып шеберхананы жабдықтау да қабырғаның бүрышынан қауіпсіздік ережесі орын алғаны дүрыс.

Кабинетте тақта жанында «бүгін сабақта» атты қабырға сынентінің жартысы магнитті болғаны дүрыс. Екінші   « кабинеттің жүмысы» атты

қабырға стенді де, сабақ, үйірме, факультатаив үзіліс кеселері жэне эр сынып бойынша ассистент, консультанттар тізімі жазылады.

Тақтаның жоғарғы жағына «өнерлі қол пішуге жақсы, өткір қайшы кесуге жақсы» , «Шеберлік шегі жоқ байлық», «Өнерлі өрге жүзеді», т.б. Сөздерді жазуға болады.

Кабинеттің қосымша бөлмесінде сабаққа қажетті құрал- жабдықтарды сақтау үшін арнайы текшелі шкаф болуы қажет.

Кабинетте ауыспалы бір стенді балалар жұүмысының көрмесіне арналады. Көрме ұйымдары тоқсан сайын немесе күрделі бір тақырып біткен сайын өзгертіп отырады.

• Кабинеттің іші құрғақ, жарық, жылы жэне желдетіліп, ауасын
  тазартып тұруға ықшамды болу қажеті керек.
• Кабинеттің ауданы 10 адам сабақ өтетіндей кең болуы керек.
• Кабинеттің ішінде  аспаптар  сақтайтын,  оқушылардың  бітпеген
  жұмыстарын және көрнекі құралдарын сақтайтын шкафтар дұрыс
  орналасуы керек.
• Әкелінген материалдарды кабинетке кіргізуге оңай  болу үшін,
  кабинет бірінші қабатта орналасқаны дұрыс.
• Кабинеттің қабырғасы ашық түспен сыланғаны дұрыс.Бұл көзге
  жақсы әсер етеді және кабинетті жарықтандыра түседі.
• Кабинетке сызбалардың түрлерін, көрнекі құралдары және т. б.
  Көрсету үшін тақта қажет.
• Кабинет қабырғаларына қазақтың ұлттық ою- өрнектері салынған
  плакаттарды ілу тиіс

 

3.3. Құрал— жабдық дайындаудың технологиялық

                                          ерекшеліктері.

Оқушыларды еңбекке баулуда мектеп ісіне жақсы талапқа сай түзілген бағдарламалар, оқулықтар, әдістемелік құралдар жэне жақсы маман кадрлар болғанымен оқу-материалдық база болмаса, онда еңбекке дайындау жеткілікті дәрежеде жүргізілді деп айту қиын. Сондықтан еңбекке баулуда, қолөнерге үйрету оқу бөлмелерінің жабдықталуы мен оларға қойылатын талаптар бірдей болуы қажет.

Оқу бөлмелері жабдықтарына қойылатын талаптар. Еңбекке баулудың, тәрбиелеудің жэне оқушыларға кәсіби бағдар беру жұмыстарының нәтижелілігі, көбіне дұрыс ұйымдастырылған оқу материалдық базалары, бөлмелері мен шеберханаларға, олардың оқу көрнекі-құралдармен және оқу жабдықтарымен, материалдармен, техникалық оку құралдарымен жабдықтау дәрежесіне байланысты болып келеді.

Мектептегі еңбекке баулудағы оқу материалдың базаларын нығайту бойынша жұмыстар нәтижесінде қазіргі уақытта 450-ден астам оқу жабдықтары бар: олар құрал-саймандар, станоктар, бейімделіу құралдар модельдері, кестелер, оқу дипозитивтері, диафильмдер, кинофильмдер жэне т.б.

Бүл  материалдық  кұралдар  тиімді  пайдалану  оқытушыға  оқыту әдістерін нәтижелі қолдану мүмкіндігін береді жэне сонымен бірге /оқу құралдары мен оқу жабдықтарын тиімді орналастыру, сондай-ақ оларды пайдалану/   еңбекке   баулу   сабағы   бойынша   оқу-тәрбие   процесінің нәтижелілігін арттырады.

Дегенмен кабинеттердің және шеберханалардың бар болу фактілері еңбекке баулуды жақсы жүргізу үшін жеткіліксіз. Мұнда оқу жабдықтарын, оқу құралдарын орналастыру мен оларды пайдалану өте қажет.

Мектеп практикасына талдау жасау төмендегілерді анықтауға мүмкіндік береді: жабдықтарды тиімсіз орналастыру, оқытушының барлык оқу қүралдары қорын (білмеуі) жекелеген құралдар түрлерінің дидактикалық

қасиеттерін білмеуі, толық пайдалануды білмеуі.

Оқу шеберханалар, бөлмелері бәрінен бүрын педагогикалық талаптарға

жауап беруі қажет:

а/ Мектеп оқушыларын еңбекке баулу мен тәрбиелеуде оқу бағдарламаларын

орындау үшін қажетті жағдай жасау.

э/ Оқытудың политехникалық жэне кәсіби бағдар бағыттылығын барлық

оңай түсінетін көрнекілік құралдармен мүмкіндік туғызу.

б/ Оқыту мен оқушылардың қоғамға пайдалы, өнімді еңбегімен ұштастыру

үшін материалдық жағдаймен қамтамасыз ету.

в/ Оқытушы мен окушы еңбегін ғылыми тұрғыда ұйымдастыру, оқу тәрбие

процессін сапасын және тиімділігін арттыруға мүмкіндік туғызу.

г/ Мектеп оқушыларының жасаған бұйымның жоғары сапалы болуын

қамтамасыз ету.

д/ Оқу құралы көмегімен берілетін информация қазіргі ғылым мен техника

жағдайын көрсете алатын ғылыми ақикатты болуы қажет.

Объектілер    мен    техникаларды    оқушыларға    тусіндіруді    жеңілдету

педагогикалык анықталған болу кажет.

е/ Информация мазмұны, оны жеткізу оқу бағдарламаларына, оқушылардың

танымдық мүмкіндігіне, олардың дайындық деңгейіне сәйкес болуы қажет

мектеп оқушыларының жас ерекшелігін ескеру және пәнаралық байланысты

жүзеге асыруды қамтамасыз ету қажет.

Эргономикалық тұрғыдан қарастырғанда оқу-материалдық база мемлекеттік

құралдарды үнемдеу мақсатын қарастыруы қажет. Жоғарыда атап өткен

педагогикалық талаптарда оқу-тәрбие процестері үшін сапалы зиянсыз

орындауға мүмкіндік беретін, оқу жабдықтарын интенсивті пайдаланғанына

ынталандыру керек.

Оқу жабдықтары мен оқу-көрнекі кұралдар қымбат жэне аз кездесетін материалдардан тұрмауы қажет. Бүл талаптардың орындалмауы материалдық құралдар шығынын экономикалық ақтамауына әкеп соқтырады, немесе практикада едәуір көп болатыны, мектептерде бүл құралдардың толығымен жоқ болуы.

Эргономикалық түрғыдан оқу-жабдықтар төмендегідей болуы қажет:

а)  Оқушылар үшін ыңғайлы, олар да еңбек тэсілдерін дұрыс қалыптастыру
мүмкіндігін қалыптастыру.

э) Мектеп оқушысының антронометриялық сипатына және жастарының мүмкіндігіне сәйкес болуы: әр түрлі өлшемді  қарастыру, әр түрлі жастағы оқушылар үшін жұмысшы орынды өлшемді көшіру және т.б.

б)    Мектеп   оқушысының   дене   бітімінің   дамуына,   оларда   қозғалыс
координациясының калыптасуына, тірек аппараттарының және бүлшық ет
жүйелерінің дамуына мүмкіндік туғызу жэне т.б.

Оқу қүралдары техникалық тұрғыда төмендегідей болуы қажет:

а)     Конструкциясы    бойынша   қарапайым,    кұрастыру    бөлшектерінің
үйлестірілуінің мүмкіндігінің болуы.

э) Критикалық жағдайда жұмыс жасайтын, сенімді және берік болуы.

б) Өндіріс үшін технологиялығы.

в) Жөндеуге болатындығы.

Оқу бөлмелерін әрлеу, оқу жабдықтарының түстері, формалары
техникалық эстетика талаптарына сәйкес болуы қажет жэне олар атқаратын
жұмыс түріне байланысты болуы керек. Бұл оқушыларды эстетикалық
талғамды тәрбиелеу  үшін                                       қажет.

Еңбекке     баулудағы     оқу-материалдық     базаны     тұрғызуда     еңбек қауіпсіздігі, санитарлық жэне гигиеналық талаптарды жалпы білім беретін мектебі үшін анықталған ережелерінің талаптары қамтамасыз етуі қажет. Жарық, жылу және желдету санитарлық-гигиеналык нормалар мектеп оқушылары үшін оқу шеберханаларының өндірістік санитария және техника қауіпсіздігі бойынша анықталған ережемен бекітіледі.

Оқу жабдықтарын шеберханада, кабинеттерде орналастыруда функциональды  зоналарды   бөледі.   Олар:   оқытушының  жұмыс   орны,

 

оқушының жеке жұмыс орны, оқушының коллективті пайдалану орны, оқу құралдарын сақтау аймағы, т.б. мамандандырылған шеберханаларда слесарлық-механикалық (электр кү_растыру) жэне ағаш өңдеу бөлмелері бөлек орындарда орналасады.

Шеберханаларда люминесценттік лампаларда 300 лк, лампада 150 лк болады. Жарық жарақатты 25-50 пайызға кемітеді. Шеберханадағы түстің 70-75 пайызы ашық түспен боялуы керек.

Ауа ауысымы 20 м /сағ болуы керек, станокта 250 м /сағ, желімдеу кезде желім еріткіште 350 м³ сағатқа жетуі керек. Тері өңдеу кезде шеберханадағы температура 20-24° С аралығында болуы қажет.

Шеберханадағы шу еңбек қабілетіне, көруге, демалуға, жүрек қызметіне әсер етеді. Шу жиілігі әр түрлі болады: төменгі жиіліктегі шу -300 Гц -дейін, орта 300-800 Гц, жоғары 800 Гц-тен жоғары, жоғары жиіліктегі шу зиянды.

Шеберханада «Жалпы білім беретін мектептің оқу шеберханалары туралы ереже бойынша» жабдықталады.

Жалпы қолөнері, тері өңдеу шеберханасының жабдықталу ерекшеліктері. ¥лттық қолданбалы өнерге үйрету барысында ұйымдастырылған шеберхана оқушылардың эстетикалық талғамының қалыптасуына еңбекке сүйіспеншілігінің артуына және өз еңбегінен ләззат алып, еңбекке ынтасының артуына ықпал етеді. Осыған орай жұмыс жоспарын жасап, оның негізінде эстетикалык талғамға сай эскиздер сызып шеберхананы жабдықтауды колға алады. Әр түрлі түстер адамға әр қалай әсер ететіні белгілі. Сондықтан шеберхананы безендіру ісін алдымен эскиз бойынша қабырғаны бояудан бастағаны жөн. Мысалы, жасыл түс адамға тыныштық әкеліп, сары түс адамның көңіл-күйін қуанышқа бөлейтіндігі, ал қызыл түс адамның жұмыс қабілетін арттыратыны дәлелденген. Осыған сәйкес шеберхананың қабырғасын қызыл сары түспен бояп, оның жұмсақ болуына көңіл бөлгені дүрыс. Шеберханадағы терезенің қай бағытта орналасқанына қарай, жылы түстерді көбірек пайдаланып, еденді де қызыл қоңыр түспен сырлап, төбені ақ күйінде калдырсақ, мүның өзі шеберханадағы планшеттердің түстері мен стеллажды шкафтар бояуларының үйлесім табуына эсер етеді. Бүлар оқушылардың эстетикалық талғамының артуына ықпал жасайды.

Табиғат сүлулығын паш ететін, туған жер табиғатына сүйіспеншілікті арттыратын қолөнердің барлық түріне ортақ әсемдеп әшекейлеудің негізі болған, қолөнерінің ішінде көп тараған ою-өрнек мүйісін жасау және де оған қоса түрлі-түсті боялған. Тері бұйымдарымен танысу бұрышын жасаған абзал. Шеберханада әрбір затты дұрыс орналастыра білген жөн. Ол оқушылардың практикалық сабақтарда еркін жүмыс жасауына колайлы.

 

3.4. Үлттық қолданбалы өнер бұйымдарын үйрету шеберханасы және олардың жабдықталуы.

 

Еңбек сабағында оқушылар әр түрлі еңбек құралдарының көмегімен сабақ өтіледі. Оқушыларға қол өнерді практикалық сабаққа әр түрлі қүралдармен жұмыс істейді. Мысалы: қайшы , пышақ біз.

Мұғалім сабақ бастамас бұрын осы құралдардың қауіпсіздік ережесін оқушыларға ескерту қажет. Алғашқы сабақта мұғалім оқушыларға керекті құрал -жабдықтарымен, олардың пайдалануымен , жұмыс уақыты біткен соң, қалай жинастыру керектігіне таныстырады.

Кабинет қабырғасындағы балаларға үнемі көрініп түратын бөлігіне қауіпсіздік ережелері жазылған төмендегі нұсқаға ілінуі керек.

Қол инемен жүмыс.

1. Біз арнайы қобдишада сақтау керек.
2. Бізді қолайсыз жерге тастауға болмайды.
3. Тігіс кезінде біздің ұшын жоғары ұстама.
4. Бізбен жүмыс кезінде оймақ киген дұрыс.
5. Бізді тістеп отыруға болмайды.
   Қайшымен жұмыс.
6. Қайшыны арнайы қобдишада сақтау керек.
7. Қайшыны жолдасыңа үшкір ұшымен берме.
8. Қайшыны ашық қалдыруға болмайды.
9. Жолдасың қайшымен жұмыс істегенде, көңілін бөлуге болмайды.
10. Қайшыны ұшын жоғары қарай көтерме.
11. Пышақпен жұмыс

 

1. Пышақтың ұшын алдын ала тексеру .
2. Пышақты ұшын дүрыс ұстау
3. Пышақты тек тұтқасынан ұстаған дұрыс.
4. Пышақты арнайы тіреуішке қою керек.
5. Пышақты тек мұғалімнің рұқсатымен пайдалануға болады.
6. Ылғал қолмен токқа қосылған станокты ұстауға болмайды.
   Жұмыс барысында арнаулы киім киуі керек .

Құрал -жабдықтарды жұмыс біткен соң өз орнында тұрғанын қадағалау

керек.

Сабақ біткен соң кабинеттің тазалығына қарау керек

Оқушыларды еңбекке баулуда мектеп ісіне жақсы талапқа сай түзілген бағдарламалар, оқулықтар әдістемелік құралдар жэне жақсы маман кадрлар болғанмен оқу — материалдық база болмаса, онда еңбекке баулуда, қолөнерін үйрету оқу бөлмелерінің жабдықталуы мен оларға қойылатын талаптар бірдей болу қажет.

Оқу бөлмелері жабдықтарына қойылатын талаптар. Еңбекке баулуды тәрбиелеудің және оқушыларға кәсіби бағдар беру жұмыстарының нәтижелілігі, көбіне дұрыс ұйымдастырылған оқу материалдық базалары, бөлмелері мен шеберханаларға, олардың оқу көрнекі- құралдарымен және оқу жабдықтарымен, материалдарымен, техникалық оқу құралдарымен жабдықтау дәрежесіне байланысты болып келеді.

Мектептегі еңбекке баулудағы оқу материалдарын базаларын нығайту бойынша  жұмысқа  нәтижесіне   қазіргі   уақытта  450-   ден   астан   оқу

жабдықтары бар. Олар құрал — саймандар, станоктар, бейімделу құралдар моделдері, кестелер оқу дипозивтері, дия фильмдер, кино фильмдер және

Бұл материалдық құралдар тиімді пайдалану оқытушыға оқыту құралдары мен оқу жабдықтарын тиімді орналастырады. Сондай -ақ оларды пайдалану еңбекке баулу сабағы бойынша оқу тәрбие процесінң нәтижелігін арттырады .Дегенмен кабинеттердің және шеберханалардың бар болу фактілері еңбекке баулуды жақсы жүргізу үшін жеткіліксіз. Мұнда оқу жабдықтарын, оқу құралдарын орналастыру мен оларды пайдалану өте қажет.

Мектеп практикасында талдау жасау төмендегілерді анықтауға мүмкіндік береді жабдықтарды тиімсіз орналастыру, оқытушының барлық оқу құралдары қорын жекелеген құралдар түрлерінің дидактикалық қасиеттерін білмеуі толық пайдалануды білмеуі.

Оқу шеберханалары, бөлмелері бәрінен бұрын педагогикалық талаптарға жауап беру қажет.

а /                     Мектеп оқушыларын еңбекке баулу мен тәрбиелеуде оқу

бағдарламаларын орындау үшін қажетті жағдай жасау .

ә / Оқытудың политехникалдық жэне кәсіби бағдар бағыттылығын барлық оңай түсінетін көрнекілік құралдармен мүмкіндік туғызады.

б / Оқыту мен оқушылардың қоғамға пайдалы, өнімді еңбегімен ұштастыру үшін материалдық жағдаймен қамтамасыз ету.

в / Оқытушы мен оқушы еңбегін ғылыми тұрғыдай ұйымдастыру, оқу тәрбие процесін сапасын жэне тиімділігін арттыруға мүмкіндік туғызу.

г / Мектеп оқушыларының жасаған бұйымын жоғары сапалы болуын қамтамасыз ету.

д / Оқу құралы көмегімен берілетін информация қазіргі ғылымен техника жағдайын көрсете алатын ғылыми ақиқатты болу қажет.Объектілер мен техникаларды оқушыларға түсіндіруді жеңілдету педагогикалық анықталған болу қажет.

е / Информация мазмұны, оны жеткізу оқу бағдарламаларына , оқушылардың танымдық мүмкіндігіне, олардың дайындық деңгейіне сәикес болуы қажет. Мектеп оқушыларының жас ерекшелігі ескеру пән аралық байланысты жүзеге асыруды қамтамасыз ету қажет .

Эргономикалық тұрғыдан қарастырылғанда оқу -маткриалдық база мемлекеттік құралдарды үнемдеу мақсатын қарастыру қажет Жоғарыда атап өткен педагогикалық талаптарға оқу -тәрбие процесі үшін сапалы зиянсыз орындауға мүмкіндік беретін, оқу жабдықтарын интенсивті пайдаланылғанына ынталандыру керек.

Оқу жабдықтарымен оқу -көрнекі құралдары қымбат жэне аз кездесетін материалдардан тұрмауы қажет. Бүл талаптардың орындалмауы материалдық құралдар шығынын эканомикалық ақтамауына әкеп соқтырады, немесе практикада едәуір көп болатыны, мектептерде бүл құралдардың толығымен жоқ болуы.

Эргономикалық түрғыдан оқу -жабдықтар төмендегідей болуы қажет.

а)  Оқушылар үшін ыңғайлы, олар да еңбек тәсілдерін қалыптастыру
мүмкіндігін қалыптастыру.

б)  Мектеп    оқушысының    антроменетриялдық    сипатына    және
жастарының мүмкіндігіне сәйкес болуы әр түрлі өлшемді құралдары
қарастыру, әр түрлі жастағы оқушылар жұмысшы орынды өлшемді
көшіру және т.б.

в)  Мектеп оқушысының дене бітімінің дамуына, оларды қозғалыс
координациясының   қалыптасуына    аппараттарының   және
бұлшық ет жүйелерінің дамуына мүмкіндік туғызу және т.б

Оқу құралдары техникалық тұрғыда төмендегідей болуы қажет:

а. Конструкциясы бойынша қарапайым, құрастыру    бөлшектерінің

үйлестіруінің мүмкіндігінің болуы.

Ь. Критикалық жағдайда жұмыс жасайтын, сенімді және берік болуы. с. Өндіріс үшін техналогиялығы,

ё. Жөндеуге болатындығы.

Оқу бөлмелерін әрлеу, оқу жабдықтарының түстері, формалары техникалық эстетика талаптарына сәйкес болуы қажет жэне олар атқаратын жұмыс түріне байланысты болуы керек. Бұл оқушыларды эстетикалық талғамды тәрбиелеу үшін қажет.

Еңбекке баулудағы оқу-материалдық базаны тұрғызуда еңбек қауіпсіздігі, санитарлық жэне гигиеналық талаптарда жалпы білім беретін мектебі үшін анықталған ережелердің талаптары қамтамасыз етуі қажет.

Жарық, жылу және желдету санитарлық -гигиеналық нормалар мектеп оқушылары үшін оқу шеберханаларының өндірістік санитария жэне техника қауіпсіздігі бойынша анықталған ережемен бекітіледі.

Оқу жабдықтарын шеберханада, кабинеттерде орналасуда функционвльды зоналарды бөледі. Олар оқытушының жұқмыс орны, оқушының жеке жұмыс орны, оқушының колективті пайдалану орны, оқу Құралдарын сақтау аймағы, т.б мамандандырылған шеберханада Слесарлық -механикалық жэне ағаш өңдеу бөлмелері бөлек орындарда орналасады.

Шеберханаларда люминесценттік лампаларда 300 лк, лампада 150 лк болады. Жарық жарақатты 25-50 пайызға кемітеді. Шеберханадағы түстің 70-75 пайызы ашық түспен боялу керек.

Ауа ауысымы 20 м/сағ болуы керек. Мата өңдеу кезде шеберханадағы температура 20-24 с ралығында болуы қажет.

Шеберханадағы шу еңбек қабілетіне, көруге, демалуға,жүрек қызметіне эсер етеді. Шу жиілігі эр түрлі болады. Төменгі жиіліктегі шу -300 гц -дейін орта 300-800гц жоғары 80гц жоғары, жиілікте шу зиян.

Шеберханада «Жалпы білім беретін мектептің оқу шеберханалары туралы ереже бойынша» жабдықталады.

Жалпы қолөнері тері өңдеу шеберханасының жабдықталу ерекшелігі. ¥лттық қолданбалы өнерге үйрету барысында ұйымдастырылған шеберхана оқушылардың эстетикалық талғамның қалыптасуына еңбекке сүйіспеншілігінің артуына және өз еңбегінен ләззат алып, еңбек ынтасының

артуына ықпал етеді. Осыған орай жұмыс жоспарын жасап, оның негізінде эстетикалық талғамға сай эскиздер сызып шеберхананы жабдықтауды қолға алады.Әр түрлі түстер адамға әр қалай әсер ететіні белгілі.Сондықтан шеберхананы безендіру ісін алдымен эскиз бойынша қабырғаны бояудан бастағаны жөн . Мысалы, жасыл түс адамға тыныштық экеліп, сары түс адамның көңіл күйін қуанышқа бөлейтіндігі, ал қызылтүс адамның жұмыс қабілетін арттыратыны дәлелденген. Осыған сэйкес шеберхананың қабырғасы қызыл сары түспен бояп, оның жұмсақ болуына көңіл бөлгені дүрыс. Шеберханадағы терезенің қай бағытта орналасқанына қарай, жылы түстерді көбірек пайдаланып, еденді де қызыл қоңыр түспен сырлап, төбені ақ күйінде қалдырса, мүның өзі шеберханадағы планшеттердің түстері мен стелажды шкафтар бояуларының үйлесім табуына эсер етеді.Бұлар оқушылардың эстетикалық талғамның артуына ықпал етеді.

Сонымен қатар, шеберханадағы артқы қабырғаны жастардың жарқын болашағын елестететін, мамандықтар әлемін бастайтын «Жарқын болашақ» атты өрнекпен безендіріп, оң жақ қабырғаны оқушыларға түр мекн түс, бояулар үндестіре /тоқыма, кесте, тігін өнерлері жөніне мағлүматтар беретін стенділер, өмірдегі үйлесімділік пен өнердің сарқылмас көркемділігін бейнелейтін планшеттерге сондай-ақ оқушылардың практикалық жүмыстарының үздік еңбектерінің көрмесіне арнасақ жарасым табар еді.

Табиғат сұлулығын паш ететін, туған жер табиғатына сүйіспеншілікті арттыратын қолөнерді барлық түріне ортақ әсемдеп әшекейлеудің негізі болған, қолөнерінің ішінде көп тараған ою -өрнек мүйісін жасау және де оған абзал. Шеберханада әрбір затты дұрыс орналастыра білген жөн. Тігін машиналарын екі қатар етіп қатарластыра орналастыру керек. Ол оқушылардың практикалық сабақтарда еркін жүмыс жасауына қолайлы.

Халық бүрын ғылым мен білімге қолы жетпеседе, сұлулық пен әсемдікті таңдай да, талғай да білген. Өз түрмысы мен мәдениетінде қол өнерін мұрат тұтып жетілдіре білген. Шеберліктің небір сан саласын асқан

ұқыптылықпен көкірегінде қастерлей сақтап, меңгеріп, біздің дэуірімізге ұштастырған.

Қол өнердің Қазақстан териториясында ертеден кең дамығаны мол деректерге сүйене сөз болады. Оның өркен жаюы, біріншіден қазақ халқының күнделікті тұрмысына пайдалану қажеттілігінен туса, екіншіден халықтың өнерді құрмет тұтып жоғары бағалауынан туған. Халқымыздың ұлттық ою -өрнегі кең даланы мекендеген көшпелі талай тайпалар әсерімен замандар бойы қалыптасқан.

Қазақстанның сәндік қолөнері -біздің түрлі ұлттық, мәдениетіміздің құрамды бөлігі. Оны дамыта отырып, жер -жерде халық шеберлерінің өнегелі істерін жас үрпақтарға насихаттау, қолөнер бұйымдарының сапасын арттыра беру аса құрметті және игілікті іс болмақ.

Республикамыздың көптеген ғылыми зерттеулердің қолөнерінің тәрбиелік мәнін дәледеуге байланысты, қолөнерін қайта жаңғырту мақсатында бірқатар жұмыстар атқарылып жатыр. Олар тұжырымдамалар оқулықтар оқу бағдарламалары, әдістемелік құралдар . Бүлардың барлығының мақсаты өскелең ұрпақты бала кезеңнен және мектептің өміріне оқушыларды өз халқының өнеріне үйрету арқылы еліне , туған жеріне , өнерге деген сүйіспеншілігін қалыптастыруды жүзеге асыру болып табылады

Біздің жұмысты жазудағы негізгі мақсатымыз қолөнерін , оның ішінде теріден бұйымдар жасауды үйрету . Қолөнерінің негізінде ата-бабаларымыз өз ұрпақтарының еңбек етуге , өмір сүруге тәрбиелеген.

Қолөнеріне оның ішінде сәндік қолтаңбалы өнерге үйретуге оқушыларды еңбекке, эстетикалық дене ақыл-ой тәрбиесін беруді жүзеге асыру мүмкіндігін зерттеулер анықтауда. Олай болатын болса  теріден бүйымдарды дайындауды үйрету барысында біз тек материалдық құндылық ғана емес, оқушының бойында сапалық қасиеттерді қалыптасуына ықпал етеді.

 

Қорытынды

 

Республикамыздың көптеген ғылыми зерттеулердің тәрбиелік мәнін дәлелдеуге байланысты, қолөнерін қайта жаңғырту мақсатында бірқатар жұмыстар атқарылып жатыр. Олар: тұжырымдамалар, оқулықтар оқу бағдарламалары, әдістемелік құралдар. Бүлардың барлығының мақсаты өскелең ұрпақты бала кезеңінен және мектептің өміріне оқушыларды өз халқының өнеріне үйрету арқылы еліне, туған жеріне, өнерге деген сүйіспеншілігін қалыптастыруды жүзеге асыру болып табылады.

Қолөнеріне оның ішінде сәндік қолданбалы өнерге үйретуде оқушыларды еңбекке, эстетикалық дене ақыл-ой тәрбиесін беруді жүзеге асыру мүмкіндігін зерттеулер анықтауда.

Халық бұрын ғылым мен білімге қолы жетпесе де, сұлулық пен әсемдікті таңдай да, талғай да білген. Өз тұрмысы мен мәдениетінде қол-өнерін мұрат тұтып жетілдіре берген. Шеберліктің небір сан саласын асқан ұқыптылықпен көкірегінде қастерлей сақтап, меңгеріп, біздің дәуірімізге ұштастырған.

Қолөнердің Қазақстан териториясында ертеден кең дамығаны мол деректерге сүйене сөз болады. Оның өркен жаюы, біріншіден қазақ халқының күнделікті түрмысына пайдалану қажеттілігінен туса, екіншіден халықтың өнерді құрмет тұтып жоғары бағалауынан туған. Халқымыздың ұлттық ою — өрнегі кең даланы мекендеген көшпелі талай тайпалар әсерімен замандар бойы қалыптасқан.

Қазақстанның сәндік қолөнері — біздің түрлі ұлттык, мәдениетіміздің құрамды бөлігі. Оны дамыта отырып, жер — жерде халық шеберлерінің өнегелі істерін жас ұрпақтарға насихаттау, қолөнер бұйымдарының сапасын арттыра беру аса қүрметті және игілікті іс болмақ.

 

Қолданылған әдебиеттер

 

1. Қазақстан Республикасында   жалпы   білім   беретін   мектептер
   білім мазмүнының тұжырымдамасы. Алматы, Қазақстан 1993 9 сэуір.
2. Қазақстан Республикасында       жалпы        білім       беретін
   мектептері оқушыларының еңбекке оқыту мен тәрбиелеу тұжырымдамасы.
   Алматы, Қазақстан 1993 21 қаңтар.
3. Атутов П.Р., Бабкин Н.И., Васильев Ю.Н. Связь тудового обучения с
   основами наук. М. Просвещение 1983.
4. Арғынбаев X. Қазақ халқының қолөнері. Алматы: Өнер, 1987.
5. Айғабылов Н. «Еңбек тәрбиесінің психологиялық аспектісі» //
   Қазақстан мектебі журналы. 1986 №6 29 бет.
6. Әбдуалиева Ш. «Қолөнер сабағын өткізу тәжірибемен» // Қазақстан
   мектебі журналы. 1975 №6.
7. Әбілова 3. Оқытушыларға эстетикалық тәрбие беру. Алматы: Мектеп,
8. Әбітова Б. «Салт дэстүріміз — сабақта» // Қазақстан мектебі, 1993. №2
   22 бет.
9. Әбдуалиева Ш. «Халық қолөнері» Алматы 1992, 120 бет.

 

10. Батышев С.Я. Трудовая подготовка школьников. Вопросы теории и
    методики. М. Педагогика 1981.
11. Жүмабаев М. Педагогика. Алматы. Ана тілі. 1992.
12. Жарықбаев К. Жалпы психология. Алматы. Мектеп. 1980.
13. Ильина В.А. Педагогика. Алматы. Мектеп. 1977.
14. Казакевич В.М., Поляков В.А., Ставровский А.Е. Основы методики и
    трудового обучения. / Под. ред. В.А. Полякова.-М.: Просвещение 1987.
15. Кальней В.А.    и    др.    Основы    методики    трудового    и
    профессионального обучения. -М.: Просвещение 1987.
16. Касымов С. Қазақ халқының қолөнері. Алматы. Қазақстан 1995.
17. Методика трудового обучения   с   практикумам.   /   Под.   ред.
    Д.А. Тхоржевского. -М.: Просвещение 1987.
18. Педагогикалық және жас ерекшеліктер психологиясы. /Ред.
    Басқалары. А.В. Петровский. -Алматы. Мектеп. 1987.
19. Зборник документов по    трудовой    и    профессиональной
    подготовки  школьников.  Сост.  О.П.  Аваричев,  С.М.  Куликов  —  М.:
    Просвещение 1987.
20. Тәжімүратов Ә. Шебердің қолы ортақ. Алматы. Қазақстан 1977.
21. Төленбаев С. Ою. Алматы: Өнер, 1989.
22. Шаңырақ /қазақша үй-түрмыс  энциклопедиясы  //Бас  редактор
    Р.Н. Нүрғалиев Алматы: Каз.сов.энцикл. Бас редакциясы 1990.
23. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тэлім-тәрбиесі. Алматы. Қазақстан,
24. Жолдасбекова С.А.,    Жолдасбеков    А.А.    «Үлттық    сэндік-
    қолданбалы өнерге үйрету» 1-4 сыныптар. /эдістемелік қүрал/. 1993.
25. Жүннен жасалатын бұйымдар /Қүрастырушы Қ. Мұқанов. -Алматы.
    Қайнар, 1989.
26. Муканов С.М. Казахская домашняя художественное ремесло. Алма-
    Ата, 1979.
27. Елемесова Ү. Эстетикалық тэрбие // Қазақстан мектебі. 1984, №8 29-
    30 бет.
28. Ержанова С. Қолөнерге баулу // Қазақстан мектебі, 1992 №2 58 бет.
29. Есжанова П. Ою-өрнекті үйрету // Қазақстан мектебі, 1989 №3.

 

30. Қалмақов Ә. Сәндік-қолданбалы өнерді пайдалану. // Қазақстан
    мектебі, 1989. №558 бет.
31. Қоянбаев Ж. Жас ерекшеліктерге сүйене отырып // Қазақстан
    мектебі, 1993№857бет.
32. Қүдайбергенова Ә.   Халық   қолөнері   эсемдік   қазынасы.   //
    Қазақстан мектебі, 1991 №6.
33. Қүдайқүлова А.   Үлттық   үй   жиьазы   бүйымдарын   жасауды
    оқушыларға үйрету тәжірибемнен, 1979, №5, 72-75 бет.
34. Мизанбаева Р. Оқушылардың эстетикалық сезімдерін дамыту //
    Қазақстан мектебі, 1991, №5, 58-60 бет.
35. Сапожников В.В. Оқу шеберханасындағы  өнімді  еңбек жэне
    оның тәрбиелік мүмкіндіктері / Қазақстан мектебі, 1981, №2, 65-70 бет

Зб.Тұрмыста қызмет көрсету / Жалпы білім беретін орта мектеп бағдарламалары / Алматы. 1992.

37.Технология пэні бойынша қазақ мектептеріне арналған бағдарлама / 5-9 сыныптар/.-Алматы: Рауан, 1999.

З8 .Жалпы білім беретін орта мектеп бағдарламасы. 1986. -М.: