ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ӘЛ — ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ

Болашақ маманның өзін-өзі дамытудың психологиялық- педагогикалық негіздері

Алматы — 2012

ТҮЙІН

Болашақ маманның өзін-өзі дамытудың психологиялық- педагогикалық негіздері

Мақсаты: Болашақ маманның өзін-өзі дамытуының тиімді жолдарын, жағдайлары мен тәсілдерін анықтап, олардың теориялық негіздемесін жасау.

Объектісі: Жоғары оқу орындарындағы тұтас педагогикалық процесі.

Пәні: Жоғары оқу орындарындағы болашақ маманның өзін-өзі дамыту үрдісі.

Болжамы: Егер, жоғары оқу орнында білім беру мен тәрбиелеудің теориялық негізі жүйеленсе және оқытудың тұлғаға бағытталған жүйесі іске асырылса, онда болашақ маманның теориялық білімі ауқымдалып өзін-өзі дамытудың психологиялық-педагогикалық мүмкіндіктері артар еді.

Зерттеудің жетекші идеясы: студенттердің кәсіби өзін-өзі дамытуын қамтамасыз ететін педагогикалық жағдайлар кешені жасалынады

Міндеттері:

психологиялық-педагогикалық зерттеулер тұрғысынан «өзін-өзі дамытудың» феноменін талдау негізінде тұлғаның өзін-өзі дамытудың теориялық негіздерін анықтау;
маман мәдениетінің негізгі компоненттерін анықтау,тұлға дамуы тұрғысынан болашақ маманның кәсіби-тұлғалық мәдениетінің құрылымдық компонентерін анықтау;
болашақ маман тұлғасының құрылымдық моделін; болашақ маманның кәсіби өзін-өзі дамытудың моделін жасау.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы:

Болашақ маманның тұлға ретіндегі өзін-өзі дамытудың нәтижелілігін және кәсіби қалыптасуының өлшемдерін жасалады (мотивациялық, когнитивті, операционалдық).

Теориялық маңыздылығы: болашақ маман тұлғасының кәсіби қалыптасуы барысындағы өзін-өзі дамыту мәнінің теориялық негіздемесі жасалады.

Жұмыстың көлемі:

Әдебиеттер тізімі: 83

Сурет: 1

Кесте: 4

Қосымша: 10

МАЗМҰНЫ

Кіріспе……………………………………………………………………………………………………………4

1 Жоғары оқу орындарында болашақ маманды дайындаудың

психологиялық-педагогикалық негіздері………………………………………………..13

Болашақ маманды дайындаудың психологиялық-педагогикалық аспектілері…………………………………………………………………………………………….13
Тұлғаның қалыптасуының кезеңдері мен оның өзін-өзі дамытуының тұжырымдамалары………………………………………………………………………………..22

Бірінші тарау бойынша тұжырым

2 Болашақ мамандарды дайындаудың әдістемесі…………………………………………..33

2.1 Жоғары оқу орындарындағы болашақ маманды дайындаудың моделі……………………………………………………………………………………………………33

2.2 Жоғары оқу орындарында болашақ мамандарды дайындаудағы іс-тәжірибелік жүйесі…………………………………………………………………………………37

Екінші тарау бойынша тұжырым

Қорытынды……………………………………………………………………………………………46

Қолданылған әдебиеттер………………………………………………………………………..49

Қосымшалар ………………………… ……………………………………………………………..54

КІРІСПЕ

XXI ғасырда кәсіби еңбектің интеллектуализациялау тендециясы белгіленіп, университеттік білім берудің маңыздылығы көтерілді. Өйткені қазіргі кезде әлеуметтік-экономикалық құрылымдағы, іскерлік, экономикалық, әлеуметтік қатынастары жүйесінде қоғам болашақ маманды дайындаудың сапасына жоғары талап қоюда. Осыған орай жаңаша ойлайтын маманды қалыптастыруға бағытталған университеттік дайындаудың жаңа парадигмасы өзекті болып келеді де, яғни қоғамның осы кездегі қалыптасуының талаптарына жауап беретіндей жоғары оқу орындарындағы білім беру студент тұлғасы дамуының жоғарғы деңгейін жеткілікті түрде қамтамасыз ету қажеттілігі туындайды. Қоғамның жаңа типін құру барысында, жаңа құндылықтар жүйесіне бағытталған, білім берудің негізгі мақсаты жоғары шығармашылық мүмкіншілігі бар болашақ маман тұлғасын қалыптастыру болып табылады. Бұл сонымен бірге педагогикалық кадрларды дайындаудың проблемасын одан әрі өзекті етеді. Біздің қоғамымызда адамдық қатынастардың жалпы гуманизациясының, жаңа ұрпақтың рухани қалыптасуының, білім берудің түбегейлі жаңаруының бағдарламаларының жүзеге асуы көп жағдайда мұғалім тұлғасымен байланысты болатыны баршамызға мәлім. Соның ішінде педагогикалық іс-әрекетте тұлғалық фактор жетекші болады, өйткені «адам-адам» жүйесінде әсер етудің эффектісі әсер етудің өзіндік мүмкіншілігі бар адамды жетілдірудің деңгейімен анықталады. Қазіргі кездегі педагог егер жоғары оқу орнында оқыту үрдісі барысында онда үнемі өзін-өзі дамыту қажеттілігі қалыптасқан болса алдына қойылған міндеттерді іске асырады. Сондықтан да, классикалық университеттік білім беру жағдайларында болашақ педагогикалық кадрларының кәсіби өзін-өзі дамытуды қалыптастыру проблемасына ерекше назар аударылады.

Әлемдік білім беру кеңістігіне кіруге бағытталған білім берудің жаңа жүйесінің қалыптасу процесі білім беру парадигмасының ауысуымен сипатталады: дәстүрлі субъект-объектіліктен гуманистікке, тұлғаға бағытталған субъект-субъекттілікке. Осыған байланысты айтатынымыз, ХХ ғасыр соңынан бастап білім беру жүйесі білім берудің гуманистік парадигмасына сәйкес дамиды. Онда маңызды құндылығы болып адамның тұлғасы қарастырылады, яғни оның барлық потенциалды мүмкіншілігін дамыту болып табылады. Осы тұрғысынан қазіргі маманның білім беру сферасында үздіксіз білім алуға, шығармашылық тұрғысынан өзін-өзі жетілдіруге дайындығын айтамыз.

Сондықтан да болашақ маманның өзін-өзі дамытуын зерттеу жұмысы адам дамуының негізгі философиялық, психологиялық, педагогикалық теорияларын талдауды айқындайды. Зерттеудің екінші маңызды жағы – белгілі бір методологиялық ұстаным мен тұлғаның өзін-өзі дамытудың зерттеу әдістемесін таңдау. Болашақ маманның өзін-өзі дамытудың проблемасы үш тұрғыдан қарастырылуы керек, оларда оның мағынасы ашылуы тиіс: философиялық, психологиялық, педагогикалық. Философиялық зерттеулерде осы проблема адамды дамыту тұрғысынан қарастырылады. Психологиялық зерттеулерде тұлғаның дамуы мен өзін-өзі дамыту тұрғысынан зерттеленеді. Педагогикалық зерттеулерде болашақ маманның кәсіби дамуы тұрғысынан қаралады. Философиялық, психологиялық, педагогикалық зерттеулерде қарастырудың келесі бір негізі — болашақ маман-педагог адам ретінде, тұлға ретінде, маман ретінде кәсіби өзін-өзі дамытудың субъектісі ретінде болуы.

Философиялық, педагогикалық және психологиялық ғылымда адам тұлғасының қалыптасу проблемасы бойынша білім қоры жинақталған. Оларға философтардың жасаған адамның гуманистік тұжырымдамасы жатады. М.М. Бахтин, В.С. Библер, Н.А. Бердяев, Л.В. Коновалова, О.Н. Крутова, М.К. Мамардашвили, А.Г. Шварцман, т.б. пікірінше адам тұлғасының ерекшелігі, өзгешелігі мен өзіндік құндылығы ерекшеленеді, адамның рухани дамуы, өзінің өмірлік орнын айқындау мен экзистенционалдық таңдауға дайындығы анықталады. Ресей педагогикасы мен психологиясында адамның мәні адам өз өміршендігінің субъектісі ретінде және өзін-өзі дамытатын шығармашыл тұлғаның субъектісі ретінде қарастырылады: Б.Г.Ананьевтің, А.Г. Асмоловтың, Л.С. Выготскийдің, О.С. Газманның, Э.В. Ильенкованың, Н.Б. Крылованың, Л.Н. Куликованың, А.Н. Леонтьевтің, В.Н. Мясищевтің, С.Л. Рубинштейннің, В.И. Слободчикованың және т.б. еңбектерінен көруге болады. Қазақстандық зерттеушілердің еңбектерінде білім беру сферасында тұлғаның этномәдениеттік қызығушылықтарын іске асыру туралы Л.Гумилев, Н.Джандильдин қарастырған [1; 2, 30]. Келесі қазақстандық ғалымдардың еңбектерінің үлкен маңыздылығы бар. Мысалы, казақ халқының педагогикалық-психологиялық ойларының пайда болуы мен дамуы Қ.Б. Жарықбаев [3, 168], адам тұлғасының дамуына қазақ халық педагогикасының әсері туралы ғылыми-педагогикалық негіздерін Сәдуақас Қалиев, тұлғаға әсер етудің эстетикалық тәрбиенің заңдылықтары мен ерекшеліктерін С.Ұзақбаева, Ә.Табылды [4; 5], оқушы жастардың тұлға ретінде қалыптасып, дамуына қазақ халқының көркем мәдениетінің даму рөлі туралы М.Балтабаев зерттеген [6, 68]. Өз еңбектерінің мазмұнында оқушы-студент туралы пассивті, тәуелді және өзін-өзі басқаруға, өзін-өзі ұйымдастыруға, өзін-өзі дамытуға қабілетсіз деген түсінікті келесі ғалымдар берген: К.А. Абульханова-Славская, А.Г.Асмолов, А.Булынин, Л.М. Митина, А.В. Мудрик, А.В. Петровский, яғни осындай тұлға болашақта маман ретінде қоғамның әлеуметтік тапсырыстарын орындай алмайды [7, 199; 8, 3-12; 9, 22-26; 10, 28-38; 11, 80; 12, 44-53]. Осы дағдарыс жағдайынан шығу жолын, білім беруді тұлғалық ұстанымдарға және жеке қөзқарасқа қайта бағдарлауды айтып кеткендер Ш.А. Амонашвили, Б.М. Бим-Бад, С.М. Джакупов, Т.В. Габай, Ж.И. Намазбаева, М.М. Мұқанов [13, 56; 14, 3-9; 15, 195; 16, 160; 17, 3-10; 18, 90-95]. Білім беру жүйесіндегі тұлғаға бағытталған көзқарас гуманистік парадигманы іске асырумен байланысты (оқыту, тәрбиелеу және дамыту теориясы мен әдістерінің жүйесі), яғни тұлғаның өзіне және оның құндылықтарына бағыттаушылық пікірлерді Ш.А. Амонашвили, Т.В. Габай, Ж.И. Намазбаева білдірген. Сонымен бірге осы мәселе Білім беру жүйесіндегі мемлекеттік саясаты тұжырымдамасы мен 2030 жылдарға дейінгі ҚР білім берудің даму стратегиясында қаралған [19, 30; 20, 11].

Философияда тұлға әлеуметтік және биологиялық сипаттамалары бар адам ретінде анықталады. Әр адам, тұлға бола тұра, бір жағынан, жеке болады, екінші жағынан — әлеуметтенген болады, яғни әлеуметтік маңызы бар қасиеттерімен сипатталады. Әлеуметтік сипаттамалар маңызды болып анықталады: дәл солар өмірдегі жетістікті анықтайды. Кез-келген адамның әлеуметтік түрі болады. Тұлғаның түрі қоғамның түрімен анықталады.

Психологтар үшін тұлға – психиканың сапасы, ол адамның қоғамда дамуының нәтижесі ретінде анықталады. Тұлға психикалық ұйымдастыру түрлері иерархиясының жоғары ерекше деңгейі ретінде, өмір мен іс-әрекет субъектісі ретінде, қоршаған ортаны және өзін-өзі өзгертетін адам ретінде, индивидтің бір әлеуметтік қасиеті ретінде, әлеуметтік байланыстар мен қатынастарды дамытудың және болмысының жеке формасы ретінде қарастырылады.

Педагогиканы тұлғаның өз қасиеттерінің, процестерінің, жағдайларының, өзінің психикалық мүмкіншіліктерінің реттеушісі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Одан басқа, «тұлға» ұғымы басқарудың, өзін-өзі басқарудың, өз қабілеттерін, қажеттіліктерін, сезімдерін реттеудің тұлғалық деңгейі туралы көзқарастарды кіріктіреді.

Осыған орай әрі қарай қарастыруды талап ететін негіздемелері ретінде келесі тұжырымдамаларды айтамыз: педагогикалық процестің тұтастығы, адам мәдениеті мен адамгершілігінің қайта жаңаруы ретіндегі тәрбиенің тұтастығы, аксиологиялық көзқарас. Оларды тұлғаға-бағдарлаушылық білім берудің ғылыми негіздерін өндіріп, біріктіреді. Оның мәні – болашақ маман тұлғасының өзін-өзі дамытуына және әлеуметтенуіне бағытталған, индивидтің тұлғалық қызметтерін дамытуға бағытталған педагогикалық жүйенің бағдарлануында. Біздің көзқарасымыз бойынша, тұлғаға-бағдарлаушылық көзқарасы оқыту процесі барысында әр студенттің тұлғасы дамуы үшін ыңғайлы білім беру ортасын жасауға бағытталған.

Өзін тұлға ретінде қабылдайтын болашақ маман қоршаған адамдарды қабылдауға деген өзіндегі мүмкіншілігін ашады (әріптестерін, балаларды, оқушыларды және т.б.), оларды өзіндей көреді және олардың жеке ерекшелігін сыйлайды. Педагогикалық жәня психологиялық білім берудің негізгі міндеті – оқушыларды өздігінен ойлауға, проблемаларын шешуге, яғни тұлғалық өсуін қамтамасыз ету үшін өз қасиеттерін қолдануға үйрететін педагог-психологты тәрбиелеу.

Білім берудегі тұлғаға-бағдарлаушылық көзқарас маман тұлғасының шығармашылық дамуы мен тәрбиесін қамтамасыз ететін ең тиімді формаларының, әдістерінің және тәсілдерінің іздестіру аспектісінде орындалатын оның субъектілерінің тұлғалық қызметтерін дамыту мен толық көрініс беру үшін жағдайлар жасаудан тұрады. Педагогты дайындау олармен алдағы педагогикалық жұмыстың субъект іс-әрекеті барысында қалыптасатын тұлғалық-бағдарлаушылық және субъект іс-әрекетімен айқындалатын күрделі үрдісі ретінде қарастырылады.

Тұлғаға бағытталған көзқарастың білім беруге деген мақсаты сырттай берілген қасиеттерді «қалыптастыру» деп қаралмайды, оның негізгі мәні тұлғалық мүмкіншілікті ашу және демеу, тұлғаның рухани және моральдық мүмкіншіліктерін анықтау, оларды өзін-өзі дамытуға кіріктіру деп түсінеміз. Сондықтан да педагогикалық және психологиялық тұрғысынан болашақ маманның өзін-өзі дамыту іс-әрекеті мен оның өзіндік санасының ерекшеліктерін тұлғаның кіріктірілген компоненті ретінде зерттеу маңызды болады.

Осы проблема Қазақстан Республикасындағы қалыптасқан әлеуметтік-мәдени жағдайымен күрделене түседі де, осыған орай біздің еліміздегі әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістері жоғары дәрежелі мамандар дайындығын талап етеді. Көптеген зерттеушілердің еңбектерінде болашақ маманның кәсіби дайындығы мәселелерінің аспектілері қарастырылады:

Мұғалімдердің жалпы педагогикалық дайындығы туралы Н.К. Крупская, Н.В. Кухарев, В.А. Сластенин, Н.Д. Хмель, М.И. Кудабаева және т.б. өз еңбектерінде зерттеп, қарастырған [21; 22; 23; 24; 25].
Мұғалімдерді дайындау барысындағы кәсіби біліктерді қалыптастыру мәселелері Б.И. Степашин, Н.А. Томин, Н.Ф. Белокур және т.б. еңбектерінде қаралған [26; 27].
Педагогикалық тәжірибе барысында студенттер дайындығын жақсартудың аспектілері О.А.Абдулина, Г.А. Кит және т.б. зерттеулерінде көрініс тапқан [28; 29].
Мұғалімдер дайындығы мен біліктілігін көтеруді жетілдіру аспектілері Н.В. Александров, Г.А. Победоносцев және т.б. зерттеулерінде бейнеленген [30; 31].
Педагогикалық мәдениет мәселесі Т.В. Иванова, Н.З. Чавчавадзе, Е.Н. Шиянов [32; 33; 34].
Болашақ мамандардың кәсіби өзін-өзі тәрбиелеудің мәселелері С.Б. Елканов, Б.П. Зязин, А.И. Щербаков және т.б еңбектерінде қаралған [35; 36].

90-шы жылдары Ресейде, Қазақстанда және жақын жердегі басқа шет елдерінде университеттік білім беру жоғары білім тберу теориясы шеңберіндегі зерттеудің объектісі ретіндегі зерттеу жұмыстары пайда бола бастады:

Университеттік білім беруді жетілдіру туралы Н.С. Ладыжец, В.А. Садовничий және т.б. зерттеген [37; 38].
Университеттік білім беру қызметтерін модернизациялау мәселесі Т.С. Садыков, К.Н. Нарибаев, О.С. Сабденов, С.А. Абдыманапов және т.б. зерттеген [39; 40; 41; 42].
Университеттік білім берудің мақсаты мен міндеттерін дамыту мәселелерін С.А. Абдыманапов және т.б. қараған [43, 336].
Ортақ білім беру кеңістігін құру мәселесін В.Е. Шукшунов, А.И. Галаган көтерген [44; 45].
Жоғары білім берудің жүйелі реформалары туралы өз еңбегінде Л.Я. Гуревич айтып кеткен [46].
Оқу процесін жетілдіру мәселесі туралы Ф. Янушкевич, В.А. Кан-Калик зерттеген [47; 48].
Халықаралық ынтымақтастық туралы мәселені А.К. Құсаинов қозғаған [49].
Білім берудің көп сатылы жүйесі жағдайындағы университет студенттерінің кәсіби қалыптасуын К.К. Закирьянов зерттеген [50].

Сонымен, зерттей келе біздің анықтағанымыз кәсіби тұрғысынан тұлғаның өзін-өзі дамытудың тұжырымдамалық негіздері жасалмаған.

Қазақстан Республикасының жоғары білім беру жүйесінде 180 жоғары оқу мекемелері мен 86 жоғары оқу орындарының филиалдары бар, осылардың ішінде 9 жетекші университеттердің ерекше статусы бар. Педагогикалық кадрлардың біліктілігін көтеру мен оларды дайындау жүйесін жетілдіру мақсатында 2004 жылы 5 мемлекеттік педагогикалық жоғары оқу орындары ашылды. Осы жоғары оқу орындарының реестірі аккредидатиялық мүшемен Лиссабондық конвенцияның ережелеріне сәйкес және академиялық мойындау сұрақтары бойынша ұлттық ақпараттық орталықтардың Европалық жүйесіне беріледі.

Классикалық университеттерде педагогикалық-психологиялық мамандықтары бойынша 45-тен 95 %-ке дейін бітірушілер (факультеттеріне қарай) білім алынады екен және осы сан үнемі өсу үстінде. Қазіргі кезде педагогикалық еңбек нарығы ең ашық болып табылады.

Жоғарыда айтылғанның барлығы болашақ педагог-психологтардың кәсіби өзін-өзі қалыптастыру проблемасының ғылыми қарастырылуы бүгінгі күнде келесі аспектілерде өзекті болатынын көрсетеді:

әлеуметтік-саяси жоспарда (2005-2010 жылдары Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламаларын іске асыру);
университеттік білім беруді дамыту жоспарында;
мектептік білім беруді дамыту жоспарында;
болашақ мамандарда әлеуметтік-кәсіби бағдарлау жоспарында;
педагог пен студент ынтымақтастығы негізінде педагог тұлғасын дамыту жоспарында.

Қазіргі зерттеулерде қоғамның кәсіби дәрежелі мамандарды талап ету және олардың тұлғасына ерекше талап қою арасында; дағдыларын өздігінен дамыту қажеттілігі мен маманның жеке қасиеттерін дамыту ретінде өзін-өзі дамыту және тәжірибеде осы қасиеттерді қалыптастыру стратегиясының болмауы арасындағы қарама-қайшылық туындап отыр. Негізгі қарама- қайшылықтың мәні тұлғаның өзін-өзі дамуы белгілі бір жағдайда өзін-өзі ұсынудың объективті үдерісі ретінде қаралуында болады екен. Бірақ тұлғаның өзін-өзі дамуының ерікті процесі басталуы үшін белгілі бір қажетті жағдайлардың болуы маңызды және оған басшылық ету керек. Осы іс-әрекеттің мәні ғылымда да, тәжірибеде қарастырылмаған. Сонымен осы зерттеудің өзектілігі бір жағынан тәжірибе талаптарына жауап беруімен байланысты болады және екінші жағынан осындай іс-әрекеттің теориялық негізін анықтау деп қарастырамыз. Осы қарама-қайшылықтың шешілуінің тиімді жолдары мен тәсілдерін іздестіру барысында зерттеуміздің тақырыбын таңдауға мүмкіндік берді: «Болашақ маманның өзін-өзі дамытудың психологиялық- педагогикалық негіздері».

Зерттеудің объектісі: Жоғары оқу орындарындағы тұтас педагогикалық процесі.

Зерттеу пәні: Жоғары оқу орындарындағы болашақ маманның өзін-өзі дамыту үрдісі.

Зерттеудің мақсаты: Болашақ маманның өзін-өзі дамытуының тиімді жолдарын, жағдайлары мен тәсілдерін анықтап, олардың теориялық негіздемесін жасау.

Зерттеу міндеттері:

психологиялық-педагогикалық зерттеулер тұрғысынан «өзін-өзі дамытудың» феноменін талдау негізінде тұлғаның өзін-өзі дамытудың теориялық негіздерін анықтау;
маман мәдениетінің негізгі компоненттерін анықтау;
тұлға дамуы тұрғысынан болашақ маманның кәсіби-тұлғалық мәдениетінің құрылымдық компонентерін анықтау;
болашақ маман тұлғасының құрылымдық моделін;
болашақ маманның кәсіби өзін-өзі дамытудың моделін жасау.

Зерттеудің болжамы: Егер, жоғары оқу орнында білім беру мен тәрбиелеудің теориялық негізі жүйеленсе және оқытудың тұлғаға бағытталған жүйесі іске асырылса, онда болашақ маманның теориялық білімі ауқымдалып өзін-өзі дамытудың педагогикалық –психологиялық мүмкіндіктері артар еді.

Зерттеудің методологиялық негізі:

жоғары мектеп дидактикасы, білім беру теориясы, жүйелілік көзқарасы теориясы, тұлғаға бағытталған көзқарас теориясы, Л.С. Выготскийдің мәдени-тарихи тұжырымдамасы, экзистенционализмнің философиялық аспектілері, ҚР білімберу және тәрбие саласындағы нормативтік-құқықтық құжаттар;

өзін-өзі дамыту үдерісінің тұжырымдамалық бағыттары, оларға жалпы ғылыми категорияларды «тұлға», «тұлғалық өсу», «өзін- өзі дамыту» талдау жатады;
Л.С. Выготскийдің, С.Л. Рубинштейннің, А.Н. Леонтьевтің дамыту педагогикасының идеялары, іс-әрекет теориясының негізгі ережелері, А.Г. Ковалев, В.А. Сластенин дамытқан тұлғаның жалпы психологиялық теориясы [51; 52; 53; 54];
Л.С. Выготскийдің, М.С. Каганның, А.Н. Леонтьевтің, С.Л. Рубинштейннің білім беру философиясы, таным теориясы, тұлға қалыптасуының теориясы;
Б.Г. Ананьевтің, Л.С. Выготскийдің, А.Н. Леонтьевтің, С.Л. Рубинштейннің іс-әрекет тұжырымдамасының негіздемесі [55];

Психологиялық-педагогикалық зерттеудің пәні мен логикасына сәйкес, келесі педагогикалық-психологиялық әдістері қолданылады (анализ, синтез, классификациялау, жобалау және т.б.); эмпирикалық (педагогикалық-психологиялық бақылау, ауызша және жазбаша сұрақ-жауап, сауалнамалар, педагогикалық-психологиялық эксперимент, педагогикалық-психологиялық диагностика); математикалық (алынған мәліметтерді тіркеу, шкаласын жасау, ранжирование). Осы әдістер экспериментальдық жұмыстың негізі болып, қойылған мақсаттар мен міндеттеріне сәйкес зерттеудің тұтастығын қамтамасыз етеді.

1-ші тарауда философиялық, психологиялық және педагогикалық тұрғысынан болашақ маманды дайындау үрдісі мәнінің теориялық талдау негізіне ғылыми-методологиялық ережелері анықталған.

Болашақ маманның кәсіби мобильдігі мен біліктері дегеніміз практикалық және ғылыми іс-әрекетте, қоғамдық тәжірибеде үнемі туындайтын өзгерістерге жылдам жауап беру қабілеттілігі болып табылады. Егер жоғары оқу орны өз түліктерін кәсіби іс-әрекеттің кіріктірілген (пәнаралық) негіздері аумағындағы білім мен біліктермен қамтамасыз етсе, оларды маман етіп дайындаса, әр пәннің «аппаратын» (методологиясын, негізгі ұғымдары мен ережелерін) таным және кәсіби іс-әрекет міндеттерін шешудің тәсілі пайда алынатын етіп шығарса бұл мүмкін болар еді. Болашақ мамандарды кәсіби дайындаудың методологиялық алғышарттары ретінде жоғары кәсіби білім берудегі жүйелі-іс-әрекеттік тұжырым қарастырылады. «Жүйелі-іс-әрекеттік тұжырым» екі мағынаны біріктіреді: «жүйелі көзқарас» пен «іс-әрекеттік көзқарас».

Жүйелі көзқарас негізінде біржақты аналитикалық, зерттеудің себептік әдістерінен бас тартады да, объектінің кіріктірілген қасиеттері тұтастығына сүйенеді, олардың пайда болуына, сондықтан да қоршаған ортамен объектінің өзіндегі байланыстар мен өзара әрекеттестігін анықтауға назар аударылады. Жүйелілік көзқарасы – жинақталған термин. Онымен түрлі нақты ғылымдардан және өз объектілерін зерттеудің біртұтас тенденциясымен біріктірілген бағыттарды белгілейді. Жүйелілік көзқарасы – жүйелі талдау позициясы тұрғысынан біртұтас ретіндегі құбылысты дамытудың мәнді заңдылықтарын кешенді зерттеу болып табылады. Сонымен, жоғары оқу орындарында жүйелілік көзқарасы кәсіби дайындықты жоспарлау мен ұйымдастыруға, толығынан талдауға мүмкіндіктерді ашады оның ерік жігерін шындайды. Сондықтан да мінезі мен іс-әрекетіндегі келеңсіздікті жоюда алдына қатаң мақсат пен талап қою және соған жетудің қажеттігін негіздеу, кейде соны орындауды нақты уақытын белгілеуді де маңызы зор. Соның бәрі жан-жақты ойлауды ойлауды талап етеді,барлық мүмкіншіліктер мен кедергілердің ара салмағын салмақтауға тура келеді, сонан соң бірнеше күн іштей қайталап әбден санаға сінген ше қорытылады. Сонымен бірге өзін-өзі тәрбиелеу мен дамытудың жіктелген бағдарламасы жасалады, мінез-құлық тәртібі белгіленеді. Мысалы,басталады жаман сөздерден арылу,жолдастардың артынан ойсыз ере бермеуден, орынсыз сөзге араласпау, біреудің сөзін бөлмеу,әр кезде сөзде тұру,өз орынын үнемі жұмыс жағдайында ұстау тағы басқаосындау кезде ған ол өмірге бейім барлық жағынан жан-жақты болады.Жалпы адамзаттық құндылықтар болып саналатын адамгершілік мұраларды,рухани ағартушылық қасиеттерді бүгінгі ұрпақтың меншігіне айналдыру. Адам өзі алдын атқаратын істерін ойша бейнелеуі жылы өзі өзі тәрбиелеу мен дамытуға кірісер де,оның санасында қалыптасқан болашақ істерін өз әрекетін мен іс-қимылы арқылы атқаратын істерін орындауға өзін ынғайлап дайындайды. Соларды орындауды санасында қалыптастырады. Егер ойша жасалған бағдарлама бойынша жеке басты тәжірбиелік іс әрекетке жетектейтін болса, онда оны іске асыруға деген. Жүйе сипаттамаларының минимальды жиынтығына жататындар: әр элементтің құрамы (оған кіретін элементтердің жиынтығы), құрылымы (олардың арасындағы байланыс) мен әр элементтің қызметтері, оның рөлі мен жүйдегі мағынасы. Жүйенің элементі, өз кезегінде, жүйе бола алады, анағұрлым кең жүйеге оның бөлігі немесе шағын жүйесі болып кіреді.

Жүйелі талдау, зерттеу әдістері жүйесі туралы оқу, іс-әрекет негізінде күрделі жүйе болып табылады. Ол педагогикалық-психологиялық мәселелер шешімінің негіздемесі мен іске асуына бағытталған. Талдау барысында, зерттелініп отырған проблемасы тұрғысынан, іс-әрекеттің құрылымдық компоненттері қаралады: қажеттіліктері (мотивтері), мақсат орындаушылық, өзін-өзі басқару, басқару. Іс-әрекет философиялық тұрғыдан қоршаған ортаға белсенді қатынасының арнайы адами формасы болып табылады, мазмұнын мақсатты түрдегі және қайта құрылудың өзгерісін қамтиды. Кәсіби педагогикада іс-әрекеттік көзқарас – практикалық өмірдің түрлі аймақтарындағы іс-әрекеттің қанағаттануының және тиімділігі үшін қажетті, білімдер мен біліктердің бірінші меңгеруін қамтамасыз ететін, ұстанымдар, формалар мен әдістердің жүйесі. Іс-әрекеттік көз-қарастың мәні Б.Г. Ананьевтің, Л.С. Выготскийдің, М.С. Каганның, А.Н. Леонтьевтің, С.Л. Рубинштейннің және т.б. еңбектерінде ашылады. Әлеуметтік және психологиялық іс-әрекет түрлі әрекеттер мен операциялар жиынтығынан құралатын нақты үрдіс ретінде анықталады (А.Н.Леонтьев); қоршаған ортамен субъектінің әрекеттестігі ретінде (Л.С. Рубинштейн); адамның өмір сүру тәсілі ретінде (М.С. Каган); әр адамның нақты өміріне қажетті белгілі бір формалардың жиынтығы ретінде (ойын, оқу, еңбек) және онтогенезде жетекші рөлді атқаратын (Б.Г. Ананьев) болып табылады.

Зерттеу барысында келесі зерттеу әдістемелері қолданылды:

А) теориялық зерттеу проблемасы бойынша философиялық, педагогикалық, психологиялық әдебиеттерді талдау;

Б) эмпирикалық педагогикалық бақылау, сұхбаттасу өткізу, сауалнама алу, тестілеу, психологиялық-педагогикалық эксперимент, математикалық өңдеу әдістері.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы:

Зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттердің теориялық және салыстырмалық талдауы жасалынады;
Болашақ маманның өзін-өзі дамыту үшін оқыту процесінің жетілдіру механизмдерін анықтап қарастырылады (студенттердің өмірлік тәжірибесімен психологиялық-педагогикалық теориясының мазмұны мен іс-әрекеттік механизмдерін анықтайтын ішкі тұлғалық ұстанымдарға сыртқы әсерлердің ауысуы);
Студенттердің кәсіби өзін-өзі дамытуын қамтамасыз ететін педагогикалық жағдайлар кешені жасалынады (арнайы және кәсіби дайындығының бірігуі мен кіріктіруі негізінде кәсіби дайындықтың тәсілдері мен жолдарын, мазмұнын талдау өз еркімен өзбетінше әрекетін қамтамасыз етеді; тиімді кәсіби қалыптасуын қамтамасыз ететін өзбетінше шығармашылық іс-әрекеті үшін білім беру кеңістігін құру);
Болашақ маманның тұлға ретіндегі өзін-өзі дамытудың нәтижелілігін және кәсіби қалыптасуының өлшемдерін жасалады (мотивациялық, мазмұндық, операционалдық және рефлексивті).

Практикалық маңыздылығы: болашақ маманның кәсіби өзін-өзі дамытудың моделі жасалады.

Зерттеу жұмысы келесі кезеңдерден тұрады:

І-ші кезеңі зерттеу мәселесі бойынша арнайы әдебиеттерді зерттеу мен олардың теориялық-методологиялық талдауын жасау; болашақ мамандарды дайындаудың оң тәжірибесін зерттеу мен жалпылау; ғылыми аппараты мен болжауын жасау, тәжірибе-экспериментальдық жұмыстың негізгі бағыттарын анықтау мен тәжирибелік материалдар жинақтау. ІІ-кезеңі – болашақ маманның тұлғалық-кәсіби моделін жасау. ІІ – тәжирибелік жұмыстың алынған нәтижелерін талдау мен жалпылау, алынған теориялық және тәжірибелік қорытындыларды нақтылау, зерттеудің теориялық және тәжирибелік бөлімдерін жүйелеу, диплом жұмысын әзірлеу.

Ғылыми нәтижелер осы зерттеудің негізгі ережелері мен қорытындылары тұжырымдамалық көзқарастарының методологиялық негіздемесімен; олардың теориялық талдауымен; тәжирибелік жұмыс барысында зерттеудің оң нәтижелерімен; зерттеудің ғылыми аппаратына сәйкес әдістер мен әдістемелерді пайдаланумен; алынған нәтижелерді тексеру мен таладаумен қамтамасызданады.

Қорғауға келесі ережелер ұсынылады:

кәсіби өзбетінше қалыптасу – тұлғаның өзін-өзі дамыту үрдісі көпаспектілі және көп факторлы болып табылады. Ол болашақ маманның тұлғалық гуманистік, мотивациялық-құндылық кезеңдері мен, когнитивті, тұлғалық-іс-әрекеттік сфераларынан құрылады;
болашақ маманның кәсіби өзін-өзі қалыптасуының педагогикалық-психологиялық қамтамасыздануы тұрғысынан жоғары білім беру орындарындағы білім беру үрдісі студенттің кәсіби өсуіне бағытталған ішкі ұмтылыстарына, өзін-өзі дамытуына, өзбетінше оқу-танымдық іс-әрекеті мотивациясын қалыптастыруына бағытталып, болашақ маманның мақсатты түрдегі өзін-өзі құру мен дамыту іс-әрекетінінің тиімді жағдайларын жасайды;
жоғары оқу орындарындағы білім беру жүйесінде тұлғаның өзін-өзі анықталуына, өзін-өзі іске асыруына, өзін-өзі көрсете білуіне бағытталған субъектілердің өзара әректетінен тұратын педагогикалық процесінің кәсіби бағыттылығының түрлі шығармашылық іс-әрекетінде өзін-өзі қалыптасуын қаматамасыз ететін, білім беру үдерісінде арнайы білімдер мен тәжирибелік дайындықтың кіріктіруі ретінде, педагогикалық жағдайлардың жиынтығын сақтау барысында болашақ маманның тұлғалық-кәсіби өзін-өзі дамуының нәтижелілігіне жетеміз.

Зерттеудің құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындысынан, әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.

1 ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНДА БОЛАШАҚ МАМАНДЫ ДАЙЫНДАУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Болашақ мамандарды дайындаудың психологиялық-педагогикалық аспектілері

Басқа ғылымдар арасында психология ғылымының маңыздылығы туралы айтатын болсақ, басқарушылық қызметтегі адамдармен қарым-қатынас 80 пайызды құрайды, “адам-машина” жүйесіндегі апаттардың 70 пайызы операторлардың кінәсінен болады. Бүгін ел нарықтық қатынастарға ауысып, психология ғылымының жаңа бағыттары пайда болып, даму үстінде: нарық психологиясы, бизнес психологиясы, ақша психологиясы, жарнама психологиясы, кәсіпкерлік психологиясы және т.б. Психологиялық білімдер саясаткерлерге, менеджерлерге, дәрігерлерге, заңгерлерге, педагогтарға, инженерлерге қажет.

Қазіргі күні кадрлық менеджменттегі психодиагностиканы қолдану маңыздылығына тоқталып кеткеніміз дұрыс болады, мысалы, коммуникативтік қабілеттер менеджер іс-әрекетінде үлкен маңыздылыққа ие.

Д.Голланд, тұлғаның белгілі бір мамандыққа сәйкес келуін анықтау әдістемесінің авторы болады, оның пікірінше вербальды белсенділіктің жоғары деңгейі кәсіпкер типіндегі тұлғаның маңызды қасиеті болып табылады (J.Holland, 1973). Сондықтан да коммуникативтік қабілеттерді диагностикалаудың кадрлық менеджментте маңызы зор.

Психикалық құбылыстармен барлық мамандар кездеседі (психикалық бейнелер және ұғымдар, түйсіктер мен қабылдаулар, есте сақтау және ойлау қабілеттері, зейін мен ерік, эмоция мен түс көру, тұлғаның қасиеттері мен күйлері). Психология адам белсенділігінің заңдылықтарын ашады: оның мінез-құлығының, қарым-қатынасының, іс-әрекетінің. Психология басқа адамның мінез-құлығына әсер етудің жолдарын анықтап, өзін-өзі басқаруы бойынша нұсқаулар жасайды. Ол адам интеллектісі мен қабілеттерін, индивид қасиеттері мен топтарын анықтаудағы әдістерін береді.

Адам, өз “Менін” және қоршаған ортаны бейнелей отыра, өз белсенділігін реттей отырып, үнемі психикалық құбылыстарға енеді, бірақ оны ол саналы түрде ұқпайды. Психология пәні көптеген өмірлік ұғымдарды бітірушінің сөздік қорына енгізеді. Университеттік білімі бар адам үшін бүгінгі күні “психика”, “қабылдау”, “мотив”, “қарым-қатынас” деген сөздерді білмеуге болмайды. Сондықтан да, ХХІ ғасырда психология ғылым ретінде өзекті болады. Қазіргі кезде жоғары оқу бағдарламаларына “Психология және педагогика” пәндері кіріктірілген. Бірақ, көп жағдайда, осы пәнге 18 сағат бөлінеді екен. Сонымен бірге, осы курс жалпы психология және педагогика пәндері ретінде оқытылады.

Психологиялық емес мамандарға қолданбалы психологиялық пәндер оқытылмайды: “Басқару психологиясы”, “Қарым-қатынас психологиясы”, “Заң психологиясы», “Кәсіби іс-әрекет психологиясы”, “Жетістік психологиясы” және т.б. Қазіргі жағдайда оқытудың психологиялық аспектілерін күшейту проблемасы өзекті болатындығы сондықтан да. Осы проблемалар қандай болады екен?

1-шіден, педагогика және психология пәндерін ажырату қажеттілігі бар;

2-шіден, оқу бағдарламаларында психологиялық пәндердің тізімін кеңейту қажеттілігі бар;

3-шіден, сабақтарға қолдау көрсету негізінде психологиялық әдістемелік әдебиеттері мен құралдары керек. Психологиялық-педагогикалық тәжірибеде ойлау процесінде логикалық операцияларының бар жиынтығы пайдаланылмайды: салыстыру, абстракциялау мен нақтылау, жалпылау. Сабақтарға қызығушылық тудыратын тәсілдері қолданылмайды: нақты есте қаларлық мысалдар мен фактілер, цифрлар мен бағдарлар; оқу қиншылықтарын құру; студенттердің таным іс-әрекеті белсенділігін қалыптастыратын оқытушының оқу іс-әрекеті тәсілдерінің көптүрлілігін пайдалану және т.б. Қызығушылықтың пайда болуының мәнді факторы ретінде оқу материалының эмоциялық жағы қарастырылады, осы мәселелер шешімінің болашақ іс-әрекетпен байланыстылығын көрсету маңызды. Сабақтарға психологиялық қолдау көрсетудің белгілері табалдырықтық түйсіктері нормаларын сақтаумен байланысты: дыбыс жиілілігі – 40-80 дб, фонынан жоғары болу – 6 дб; сөздер арасындағы интервалдарды сақтау — 40 мкс, сөйлеудің темпі – 1 минутта 120 сөз, сөйлеу қарқыны — 20-80 бит секундасына, сөйлемнің ұзындығы – 13 сөзден аспайды.

4-шіден, жоғары оқу орындарында психологиялық қызмет қажеттілігі туындап отыр. Бүгінгі күні барлық орта мектептерде психологиялық қызметі бар. Жоғары оқу орындарында психологиялық қызметтің басты мәселесіне кәсіптік бағдарлау мен кәсіптік таңдау сұрақтары айналар еді. Көптеген студенттер өз мамандығын дұрыс таңдамайды. Жалпы психологияның негізі бойынша белгілі бір мамандықты таңдауда студенттің мамандықты таңдаудағы мотиві маңызды. Осы мотив саналы немесе саналы емес болады. Ал жоғары оқу орнын бітірген болашақ маман кәсіби таңдау жасауға тиісті. Проблеманың дұрыс шешіміне байланысты таңдаған кәсіптің меңгеру тиімділігі анықталады, келекшектегі іс-әрекет тиімділігіне, еңбекпен қамтамасыздануына, кәсіби дәрежесін көтеруге ұмтылысы мен кәсіби өсуіне негіз болады. Жалпы психология кафедрасының бірінші курс студенттері арасында өз мамандықтарын таңдаудың себептері туралы білу үшін, сонымен бірге 1-семестрде оларға оқылған пәндерге қатынасын анықтау үшін жүргізілген сұрақ-жауаптың нәтижесі келесідей болды:

Себептерін айтқанда: “адамдарға көмек беру ниетім бар”, “адамды танып білу қызықты”, “адамдарға әсер еткім келеді”, “өз проблемаларымды шешемін”, “психолог кеңес берді” және т.б. Сонда студенттерде әлеуметтік және таным мотивтері басым болады.
Оларды математика, қазіргі жарытылыстану, информатика пәндері аз қызықтырады, ал арнайы пәндерден – антропология мен анатомия тіптен қызықтырмайды екен.

Жауаптардың барысы бойынша тағы да бір анықталғаны, ғылым ретінде психология пәні және психолог мамандығы туралы пікірлері жеткілікті дамымаған. Психологтың кәсіби іс-әрекеті олармен түсініктіліктік және кеңесберушілік ретінде қаралады. Психология туралы тұрмыстық пікірлері 21 пайызды құрайды. Осыған орай психологтың іс-әрекеті туралы ғылыми зерттеу жұмысы ретінде көзқарасы қалыптаспаған. Психолог жұмысының қиындығы мен көптүрлілігін ұқпаған. Яғни психологтың жұмысы туралы пікірлері «аңыздар» негізінде қалыптасқан. Студенттердің 16 пайызы өз мамандығын түсер алдында бір жыл бұрын таңдағанын айтады. Олардың кейбіреулері өз болашағына қатысты нақты мақсаттарын белгілеген. Сонымен, бірінші курс студенттерінде “020400” мамандығы бойынша әлі де психология пәні мазмұны туралы және психологтың кәсіби іс-әрекеті туралы, психолог мамандығы туралы көзқарастары ғылыми тұрғыдан қалыптасып, дамымаған. Бұл дегеніміз абитуриенттер арасында болашақ мамандығы ерекшеліктері туралы насихаттап, үйрету қажеттілігін көрсетеді. Психологиялық қызмет басынан жалпы даму деңгейіне қарай оларды іріктеп анықтауға мүмкіндік берер еді.

Жоғары эмоционалдық тітіркену, стресс жағдайларын айзайтуды көздейді, психологиялық кеңес беру мен психокоррекцияны керек етеді. Психологиялық қызмет жоғары оқу орындарының отбасы, басқа әлеуметтік институттарымен бірлесіп болашақ маманның моральдық құндылықтарын қалыптастыру мақсатында олардың күштерін реттеуге мүмкіндік береді. Өмір қазіргі күні әрбір қадамды психологтың нұсқауларымен салыстыруды талап етеді. Осы ереженің сақталуы болашақ маманды дайындаудың деңгейін көтереді, олар қазіргі үнемі күрделену үстіндегі талаптарға сай болар еді.

Қазіргі жағдайда студенттік кезінен бастап жоғары дәрежелі маманды дайындау 1-ші орында оқу пәндерінің мазмұнына, оқытудың тәсілдері мен әдістеріне кәсіби білім берудің бүкіл жүйесінің белсенді қосылуын талап етеді. Оқу бағдарламалары бір ғылымның ғылыми білімдерінің бейнесі ретінде абстрактылы сипатта болатын және шындық өмірден, яғни болашақ кәсіби іс-әрекеттен алшақ болатын пәнді оқыту деп түсіндіріледі. Осындай білім беру мазмұнына көзқарас энциклопедизм идеясы мен тұлғаның жан-жақты даму тұжырымдамасынан туындайды, бірақ әлеуметтік тәжірибені меңгеру негізінде жатқан психологиялық механизмдерді есепке алмайды.

Оқыту барысында оқушылар қоршаған дүние және өзі туралы түрлі мағлұмат алады. Бірақ осы мағлұматтар егер де тұлға үшін маңызды болмаса өзбетінше ешқандай рөл атқармайды. Барлығымызға мәлім, бір оқиғалар есімізде ұзақ қалады, ал басқалары өте тез ұмытылады. Осыған орай, басқа бір мәліметті мүлдем байқамауымызда мүмкін. 1-ші ретте тұлға үшін оқу пәндері мазмұнының маңыздылығы анықталып, көптеген зерттеушілері айтып жүр, мысалы, А.А. Вербицкийдің (1991) пікірі бойынша, мәтінді механикалық түрде есте сақтауда меңгерілген білім тұлғаның жетістігі болмауы мүмкін, яғни ол үшін әрекетке бағыттайтын оның әлемге, қоғамға, басқа адамдарға және өзіне қатынасын білдіретін білімнің болмағандығы.

Е.Б. Тесля болашақ мұғалімдердің кәсіби қызығушылығының қалыптасу жағдайларын қарастырып, іс-әрекет мағынасының ұғымына көңіл аударды. Тұлғалық маңызы бар оқытудың методологиялық аспектілері С.Л. Рубинштейннің, А.Н. Леонтьевтің, А.А. Вербицкийдің, Г. Олпорттың, К. Роджерстің және т.б. еңбектерінде қаралады. Сонымен бірге осы идеяның практикалық іске асуы кең дамуын таппады. Оқытудың теориясы мен технологиясы арасында, оларда оқу пәндерінің белсенді және әлеуметтік мазмұнының тұлға үшін маңыздылығына тоқталады, бұл жерде А.А. Вербицкийдің теориясы мен контексті оқыту технологиясын айтуға болады. Контекстік көзқарас негізінде кешенді зерттеу өткізілді, оның мақсаты – студенттердің оқу процесі және оқу сабақтары мазмұны маңыздылығы мен оларды кәсіби дайындықта іске асыру болып табылады.

Педагогикалық кадрларды дайындаудың сапасын көтеру қажеттілігіне орай 2003 жылдың қазан айында Абай атындағы Алматы Мемлекеттік университетіне Ұлттық педагогикалық университеті деген мәртебесі берілген. Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму динамикасы мен жоғары білікті мамандарды қоғамның қажет етумен байланысты модернизациялау, үздіксіз білім беруге өту процестері классикалық университеттік білім беру жүйесінде кадрларды дайындауға жаңа көзқарастарды талап етеді. Қазақ Ұлттық педагогикалық университетте болашақ маманның кәсіби дайындауда психологиялық-педагогикалық диапозоны кеңейе түсті. Бакалавриат деңгейінде барлық факульттеттердің студенттері педагогика тарихын, педагогиканың жалпы негіздерін, тәрбие теориясын, оқыту теориясын, тәрбие жұмысының теориясы мен әдістемесін, этнопедагогиканы оқиды. Ал, психологиялық дайындық барысында жалпы психологияны, әлеуметтік, жас шамасы ерекшелігі және балалар психологиясын, психология тарихын оқиды. Осы жоғарыда айтылған пәндермен қатар жетекші психологиялық-педагогикалық бағыттары бойынша арнайы курстарды өткізу тәжірибесі бар: тұтас педагогикалық үрдіс теориясы бойынша, тұлғаның құндылықтық бағдарлану теориясы бойынша, халықтық педагогикасы бойынша, саяси мәдениетті қалыптастыру теориясы бойынша. Арнайы дайындықтар бакалавриаттың 1-ші деңгейінің 3, 4 курстарында – арнайы және кәсіби бағдарламаларды меңгеру арқылы университетте маманның кәсіби дайындығының негізгі бағдары ретінде жоғары дамыған шығармашылық потенциалы бар және аналитикалық ойлауымен, іргелі кәсіби дайындығымен, еңбектің динамикалы түрде өзгермелі жағдайларға және маманның кәсіби деңгейінің талаптарына назар аудару қабілеттілігімен, дүниетанымдық мәдениетімен, қалыптасқан жалпы адамзаттық құндылықтар жүйесімен үйлесімді тұлғаны қалыптастыру қажеттігін С.С. Құнанбаева айтқан [56, 217].

Көрсетілген маманның сапалық сипаттамалары және олармен анықталған және университет алдында тұрған білім берушілік міндеттер бүгінгі университетте маманның кәсіби дайындығы жүйесінің негізгі ұстанымдарының сипатын анықтайды. Олар ұстанымдардың бір қатарын айқындайды. С.И. Гессен университтеттік білім берудің негізгі ұстанымдарын анықтайды, олар:

— Университетте ғылыми білімнің толық болуы;

— Дәріс беру және оқыту үрдісіндегі еркіндік және шығармашылық рухы;

— Оқытушылар мен ғалымдарды дайындау жолымен университеттің өзін-өзі тәрбиелеуге қабілеттілігі [57, 15].

Өз мәнісінде университет, С.И. Гессеннің көзқарасы бойынша, ешқандай билікке төзбейтін, ғалымдардың одағы болады екен. Қазақстандық ғалым С.С. Құнанбаева университеттік білім беру ұстанымдарының маңыздылығын ерекше көрсетеді. Ол бүгінгі университетте мамандарды дайындау жүйесінің негізгі ұстанымдарын анықтайды:

білім беру мазмұнының ғылыми іргелілігі мен жүйелілігі ұстанымы;
білім берудің қол жетерлік ұстанымы;
ғылым мен өндіріспен алынатын білімдер жүйесінің кешенділік және кіріктірілген ұстанымы;
мамандар дайындаудың жаңашылдық және ақпараттылық бағдарлаушылық принципі;
білім берудің болжаушылық және жан-жақтылық принципі;
кәсіби құзырлылықтың көп варианттылық және таңдамалық ұстанымы;
алынатын біліктіліктің қолданбалы нәтижелілігінің ұстанымы;
білім беру мазмұны мен құрылымының көпдеңгейлі және үздіксіздік ұстанымы;
біліктілік сертификатымен әр баспалдағының кәсіби аяқталу немесе академиялық ұстанымы;
білім беру мақсаттарының әлеуметтік-экономикалық айқындаушылық ұстанымы;
оқу процесін ұйымдастырудың проблемалылығының және интерақтивтілігінің ұстанымы;
білім беруді гуманизациялау ұстанымы;
оқыту үрдісінде ынтамақтастық пен серіктестік ұстанымы;
білім беру мазмұнының коммуникативтілік мәдениет аралық ұстанымы;
мамандардың кәсіби және академиялық біліктілігінің халықаралық-мәртебелік деңгейін қамтамасыз ету ұстанымы;
бағдарлаушылық көзқарасы ұстанымын айтамыз;
оқытуда жеке және тұлғаға бағытталған көзқарас ұстанымы.

Осы ұстанымдар кезкелген университетке лайықты, бірақ ғылым мен үниверситеттік білімберу түсінігі тарихи тұрғысынан өзгеріп тұрды. Олардың көзқарасын қолдай отырып, маңызды ұстаным ретінде болашақ мамандарды оқытудағы, тәрбиелеудегі, дамытудағы тұлғаға-бағытталған ұстанымды айтамыз.

Әлемдік және отандық тәжірибеде жоғары білім берудің жүйесі дамуын бағалау үшін сәйкестілік дәрежелерінің бір қатар параметрлері қолданылады:

Қоғам мен мемлекет дамуының нақты тарихи кезеңінде мамандарды нақты қажеттілігіне және жоғары білікті мамандарды дайындаудағы білімберу саясатына;
Жоғары мектеп стандарттарына және алынатын нәтижелерге білімберу мақсаттарына;
Жоғары оқу орындарының мемлекеттік және басқа көздерімен қаржылануына;
Әлемдік стандарттарға жоғары білімберу деңгейі мен сапасына;
Әлемдік білімберу кеңістікке кіріру барысындағы жоғары білім беру жүйесінің ашықтығы;
Әлемдік стандарттарға бағдарлануға және қалыптасқан дәстүрлердің сақталуына.

Сонымен, адаммен мәдени құндылықтарды меңгеру және жаңғырту, дамыту процесі классикалық университеттік білім беруді адамзаттың жетістіктерінің шындарына жеткізеді екен. Өйткені университеттік білім берудің мазмұны барлық елдер мен халықтардың үздіксіз мәдени мұрасынан, адамның өмірі мен тәжірибесінен, ғылымның салаларынан толықтырылады. Сондықтан да жоғары білім беру бөлек салалардың (экономиканың, саясаттың, мәдениеттің, ғылымның) және бүкіл қоғамның дамуының маңызды және қажетті факторы ретінде анықтаймыз.

Ғылымның және технологияның қазіргі жағдайын бейнелейтін іргелі білім беру болашақ мамандардың тек тәжірибені белсенді қабылдауды ғана емес, сонымен бірге интеллектуалдық шығармашылық қабілеттілігін анықтайды. Білім берудің осындай түріне қазіргі жоғары оқу орындары бағытталған. Болашақ мамандардың, яғни студенттердің зерттеу біліктерін меңгеру қажеттілігі, бір жағынан, Мемлекеттік стандарттың талаптарымен айқындалады, онда бітірушің осы кәсіби аспектісі нақты анықталған; екінші жағынан, қазіргі мамандардың кәсіби іс-әрекетімен айқындалады. Мысалы, болашақ мамандарды дайындауда іс-әрекеттің шығармашылық табиғатына сәйкес соның ішінде оны ұйымдастырудың мәселесіне ғылыми тұрғыдан қарауға білім беру үрдісін зерттеу білігін педагогтардан талап етеді. Сондықтан да жоғары оқу орындарының студенттерін зерттеу жұмысы процедурасымен таныстыру керек, оны өткізудің дағдыларын қалыптастыру маңызды. Мысалға, оқыту барысында зерттеушілік білігін қалыптастыру. Ол кафедраның ғылыми-зерттеу жұмысына студенттің қатысуы барысында қалыптасады. Соңғысына студенттерді бағыттары мен кафедра педагогтарының ғылыми жұмысы ерекшеліктері тақырыпшасымен кеңінен таныстыру ықпал етеді, оларды проблемалық топтарға қатыстыру, табысты зерттеу жұмысын жүргізетін оқытушыларға 1-ші курстан бастап «бекіту» ретінде анықтаймыз.

Осы бағыттағы тиімді жұмысты қамтамасыз етудің бір жолы ретінде бүкіл кәсіби дайындықтың жүйесін асыру барысындағы зерттеушілік білімдердің тиімді қалыптасу процесінің үздіксіздігі мен тұтастығын ерекше айтамыз. Оған аудиториялық сабақ пен студенттің өзбетінше жұмысы (студенттің оқу-зерттеу жұмысы мен ғылыми-зерттеу жұмысы), аталған біліктерді саналы және шығармашылық меңгерудегі түрлі әдістер мен тәсілдерді пайдаланумен байланысты тәжірибе жатады.

Зерттеу біліктерін қалыптастырудың маңызды келесі бір жолы зерттеу іс-әрекетінің мотивациясы болып табылады: қызығушылықтарын қалыптастыру, зерттеу жұмысы қажеттілігін, кәсіби өсу үшін зерттеу біліктер жүйесін меңгерудің маңыздылығын негіздеу. Мысалға, осы жұмыстың бастамасы ретінде 1-ші курстан бастап, «Мамандыққа кіріспе» деп аталатын курс ұйымдастырылады, оның барысында кәсіби іс-әрекеттің ерекшелігі мен шығармашылық сипатын ашуға болады. Практикалық сабақтарда өзін-өзі тану, өзіндік қызығушылықтары мен қабілеттерін талдау, олардың таңдаған кәсіпке сәйкестілігін анықтау үшін жағдайлар жасалынады. Конференцияға рефераттарды дайындау барысында студенттер жаңашыл-зерттеушілердің жетістіктерімен танысады, шартты түрде айтқанда, «өзіне салып көреді» шеберге лайықты кәсіби біліктер мен тұлғалық қасиеттерді дамытады. Оның барысында келесідей зерттеу біліктерін меңгеру қажеттілігін саналы түрде ұғынады, бар тәжірибені талдау, проблеманы тұжырымдау, өз жұмысының нәтижесін жүйелеу сияқты білігі болады.

Аталған біліктердің қалыптастыру мен зерттеу жұмысына қызығушылықты тудыру шарасына түрлі кәсіби жағдайларды талдау мен диагностикалауды өткізу, жоғары курс студенттерімен орындалатын тапсырмалардың зерттеушілік сипаты және т.б. басқа әдістері жатады. Сонымен қажетті білімдер жүйесі және қалыптасқан зерттеу біліктерімен бірге зерттеу іс-әрекетіне оң көзқарастың болуы болашақ маманның тиімді кәсіби іс-әрекетке дайындығын қалыптастырады.

Келесі бір жолы жоғары оқу орындарындағы студенттердің кәсіби-тұлғалық мәдениетін қалыптастыру болады. Болашақ маманның кәсіби дайындаудың тиімділігі сонымен бірге жүйелілік-құндылық көзқарасы тұрғысынан қарамақайшылықтардың талдауын жоғары білім берудің қазіргі жүйесінің талдауын талап етеді. Маманның кәсіби-тұлғалық мәдениеті оның іс-әрекетінің бүкіл жүйесін қамту керек. Осыған орай жоғары оқу орындары студенттерінің білім беру мазмұнын қалыптастыруда жүйелілік-құндылықтық көзқарасы өзекті болады. Болашақ маманның мәдениетін қалыптастыру проблемаларын тиімді шешу, оның әлеуметтік қасиеттерін дамыту, оқу-тәрбие және ұйымдастырушылық жұмысты талдау, теориялық және нақты-әлеуметтік зерттеулердің, тұлғалық және мәдениет теориясы нәтижесін жалпылау негізінде анықтаймыз. Мысалы, «Ұлттық мәдениеттің қайнар бастау – оның (ұлттың) рухани азығының асылдық қасиеттеріне байланысты. Халықтың рухани қуатын арттыратын қозғаушы күш – оның әдебиеті, өнері, әдебі мен эстетикалық болмысы. «Әдеп-мәдениет негізі», «әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер – халық мәдениетінің көрсеткіштері» т.б. тақырыптар бойынша оқылатын лекцияларда ұлттық мәдениеттің негіздері, оның бұрынғысы мен қазіргісі және болашағы ғылыми дәлелдемелермен айқын көрсетіледі» — деп Әдібай Табылды тұжырымдаған [5, 11-12]. Осы анықтамаға сүйене айтатынымыз, мәдениет білім берушілік құндылық ретінде студенттерді дамыту мен тәрбиелеуде тұрмыстың, ойлаудың, сауықтырудың мәдениетінде, қатынасында, қарым-қатынасында, дүниетанымдық мәдениетінде, эстетикалық іс-әрекетінде көрініс береді.

Бұл жерде маңыздысы – болашақ маман тұлғасының мәдениеті қалыптасуының механизмдерін зерттеу мақсатты түрде ұйымдастырылған жоқ, бірақ дамытушылық білім беру мен мәдениеттің аспектілері қаралады. Олардың өзара байланысы мен өзара ауысуы қаралады. Осыған орай болашақ маманды дайындау жүйесінде студенттердің үнемі өз кәсіби дәрежесін көтеру қабілетін дамыту шеңберінде жүйелілік-құндылық көзқарасының маңыздылығы оқу-тәрбие процесі барысында анықталады. Осыған байланысты жоғары кәсіби білім беру іс-әрекет ретінде қарастырылады, оның мақсаты – болашақ маманның интеллектуалдық-адамгершілік тұлғасын дамыту, тұлғалық өсуінің қамтамасыз ету ретінде анықтаймыз.

Болашақ маманды дайындаудағы жүйелілік-құндылықтық көзқарасы жүйе ретінде түсініледі, ол жаңа ғасырдың мәдени және гуманистік құндылықтарын есепке алу негізінде құрылады: субъектіліктің, диалогиялықтың, дамытушы бағыттылықтың, кіріктірушіліктің, іргеліліктің, үздіксіздіктің. Сонымен, қазіргі білім беру парадигмасын әлеуметтік-тұлғалық, тұлғаға-бағдарлаушылық, гуманистік білім беру анықталады. Университеттік білім беруде әдетте парадигманың келесі өзгермелі түрлері айтылады: мәдени-құндылықтылық парадигмасы, академиялық парадигмасы, кәсіби парадигмасы, технократиялық парадигмасы, гуманистікпарадигмасы. Жетекші білімберушілік парадигмасының әсерімен университеттік білім берудің басқа моделдері қалыптасады: а) дәстүрлі немесе классикалық; б) рационалистік.

Мәдени-құндылықтылық парадигмасына сәйкес кәсіби мәдениетті қалыптастырудың басты мақсаты жоғары білім берудің құндылығы ретінде студенттердің әлеуметтік маңызы бар қасиеттерін дамыту болып табылады. Кәсіби білім берудің әлеуметтік-тұлғалық аспектісін іске асырудың негізгі тәсілі ретінде білім берудің проблемалық, сараптамалық, рефлексивтілік, диалогтік оқытудың және тәрбиелеудің, ұжымдық мәдени-шығармашылық іс-әрекеті технологияларын пайдалану деп түсінеміз.

Шығармашылықтың объектісі ретінде маманның бейнелері мен мақсаттары, символдары мен ұғымдары, қылықтары мен қатынастары, құндылықтары мен сенімдері қарастырылады. Болашақ маман шығармашылық ізденіс барысында өзі үшін маңызды жаңалықтар ашады, адамтану мен құрметтеу аумағындағы коммуникативтік мәдениет көрсеткіші ретіндегі гуманистік құндылықтарымен танысады.

Болашақ маманды дайындау жүйесіндегі жүйелілік-құндылықтық көзқарасы маман біліктілігінің жоғары көрінісі және кәсіби құзырлылығы болып табылады. Осы кәсіби-тұлғалық мәдениеті деңгейінде толығынан маманның адами жеке даралығы көрініс беруі мүмкін. Болашақ маманның тұлғалық және кәсіби мәдениеті жүйесіндегі құрылымында басты компоненттері ретінде құрастырушылық, ұйымдастырушылық, коммуникативтік аймақтарын анықтадық. Студенттер іс-әрекетінің құрастырушылық аймағы ұйымдастырушылық іс-әрекетімен нәтиже шығарады, өйткені әрбір кәсіби әрекет соңғы нәтижесінде кешенді ұйымдастырушылық іс ретінде қаралады. Өз кезегінде құрастырушылық және ұйымдастырушылық іс-әрекеттері оқытушының студенттермен дұрыс өзара қатынастарын орната білуінен күрделене түседі.

Зерттеудің методологиясы білім берудің жүйелілік-құндылықтық парадигмасы шенберінде болашақ маманның тұлғалық жаңа құрылымдары пайда болуы мен дамудың тенденциялары мен кәсіби білім берушілік жағдайларын анықтау мен зерттеуінің іске асуымен түсінеміз, олар ғылыми көзқарастар жүйесіне негізделеді:

Акмеологиялық — кәсіби дайындық барысындағы табиғи және әлеуметтік-мәдени факторлар интеграциясын анықтауға мүмкіндік беретін сыртқы басқарудан ішкі басқаруға өту негізіндегі көзқарастар жүйесі.
Мәдениеттілік — маманның интеллектуалдық-адами қабілеттерін дамытуға бағытталған іс-әрекеттің мазмұндық компонентінің бағытталу негізіндегі, мәдени-білімберу іс-әрекеті дамуының сыртқы қалыптасуы мен ішкі дамуының мақсаты мен мазмұнын, тәсілдері мен нәтижелерін өзіндік анықтауына бағытталу негізіндегі көзқарастар жүйесі.
Тұлғалық – мәдени және кәсіби аспектіде өзіндік ұғыну субъективтілігіне қарай мамандықты игеру барысындағы болашақ мамандыққа қатынасын бейнеленуі негізіндегі көзқарастар жүйесі. Кәсіби мәдениетті игеру үрдісі мәдениеттің объективтіліктен субъективтілікке ауысу негізінде түсіндіріледі. Е.В. Бондаревскаяның пікірінше, бұл процесс, оның барысындағы кәсіби мәдениетінің моделі бойынша студенттермен айқындалып, кәсіби іс-әрекет пен мінез-құлықтың тұлғалық моделіне айналады. Сондықтан да тұлғалық-шығармашылық аспектісі кәсіби мәдениетті игерудің механизмімен түсіндіріледі. Ол өздігінен дамитын субъектінің маман ретіндегі тұлғалық өзекті қасиеттерін анықтаудың шығармашылығы актісі болып анықталады. Осымен қоғам өзінің соңғы нәтижесінде өзіндік мақсатқа бағытталған жан-жақты дамуына бағдарланған адамды қажет етуі түсіндіріледі.
Аксиологиялық — осыған сәйкес мәдени-білімберушілік білімдердің пайда болу процесі негізінде кәсіби іс-әрекетке болашақ маманның құндылық қатынастары жүйесімен анықталуы негізіндегі көзқарастар жүйесі. «Мәдениет» ұғымын зерттеудегі аксиологиялық көзқарастың негізінде түрлі мәдениеттің іргесі ретінде құндылықтарды түсіну жатыр. «Мәдениет жоғары және кең мағынасында еңбектің нәтижесі болады – шығармашылық, өзгермелі және өзіндік жаңару іс-әрекетінің өнімі…құндылықтар әлемі» — деп, мәдениеттің анықтамасын Н.З. Чавчавадзе жасаған [33, 10]. Мәдениетпен байланысты осы көзқарас тағы бір бағытпен толықтырылады. Өйткені мәдениет және оның мағынасы өзбетінше қарастырылып қана қоймай, ол тек адамның шығармашылық іс-әрекеті арқылы өз болмысын анықтайды. Сондықтан да, «мәдениеттің нағыз мазмұны шығармашылық іс-әрекетпен анықталып, оның барысында рухани құндылықтар қалыптасады» деп, өз еңбегінде А.И. Пискунов тұжырымдаған [58, 10]. Мәдениет ұғымын шығармашылық пен еркінділікті жүзеге асыру ретінде адам болмысының мәнін ашу үшін В.С. Библер пайдаланады [59, 34-42]. Адамның шығармашылық белсенділігі іс-әрекет тәсілдерінде көрініс береді. Осыдан мәдениет адам дамуының өлшемі болып анықталады, ол адамдардың бүкіл тарихы барысындағы олардың қоғамдық өміршеңдігінің игерілген құндылықтардың көлемі ретінде сипатталады. Солайша мәдениет адамның осы құндылықтарға бағытталуының тәсілі болады. Мәдениеттің іс-әрекет тәсілдерінің жиынтығы ретінде қаралуы жүйелілік-технологиялық көзқарастың негізін құрайды. Осындай мәдениетке қатысты қарастырылған анықтамалар мен көзқарастар культорологияда және кәсіби-педагогикалық мәдениетіне арналған зерттеулерде қаралған. Кәсіби-педагогикалық мәдениетті зерттеудің аксиологиялық аспектісі жетекші педагогикалық оймен өрнектеліп, педагогикалық құндылықтар жиынтығының сипаттамасы ретінде қаралып, тікелей педагогикалық іс-әрекетте жүзеге асырылатын және тұтас педагогикалық үрдіске кірістірілетін деп анықтаған Е.Н. Шиянова [34, 17]. Біз осылайша Е.Н. Шиянованың пікірімен толығынан қосыламыз, болашақ маманның жаңару, шығармашылық-коммуникативті іс-әрекеттердің негізін кәсіби-педагогикалық мәдениет құрайды, ол тиімді іс-әрекеттер тәсілдері мен жолдарын кіріктіреді.

Сонымен, біздің пайымдауымыз бойынша, мәдениеттің адамның шығармашылық іс-әрекеті ретінде қаралуы болашақ маманның кәсіби тұлғалық-шығармашылық көзқарасының негізін құрайды.

Іс-әрекеттік — студенттердің кәсіби білігін қалыптастыру мақсатында студенттерді кәсіби ойлау мен әрекет етуге тарту негізіндегі көзқарастар жүйесі.

Зерттеу барысында жоғарыда айтылған барлық көзқарастар кәсіби-тұлғалық мәдениетті білімдер, біліктер мен тұлғалық қасиеттер жиынтығы ретінде анықтауға мүмкіндік берді. Нәтижесінде маман мәдениетінің негізгі компоненттері ретінде білімдер, біліктер мен дағдылар, тұлғалық қасиеттерді; кәсіби-шығармашылық іс-әрекет тәжірибені; кәсіби этиканы анықтаймыз.

Осы моделдің негізінде студенттерді дайындау барысында кәсіби-тұлғалық мәдениет қалыптасуының құрылымдылық моделінің компоненттерін анықтаймыз:

Мотивациялық — болашақ мамандардың жоғары оқу орындарының білім беру үрдісіне кіруді қамтамасыз ететін қажеттіліктерді, мотивтерді, қызығушылықтарды қамтиды;
Бағдарлаушылық — іс-әрекеттің танымдылық және өзінің адамгершілік – интеллектуалдық жетілуінің жоспарлау мен жобалаудың мақсатын анықтауды қамтиды;
Бағалаушылық — іс-әрекет нәтижелерін кәсіби-тұлғалық мәдениетті қалыптастыру шенберіндегі, орындалатын міндетпен салғастыру негізіндегі әрекеттердің орындалуының барысы туралы кері ақпаратын жүйелі алу мазмұнын қамтиды;
Мазмұндық-операционалдық — екі өзарабайланысты бөлімдерден тұрады: жетекші білімдер жүйесі (теория, заңдылықтар, фактілер, көзқарастар) және оқудың тәсілдері (ақпарат алудың құралдары мен білімдерді қолдану);
Еріктілік, зейінді — ерікті түрде назар аудару тұрғысынан мәдени құндылықтарды игеру бойынша әрекеттердің эмоционалдық жағын қамтиды.

1.2 Тұлғаның қалыптасуының кезеңдері мен оның өзін-өзі дамытуының тұжырымдамалары

Адам материяның әлеуметтік формасына жатады. Әлеуметтік индивид бола тұра, ол қоғамның мүшесі болудың алдында, әлеуметтену үрдісінен өтуі тиіс және тұлға ретінде қалыптасуы керек. Сондықтан да, адамды қоғамның талаптарына сәйкес тәрбиелеу мен оған білім беру қажет. Осы процестің күрделілігі – оның нәтижесін алдын ала нақты болжай алмайтындығымызда.

Философиялық көзқарас адамның өзін-өзі дамуы мен қалыптасуының негізі ретінде қаралады, ұйымдастырушылықтың жаңа сапалы деңгейге ауысуға болатын материяның өзіндік қозғалысының ерекше типі ретінде қарастырылады. Әдебиеттерді талдаудан бізге мәлім болатыны; адам ежелгі заманнан бастап бүгінгі әлемде ғана түсініледі, ал әлем адамсыз мүмкін емес, өйткені тұлға көп жағдайда қатынас ретінде болатын. Сократ, қазіргі батыс елдері әдебиеттерінде оны адам философиясының бастаушысы, негізін салушысы ретінде, бір ұстанымды ұсынған екен, оған сәйкес өзін-өзі тану мен даму философияның басты және жалғыз мақсаты деп түсініледі. А.Протагор адамда тек қана ойлауға қабілеттілігін анықтап қоймай, сонымен бірге оның бүкіл адами субъектілігін көрсетеді, өйткені адам – нақты индивид. Аристотельдің философиясында антропологияның екі тенденциясы біріктіріледі: діни-этикалық (адам мен табиғат ажыратылған) және космологиялық-натуралистік (адам бүкіл әлеммен байланысты). Ол адамның қоғамдық-саяси мәнін айырықша көрсетіп, адамның өзін-өзі жетілуінің қажеттілігін айтып, оның мүмкіндігін айқындайды. Бірақ оған адам табиғатын түбегейлі өзгертуге болмайтындығы туралы көзқарасын да білдіреді. Сондықтан да, сол уақыттар кезеңінде адамның ақиқаттағы бейнесінің өзі көргендей мәнімен сәйкес келмеу проблемасы анықталған болатын. Сонымен ежелгі грек мәдениетінің негізгі көзқарасы физикалық-рухани дене ретіндегі адамды қарастыруға болатындығын, оның проблемалары рационализм, табиғи және әлеуметтік процестердің циклдік тұжырымдамасы шеңберінде қаралатынтығын білдіреді. XVIII ғасырдан бастап, әсіресе И. Кант заманынан бастап, философтар тұлғаны жеке даралықтан ажырататын болған. И. Кант адамды өзіндік таным іс-әрекетінің субъектісі ретінде, сыни және практикалық ақыл-ойдың қосымшасы ретінде қарастырып, тұлғаны “…ақылды, өзі немесе өзгелермен бірге орнатқан заңдарға бағынатын” деп анықтаған. Басқаша айтқанда, кезкелген адам өзін-өзі дамытатын тұлға бола алмайды, оған “жақсы Менге” ұмтылатын, өзінің бай ішкі тәжірибесін көре білетін және талдай алатын адам ғана лайықты. Әр адамның қайталанбайтындығы тұрғысынан даралық идеясы негізінде ұстанымды анықтаймыз, ол теориялық негіздеменің бір ережесін құрайды. Білім беру үрдісінде жаңа білім беру парадигмасына сәйкес даралық пен тұлға еркіндігі қамтамасыз етілуі анықталады. Осындай көзқарас педагогикалық үрдістің мазмұны мен мәнін анықтайды, болашақ мамандарды дайындаудың іс-тәжірибеде жүзеге асырылатын бағытын көрсетеді. Маркстік философияда тұлғаның өзін-өзі дамуының мәні өзгелермен өзара әрекеттестігі негізінде түсініледі, өйткені қоршаған әлем адамның әлемі ретінде айқындалып, адам әлеуметтік табиғатты меңгеретіні туралы айтылады. Адамды К. Маркс тарихтің субъектісі мен объектісі ретінде қарастырады, яғни “тарих дегеніміздің адамның өз мақсаттарын іске асырудағы іс-әрекет” деп түсіндіріледі. Осы пікірдің мағынасын, былай түсінуге болады: адам – оны жеке алып қарастырғанда абстрактілі және индивид ретінде әлсіз, қоғамдық таптар құрамында және әлеуметтік топтарда өзгелермен бірге тарихтың жасаушысы болады. Маркстің пікірінше, адамның ерекшелігі оның еңбек етуімен байланысты. Еңбек — қоғамдық, заттық іс-әрекеттің нәтижесі. Ол тек нақты заттарға бағытталып қана қоймай, сонымен бірге қоғамдық қатынастар мен қоғамды қамтиды. Осыған сәйкес қарым-қанынастың, танымның, ойлаудың формалары қалыптасады. Осынысымен адамның қабілеттері жүзеге асырылып, ол үшін жаңа мүмкіндіктер ашылады. Осы ереже адам тұлғасы өзін-өзі дамуы мәнін түсіну үшін негіз болады. ХІХ ғасырдың соңында қоғамның жаңа өмірі ұйымдастырылуынан пайда болуымен байланысты, тұлғаның ішкі дүниесіне оның еркіндігіне бағытталған, оның әлеуметтік құқықтары мен еркіндігіне бағытталған. Тұлғаның өзін-өзі даму проблемасы философтардың ойларында бейнеленіп персонализм және эксизтенционализм бағыттарында көрініс береді. У.Э. Гуссерляның өзін-өзі дамыту идеясы жеке субъектілердің ішкі әлемі болып, өзін-өзі жетілдірудің қайталанбас, ерекше нәтижесі ретінде қарастырылады. А. Камю, С. Кьеркегор, Ж. Сартр, М. Хайдеггер, К. Лоперс және т.б. өз еңбектерінде тұлғаның өзін-өзі дамытудың идеясын адамдық “Меннің” терең мәні ретінде қарайды. Орыс философиясында ХХ ғасыр ойларының Г.С. Батищев, М.М. Бахтин, В.С. Библер, О.Н. Крутова, Н.О. Лосский, М.К. Мамардашвили, А.Г. Мысливченко, В.В. Розанов, С.Л. Рубинштнейн, С.Л. Франкл, К.А. Шварцман және т.б.) ортақ бағыты гуманист философтар мен психологтарды біріктіреді. Олардың барлығы адам тұлғасының өзіндік құндылығы мен ерекшелігін қабылдайды, оның қоғам өміріндегі мәндік ролін ерекше көрсетеді. Н.А. Бердяеев, В.В. Розанов, С.Л. Франкл өз еңбектерінде тұлғаның өзін-өзі дамытудың мәнін ашады. Н.А. Бердяевтің позициясында дамудың табиғи жолын таңдау еркі идеясы болады. Ол адамның өзінің жетілуіне бағытталған ішкі қозғалысын өзіндік еркінділікті орнату деп түсінеді. Сонымен, философтардың еңбектерінде адамның рухани өзіндік жетілу феномені тұлғаның өзін-өзі дамытудың идеясы болып табылады екен. Қазіргі философия адамның әлеуметтік адам ретіндегі үнемі өзгеруін үнемі тұрмыс жағдайына байланысты түсіндіреді және қоршағанның түрлі факторларының әсерімен болады. Осыған орай пікірінше, адам әлемдегі үнемі қайта жаңару үстіндегі жағдайында болатын жан, осы жаңадан жаңаруы адамның өзінің ұмтылысы нәтижесінде, яғни өзін өз ойларына орнату, өз ұмтылыстарына бағындыру нәтижесінде іске асатыны туралы М.К. Макарашвили айтып кеткен. Бірақ өзін-өзі дамыту механизмін іске асыру үшін себепкер ұмтылысы қажет – белсенділік, өзіндік–себептік ауыстыру мен асуысу. Адам дамуының басқа философиялық ережесі бар, ол әлеуметтік факторлардың және өмір сүру жағдайларының интенсивті түрде дамуы адамның түрі ретіндегі, сезімтал индивидуум ретіндегі тіршіліктің негізін қозғайды жәнеде ол тұлғадағы, табиғатпен берілген өзгерістердің себепі болатын әлемге қатынасы, мінезі, қабілеттері және тағы басқаларды айтады. Осы идеялардың негізінде біз болашақ маманның кәсіби қалыптасуы барысында педагогикалық процесстің мазмұнын белгілейміз. Педагогикалық әсер етудің мәні мен бағыты өздерінің “Жақсы Меніне” жетудегі студенттердің өзгелермен іс-әрекеттік әрекеттестігі арқылы өзін-өзі жүзеге асыру негізінде рухани-шығармашылық іс-әрекеті үшін жағдайлар жасайды. Сонымен, философиялық ғылымдар тұлғаның өзін-өзі дамытуы туралы түсінікке өзін-өзі жетілдіру мен әлеуметтік қызмет көрсету мақсатымен рухани-тәжірибелік өзіндік жаңаруы ретінде, өзінің адами мәнінің толықтығына жету мен өмірлік мақсаттарға қарай өз-өзінің құрастырылуының аяқталуына бағытталған адамгершілік жаңару іс-әрекеті ретінде зерттеген. Бұл жерде тұлғаның өзін-өзі дамытудың маңызды факторы ретінде көптеген философтардың пікірі бойынша диалектикалық бірігудегі еркінділік саналады, сонымен еркінділіктің “неден” дегеннен гөрі “не үшін” құндылығы айқындалады. Осының барлығы тұлғаның өзін-өзі дамытудың негізгі шарты ретіндегі еркінділік проблемасының философиялық аспектісіне тоқталуға мүмкіндік жасайды. Мамардашвилидің, Б.С. Гершунскийдің, П.Г. Щедровицкийдің, Б.А. Запесоцкийдің, В.П. Зинченконың, Н.Б. Крылованың және т.б. еңбектерінде жоғарыда айтып кеткендей келесілерге назар аударылады: тұрмыстың күрделілігі адамның ішкі дүниесіне ерекше көңіл аударуды талап етеді, оның өзіндік тұрмысының деңгейін өздігінен ұғынуға, “Мен-бейнесін” түзету механизмдеріне еркіндік және топқа тәуелділік жағдайларында. Біздің көзқарасымызға П.Г. Щедровицкийдің пікірі жақындау болады, белсенділіктің көзі адамның өзінде табылмайды, сондықтан да білімберу жүйесі іс-әрекеттің жаңа үлгілерін қалыптастырудың және белсенділіктің, ойлаудың шығармашылық эволюциясының, жалпы әрекеттің орталығы болуы тиіс. Біздің зерттеулеріміз бойынша белсенді тұлғаның ішкі еркінділігі болады, яғни оның өз мінез-құлығының ерекше жолын таңдауға, іс-әрекеттің ерекше формалары мен мазмұнын, тәсілдерін еркін таңдауға қабілеттілігінің болуымен түсіндіріледі.

Субъект психологиясын іс-әрекет субъектісі ретінде қарастыру барысы адам қалыптасуының негізгі кезеңдерін сипаттайды. Философиядан өз бастамасын алатын субъект психологиясының басты ережелерін және олар жалпы түрде тұжырымдалып психологиядағы гуманистік бағытымен анықталып С.Л. Рубинштейн, Б.Г. Ананьев жасаған. Субъект психологиясы негіздерін А.В. Брушлинский, К.А. Абульханова-Славская дамытып, оның ережелерін С.Л. Рубинштейн тұжырымдаған [60, 13-27]. „Субъект — тұтастылықтың және автономиялықтың, өз белсенділігінің жоғары деңгейіндегі адам” – деп, субъект психологиясы негіздерінде К.А. Абульханова-Славская анықтама береді [61, 13-27].

Осы деңгейде адам өте жекеленіп кеткен, яғни өз мотивациясы, қабілеттері, психикасы ерекшеліктерін білдіреді. Сонымен, адам субъект ретінде туылмайды, ол іс-әрекет барысында субъект ретінде танылады. Әр тұлға – субъект, бірақ соның өзінде ол тұлғаға теңестірілмейді. Субъект — өзін-өзі ұйымдастырудың белгілі бір сапалы тәсілі, тұлғаның өзін-өзі реттеуінің, ішкі және сыртқы жағдайлардың келісуінің тәсілі, барлық психикалық процестердің, күйлердің, қасиеттердің реттеу орталығы, сонымен бірге қабілеттердің, объективті және субъективті мақсаттарға қатысты іс-әрекеттің міндеттеріне сәйкес тұлғаның мүмкіндіктері мен шектеулерінің формасы. А.В. Брушлинский субъектінің тұтастылық проблемасын аша отырып, адам дамуының барлық кезеңдеріндегі табиғилық пен әлеуметтіктің байланыстылығын айтады. Субъектінің тұтастылығы, бірлігі және кіріктірілуі оның психикалық қасиеттері жүйелілігінің негізі болады [62, 559-570]. Субъект психологиясының келтірілген негізгі ережелердің сызбасы, осы бағыттың жалпы түрде жасалғаны және теориялық-экспериментальды негіздеуді қажет етеді. Оның екі идеясының психологияның дамуына маңызы зор. Бірінші ережесі бойынша, субъект — іс-әрекеттік және жүйелілік көзқарастарының бірігу мүмкіншілігімен байланысты болып келеді. Субъект әр кезеңде өзінің іске асуы барысында және әлеммен байланыстық әрекеттестігі барысында ашылатын бір жүйеліліктің тасушысы ретінде қарастырылады. Дәл осы субъект өз дамуының әр кезеңінде жүйелілік факторы болып анықталады, психикалық ұйымдастырушылығының өзіндік күрделі көп деңгейлі жүйесін қамтиды. „Кең тараған көзқарастарға қарамастан, субъект – адамның психикасы емес, психикалық қасиеттері мен белсенділік түрлері де емес және т.б., ал адамдардың өздері — әрекетті қарым-қатынасқа түсетіндер болып анықталады. Екінші ережесі бойынша „Субъект — өзін-өзі басқарудың сапалы тәсілі …” [63, 330-346]. Жүйелілік көзқарас принципі адам өз дамуының деңгейлерінен өтетін психикасының өзін-өзі ұйымдастыруын түсіндіреді. Осындай екі көзқарастың шынайы, күрделі өзіндік іс-әрекетінің субъектісі ретіндегі және оның психикалық ұйымдастырушылығының жүйелі механизмдерін қоса қарастыру: жүйеліліктің және субъект-әрекеттіктің, яғни екі көзқарастағы ережелердің бірігуі адам психологиясын түсіну жолындағы қадамы болады. Субъект психологиясының екінші ережесі психологияның даму перспективасы үшін маңызды. Ол адамның жеке ерекшелігі мен даралығының бірігуі негізінде қарастырылады. Сонымен, психологиялық көзқарас тұрғысынан алып қарағанда адамның сипаттамасын бір жағынан индивидтің сипаттамасы ретінде қарастыруында, яғни оның адам түріне адамның жеке ерекшеліктері негізінде жатқызылу мағынасында. Осыған орай қазіргі психологиялық даму тенденциялары адамды зерттеудің келесі бір көзқарасын жасау туралы мәселені көтереді, ол психиканың ұйымдастырылуындағы дара және ерекше белгілерінің болуымен түсіндіріледі. Ал екінші жағынан субъект-іс-әрекеттік көзқарасы негізіндегі өз іс-әрекетінің субъектісі ретінде адам қалыптасуының өлшемдері туралы айтылады. Осы жерде адамның іс-әрекет субъектісі ретіндегі сапалы ерекшелігі – оның басқа категориялардан (индивидтен, тұлғадан, даралықтан) ажыратылатындығында. Сонымен субъектіні әр түрлі авторлар түрлі түсіндіреді. Мысалы, Б.Г. Ананьев адам ұйымдастырушылығының үш негізгі құрылымдарын айтады: индивид, тұлға, іс-әрекет субъектісі. Осы үш құрылымның кіріктірілуі адамның қайталанбас даралығын айқындап береді екен. Даралықтың компоненттері индивидтің қасиеттері болып табылады (табиғи қасиеттер жиынтығы), тұлғаның (қоғамдық қатынастары жиынтығы), іс-әрекет субъектісінің (еңбек іс-әрекеттері жиынтығы). Даралық дамуының үш формасы анықталады. Біріншісі — онтогенез – адам дамуының негізгі формасы. Екіншісі – тұлғалық қасиеттердің даму формасы – қоғамдағы адамның өмірлік жолы. Үшіншісі – адамның кәсіби іс-әрекеті барысындағы субъектілік қасиеттері қалыптасуының формасы. Барлық үш құрылымдардың ерекшеліктері мен сипаттамалары бар және әр құрылымға даму процесінің гетерохрондығы тән. Даралық генетикалық тұрғысынан кеш қалыптасады, ал қасиеттер онтогенез, кәсіби іс-әрекет, адамның өмірлік жолы барысында тұтас жүйенің нәтижесі болып қалыптасады.

Сонымен, Б.Г. Ананьевтің іс-әрекет субъектісі ретіндегі адам туралы түсінігі адам дамуының белгілі бір кезеңінде психикалық қасиеттердің және кәсіби іс-әрекет барысындағы механизмдердің қалыптасуымен анықталады. Осыдан адам субъект ретінде операционалдық механизмдермен, индивид — қызметтік механизмдермен, ал тұлға – индивидтің қажеттіліктері мен құндылық бағдарларын қамтитын мотивациялық механизмдерімен түсіндіріледі. Адам қасиеттерінің индивидтік, тұлғалық және субъектілік болып ажыратылуының себепі адам сипаты мәнінің табиғилық пен әлеуметтіліктің тұтастығымен ашылады. Осы тұтастылықтың ядросы — тұлғаның құрылымы, ондағы тұлғалық маңызды қасиеттерімен бірге индивидтің және субъектінің қасиеттері жалпыланбайды. Бұл жерде біз осы ғалымның субъектіні түсінудегі және субъект-әрекеттік көзқарасындағы айырмашылықтарды көреміз. Егер ол үшін тұлға ұйымдастырушылықтың ядролық құрылымы болатын болса, субъект-әрекеттік көзқарасы бойынша субъект әрқашан тұлға болып табылады, бірақ оған жатпайды. Осыдан өзінің кәсіби іс-әрекеті барысында және шығармашылығы негізінде кәсіби іс-әрекеттің жоғары деңгейі ретінде адам субъект болып қарастырылады. Көптеген түрлері мен субъект белсенділігінің деңгейлері ішкі жағдайлардың тұтас жүйесін құрайды және олар дамудың негіздемелері арқылы сыртқы себептері бойынша әрекет етеді, осылай субъект адам ұйымдастырушылығының ядросы қаралады. Сонымен бірге, ол кез келген тұлғаны тәрбиенің объектісі ретінде және осы тәрбиенің субъектісіне айналатынын айтып кеткен. Осылай тұлғаның объект-субъектілік табиғатының педагогикалық тұжырымдамалық көзқарастары тұжырымдаған. Осы сәттен бастап педагогикалық көзқарас тұрғысынан біз субъект қалыптасуының және тұлғаның өзін-өзі дамытудың тұжырымдамаларына назар аударамыз. С.Л. Рубинштейннің және оның шәкірттерінің көзқарасы бойынша субъект — тұлғанының өзін-өзі басқарудың, өзін-өзі ұйымдастырудың және өзін-өзі дамытудың сапалы тәсілі болып анықталады екен. Бірақ оның ережелеріне сүйенетін болсақ жоғарыдағы тұжырымға қарамастан, субъект категориясының және субъект-әрекеттік көзқарасының мазмұнын түрлі анықтай аламыз. Мысалы, „…кез келген тұлға іс-әрекеттің субъектісі бола алмайды”, яғни субъект категориясының тұлға категориясына қарай қозғалысы байқалып, әріқарай: „Түрлі тұлғаларға қатысты олардың қалыптасуының жалпы ережесіне сәйкес түрлі мөлшері туралы айтуға болады, субъект — жетілудің ең жоғарғы нүктесі емес, оны біз соған қарай жылжу деп түсінеміз” деген анықтамаларды К.А. Абульханова береді [61, 63-65]. Субъект категориясы үшін ең маңыздысы – қарама-қайшылықтарды шешу болып табылады. Нақты көрсеткенде, тұлғаның сапалық өзгерістерін қарастыра келе, оның субъект іс-әрекетінің үш негізгі трансформациясын анықтайтынын айтуымыз керек. Біріншіден, барлық психикалық ресурстар (психикалық процесстер, қасиеттер, күйлер, қабілеттер) тұлға іс-әрекеті мен өміршендігінің қамтамасыздану тәсілдері болып табылады. Екіншіден, барлық психикалық ресурстар тұлғалық іс-әрекетке бағынатын жеке композициясын құрайды: „Іс-әрекетке қосылған сапалы өзгертулер және оны жүзеге асыру әрекеті қамтамасыздануының психикалық пен тұлғалық қасиеттерінің іс-әрекет талаптарына сәйкес тұлғаның өз өлшемдеріне қарай оның іс-әрекет субъектісі ретіндегі қалыптасу барысы реорганизация процесі болып анықталады” [61, 67]. Үшіншіден, тұлға субъект бола тұра өзінің өмірлік стратегиясына және әрекет стратегиясына сүйенеді, бар ресурстарға, қабілеттерге және мүмкіншіліктерге қарамастан. Мысалы, адам өмір сүру мәнінен айырылып, интеллектісін, қабілеттері мен өзін-өзі жетілдіру, дамыту үшін өз еркін қолданбайды. Сонымен, субъектінің өлшемі ретінде қарама — қайшылықтарды шешу қабілеттілігін айтамыз. Осы қабілет қалыптаспаған жағдайда тұлға субъект ретінде өз мәртебесін жоғалтпайды. Сонымен, субъект — үйлесімді, иерархиялық даму сатысының ең жоғарғы баспалдағына жеткен өзін-өзі дамытып жетілдіретін тұлға ретінде автормен анықталады. Ал оның жаңа еңбегінде „субъект” және „тұлға” категорияларының айырмашылығы анықталады. Тұлға өз ерекшелігі дамуының максимальды деңгейіне жетіп жеке дара болады, ал өз адами дамуының тиімді деңгейіне жеткенде субъектіге айналады. Субъект ретіндегі оның қасиеті осы өмірлік жолды ұйымдастырудың тәсілі болады да, өмірдің өзгермелілігі мен төзбеушілігін есекере тұра оны ұйымдастырудың тұтас процесін жүзеге асырады. Бір жағынан объективті жағдайлармен, талаптармен, оқиғалармен, белгілі бір дәуірдің уақытысымен өмірлік жолы айқындалып, екінші жағынан тұлғаның сол жағдайларға қатысты болуымен байланысты тұлғаның өзімен анықталады. Осы анықтаушылар бір-бірімен ешқашан да сәйкес келмейді де, өмірлік жолында пайда болатын қарама-қайшылықтарды шешу тәсілімен табылады.

Біздің көзқарасымыз бойынша субъектіліктің анықталған өлшемінің ерекшелігі жоқ және осы категория үшін анықталған өлшем жеткіліксіз. Қарама-қайшылықтарды шешу үшін саналы түрде ұғынбау деңгейінің өзінде соның ішінде тұлғалықтың кез келген дамудың қозғаушы күші болады. Өмірлік жолды ұйымдастырудың тиімді тәсілі де анық емес. Субъектінің деңгейі тұлғаның операционалдық деңгейі ретінде қозғалыстың жалпы бағытын анықтайды. Адам өзінің даму кезеңінде қажеттіліктердің және мотивтердің қарама-қайшы тенденцияларын шешу жолында тұрады. Әрине түрлі күрделілік деңгейіндегі қарама-қайшылықтар өзінің психофизикалық дамуының ыңғайын қамтамасыздандырудан бастап дүниетанымдық проблемаларын шешуге дейін сөзсіз болып тұрады. Осындай түрлі деңгейдегі қарама-қайшылықтар субъект алдында тұрған психикалық ұйымдастырушылықтың және реттеушіліктің жүйелілік факторы болып, оның индивид және тұлға ретіндегі тұтас дамуын қамтамасыз етеді. Субъект белсенділігі түрлі қарама-қайшылықтарды шешіп, психикалықты дамытады және сол психикалықтың тасымалдаушысы субъект болады. Белсенділіктің таңдамалылығы, даралығы мен нәтижелілігі түрлі әрекеттерді субъект жасайтынын растайды. Міне осы жерде субъект іс-әрекетінің өзін-өзі дамытудың, ұйымдастыру мен реттеудің деңгейлері туралы сұрақ туындайды. Қарама-қайшылықты шешетін субъектіні анықтау процесі, субъект категориясының тұлға категориясымен толық қамтылатынын және тұлға дамуының жоғары деңгейінің белгісін білдіреді. Бұл адамның өзін-өзі жетілдіру мен өзін-өзі актуализациялау ұмтылысының гуманистік көзқарасы пікірімен (мысалы, А. Маслоу, К. Роджерс) толық келіседі. „Субъект — өзін-өзі ұйымдастырудың, дамытудың белгілі бір сапалы тәсілі….” — деген кең мағынадағы А.В. Брушлинскийдің анықтамасы беріледі [64]. Басқа тұрғыдан қарағанда субъект өз белсенділігінің, тұтастылығының, жекелілігінің жоғары деңгейіндегі адам болып табылады. Өйткені, біз оны бір жағынан адам дамуының үздіксіздік іс-әрекеті субъектісі ретінде, ал екінші жағынан субъектілік белсенділіктің, тұтастылықтың, жекеліліктің жоғары деңгейі ретінде түсінеміз. Осы қарама-қайшылық қайта қарау мен зерттеуді қажет етеді, осылайша субъект категориясының өлшемдері туралы сұрақ ашық түрде қалады. Субъект табиғаты туралы мәселе субъектіліктің өлшемдерін анықтау проблемасын белгілейді. Адамның үздіксіз дамуының түрлі деңгейлерін зерттеу мәселесі осы сауалдың талдауын әрі қарай жылжытады. Бала өміріндегі субъектіліктің пайда болуынан бастап, оның психикалық дамуы туралы теориялық көзқарастары жалпыланып, эксперименталды зерттеулердің фактілері талданылады. Осы проблеманың 1-ші аспектісі – субъектінің негізгі сипаттамасы ретіндегі адам тұлғасын қалыптастыру, 2-ші аспектісі — әлеуметтік және физикалық объектілер әлемін ажырату мен түсінудің қарастыруын қамтитын субъектісін қалыптастыру, 3-ші аспектісі – субъект-әрекеттік көзқарасы ережесімен байланысты өзін-өзі дамытудың негізі ретінде тәжірибелік пен теориялық іс-әрекеті болып табылады. Төртінші аспектісі- даралықты дамыту. Субъект өз дамуының жоғарғы деңгейінде жекеленген болады, осылайша ерекше дара субъектіні басқалардан ажырататын жоғарғы деңгей адам дамуының барлық деңгейлерінің үздіксіздігі мен шынайлылығын анықтайды.

Субъектіліктің ерте онтогенезінде адамның психикалық дамуының континуальды ұстанымына сүйене отырып, базистік деңгейлердің дамуын қарастыруға болады. Олар субъект мінезінің дамыған саналы формаларының алдында пайда болады. Ол үшін өзін-өзі түсінудің дамуын және өзгелердің агент ретіндегі психикалықпен қамтылғанын сипаттау үшін сәбилерге түсінікті өзараәрекеттесу тәжірибесінің түрлері талдануға тиісті. Тәжірибенің осындай түрлерінің „Мен” және өзге-агенттері бастапқы ақпаратымен қамтамасыздандырады да, ақпарат факт ретінде кодталады екен. Іс-әрекет субъектілері психикалық қатынасын жүзеге асырады.

Сонымен, физикалық пен әлеуметтік әлемнің базистік тұжырымдамасындағы адамның субъект ретіндегі белсенділігін, кіріктірілуін, әлеуметтілігін білдіреді. Бұл бізге субъектіліктің көзін адам дамуының ерте кезеңдерінен іздестіруге мүмкіндік береді. Сонымен, жүргізілген зерттеу жұмыстарының талдауы адамның базистік өлшемдерін анықтауға жағдай жасайды – ментальды моделдің қалыптасуына, „Мен” және „өзге психикалықтың” тасымалдаушысы болуына, ұқсас психикалық жағдайларды сезінуге ықпал етеді. Өмірінің бірінші жылының соңында осындай модель пайда болып, адам субъектілігінің базистік деңгейін белгілеуге болатындығын анықтаймыз. Әрекеттік көзқарастың ережесіне сәйкес субъект өзін-өзі дамытудың негізі ретіндегі тәжірибелік және теориялық іс-әрекеттері қарастырылады, бірақ олардың барысында бір ғана іс-әрекет өтеді (ойын, оқу, еңбек және т.б.) және қарым-қатынастың түрлі деңгейлерінде жүзеге асырылатын нақтылау мен дамыту жүреді. Бір жағынан, субъектіні дамытуда белсенділік пен іс-әрекеттің рөлі жетекші болып анықталады, екінші жағынан, сауал туындайды – субъектінің белсенділігі мен іс-әрекетін не бағыттайды? Теориялық тұрғысынан мақсатсыз саналы және саналы емес тәжірибелік іс-әрекетті болдыру қиынға соғады. Осы жерде, тәжірибелік іс-әрекетті және белсенділікті түсінудің өлшемдерін ажырату маңызды. Белсенділік тәжірибелік әрекетке қарағанда эндогендік қажеттіліктермен бағытталады, олар сыртқы ортада іске асырылады. Ал тәжірибелік әрекет экзогендік мақсаттармен бағытталады, сонымен қатар субъект таңдаған және белгілі бір осы таңдауға сәйкес әрекеттер мен тәсілдер арсеналымен осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін қамтамасызданады. Осылайша „белсенділік” және „практикалық әрекет” арасындағы қарама-қайшылық жойылады.

Субъектінің практикалық әрекеттері – сыртқы әлеммен өзара әрекеттестігін аяқтайтын танымдық бағалау мен жоспарлаудың соңғы кезеңі. Сонымен, белсенділік субъектінің әлеммен жалпы әрекеттестігін бағыттайтын және тәжірибелік іс-әрекеттегі мақсат пен тәсілдердің өзара әрекеттесудің барысындағы мақсаттар мен тәсілдерді нақты талдаудың нәтижесі болып табылады. Белсенділік пен тәжірибелік іс-әрекет субъектіні әрқашан мақсатқа бағытталған және әлеммен әрекеттестігінің дамуына қол жеткізеді. Бұл өз кезегінде субъектінің ментальды тәжірибесін дамытады, өзгертеді, қайта құрайды және мақсат-міндеттердің іске асысуын қамтамасыз етеді. Белсенділікті дамыту үрдісі тәжірибелік іс-әрекетті дамытудың алдында жүреді және оны дайындайды.

Болашақ маманның өзін-өзі дамытудың кәсіби қалыптасуына ықпал ететін педагогикалық жағдайлардың жасалуы тұлға дамуының жалпы теориялық негіздемесін талап етеді. Бұл өзара әрекетте болатын факторлардың әсерін есепке ала тұра өзін-өзі тану және өзін-өзі дамыту феномендерін анықтауға, сонымен бірге педагогикалық үрдісі жағдайында олардың іске асудағы механизмдерін анықтауға мүмкіндік береді.

Әдетте педагогикалық теория мен тәжірибеде “білімберу” ұғымы педагогтың білім мен білікті, дағдыларды меңгертеді дегенді білтіретін. Солай, педагог оларды меңгеруге ұсынатын, ал оқушы оларды есте сақтап, тәжирибеде қолдануға тиісті болатын. Нәтижесінде адамның біліктілігі ақпараттық құзырлылық пен еңбек іс-әрекетінде білімдерді пайдалану қабілеттілігі болып танылады. Бірақ білімберу өз мәнінде инкультурация (адамзат жинақтаған білімдерді меңгеру) мен әлеуметтенуді (қоғаммен байланысты орнату) және өзбентінше өмір сүру мен еңбек іс-әрекетіне дайындығын қамтиды. Осыдан адам танымы мен рефлексиясының, рухани өзіндік шығармашылығының, кәсіби өзін-өзі жетілдірудің, жоғары мәдениетті жасау мен меңгеру тұрғысынан ұзақ еңбегінде білімді болады. Басқаша айтқанда, білімді адам болу үшін, қайта ұғыну кеңістігінен шығу мен үздіксіз өзін-өзі өзгерту, өзіндік шығармашылықта тұтастай тұлға ретінде өзін-өзі дамыту үшін бұрын меңгергенді тереңінен ұғыну болып табылады. Осыған орай педагогикалық үрдісте өзбетінше әрекет ететін, өзін-өзі дамытатын шығармашыл тұлғаны қалыптастыру мәселесі туындайды. В.П. Зинченко білім берудің рөлін өз оқушыларына жаңа әлемді ашу деп түсіндіреді, сол әлемдерде бағдарлай алуға үйрету деп айтады, сонымен қатар білім әлемін ашу мен білімсіздік әлемін ажырату деп түсіндіреді. Осы әлемдерге бірінші қадамдарын жасауға көмектесуді баланың көзін ашу керек деген пікірмен түсіндіреді ішке бағытталған өзін ашуға, рухани және тұлғалық өсүге бағытты көрсетеді. Педагогтардың пікірінше, білім беру парадигмасы жаңаруының дәуірінде тұлғаның өзін-өзі дамуы ішкі факторлармен анықталуға тиіс. Қазіргі жағдайларда қоғамның маңызды міндеті — жаңа өзіндік сана мен ойлауды қалыптастыру. Олар тек білімді алу білігін ғана қамтамасыз етіп қоймай, сонымен бірге жұмыс жасауға, өмір сүру білігін және өзгелермен бірге өмір сүруге үйрету болып табылады. Осы төрт біліктер өз жиынтығында біздің менталитетіміздің өзгеруін анықтайды: адам өз өмірін өзі құру керек, өз-өзінің авторы болуы тиіс. Педагогикалық процесс барысындағы субъектілердің өзін-өзі дамуы білім беру іс-әрекетінің гуманизациялаудың маңызды факторы, шарты, тәсілі болады. Студенттердің өзін-өзі дамуы мен білім берудің гуманизациясының арасындағы өзара байланысты көру және оны меңгеру үшін тұлғалық өзін-өзі дамуы үрдісінің методологиялық негіздерін қарастыру маңызды. Өйткені, ол әр түрлі адамтану ғылымдарында түрлі түсіндіріледі.

„Өзін-өзі дамытудың негізгі бағыты — өзіне деген сенімді нығайту мен өзін-өзі сыйлау қабілетін қалыптастырудың нәтижесінде субъект “идеалды Менге” ұмтылады” – деген пікірді К. Роджерстің пайымдайды [64]. Қазіргі тәжірибеде оның “тұлғалық өсу тобының” әдісі қолданылады. Ондағы қарым-қатынас барысында адамдың адаммен қатынастарын құру үшін қатысушылар бір бірінің алдында ашылып, өздерінің сезімдері туралы айтады, мәндік мағыналарды іздейді, өмірлік таңдаудың еркіндігін алуға ұмтылады және ол үшін жауап береді. Неғұрлым білікті және қабілетті болу үшін осының барлығы шектеулі рухани потенциалды ашуға көмектеседі. Бұл өздігінен өз бентінше әрекеттенуді күшейтеді – ұйымдастырылған байланысты гештальт үнемі қалыптасу барысында болатын және өзіне деген көзқарасты анықтайды. Тұлғалық жетілуге теріс әсер ететіндер — өзгерістен қорқыныш, қорғаныс механизмдері, өз ағзасына сенбеушілік, конформизм. Тұлғалық жетілуді түсіндіруде А.Маслоудың зерттеулеріне сүйенеміз: өсу – яғни потенциалдықтан қалмау деп түсінеміз. Немесе „тұлғалық өсу” деп А. Маслоудың қол жеткізген негізгі қажеттіліктері негізінде “жоғары” қажеттіліктерді қанағаттандыруды айтамыз. А.Адлерде тұлғаның ішкі күштерінің өзін-өзі дамыту процесі әлеуметтену мен тұтастылыққа жету барысында атқарылады, мақсатқа бағытталған шығармашылық ұмтылысына байланысты. Сондықтан да, шет елдің қазіргі психологиясының тұжырымдамасында – онтопсихологияның – „тұлғалық жетілу мен даму” негізгі ұғымдары болады және адамның тұлғалық өсуіне кедергі болатындарды анықтаған. Осының негізінде келесі қорытынды жасаймыз: педагогикалық процеске қатысушы әрбір субъектінің өзін-өзі дамытуы бойынша өз іс-әрекетін талдауға көмектесетін технологияларды қолдану маңызды. Осыған орай біздің тәжірибелік жұмысымызда оқытылушы өзін-өзі дамытудың, жетілдірудің объектісі болуы ерекше орынды алады. Ол өзінің нағыз тұлғалық ерекшеліктері мен әрекеттерін шынайы бағалай білуі тиіс және өз алдына мақсат қоя білу керек. “Дамудың” толық анықтамасын біз В.И.Смирновтан алып, оны сандық және сапалық ағзадағы, психикадағы, ақыл-ой және рухани адамның жүйесіндегі өзгерістердің процесі деп түсінеміз. Олар сыртқы және ішкі, басқарылатын және басқарылмайтын факторлардың тұқымқуалаушылық, орта мен тәрбиенің әсерімен анықталып, адам дамуының үрдісі мен нәтижелері үш маңызды факторлардың бірлескен әрекеттестігімен анықталады. А.А. Абульханова-Славскаяның, Б.Г. Ананьевтың, Л.С. Выготскийдің, С.Л. Рубинштейннің зерттеулері бойынша адам дамуы барысында өзін-өзі дамыту екі анықтамалық мағынасына ие: ішкі және сыртқы, негізінен назар ішкі анықтаушыларға аударылады – ішкі мүмкіндіктерді анықтау мен потенциалдық жағдайларды ашу. К.А. Абульханова –Славскаяның

адамның дамуы белсенді өзін-өзі басқаратын, “ішкі жылжуға” тәуелді үрдісі ретінде анықтайды. Ол еріксіз кез келген жүйенің өзгеруінің, оған сыртқы жағдайлар мен өзгерістегі орта ықпал етеді.

Бірінші тарау бойынша тұжырым.

Жоғары оқу орындарында болашақ маманды дайындаудағы психологиялық-педагогикалық негіздері қарастырылып, оны дайындаудағы үрдісі табысты жүзеге асуының жолдары тұтас педагогикалық үрдісті қамтамасыз ететін үрдістер жүйлі түрде ұйымдастырылуы керек, яғни арнайы пәндердің өзарабайланыстылығы үрдісі; осы пәндердің практикалық және шығармашылық-теориялық өзараәрекеті үрдісі; жоғары оқу орындарында тұтас білім беру кеңістігін құру негізіндегі тәжірибемен алмасу үрдісі. Сонымен жоғары оқу орындарында болашақ маманды дайындау үрдісінің мәдени-білім беру аспектісі тұрғысындағы психологиялық-педагогикалық негізінде жататын өзін-өзі дамытуды, өзін-өзі жетілдірдіу, өзін-өзі басқаруды, өзін-өзі танып білу мен анықтауды, төзімділікті, кәсіби этиканы қалыптастыру арқылы жүретін болашақ маманның бойында кәсіби-тұлғалық мәдениет қалыптасуының құрылымдылық компоненттерінің болуы маңызды. Осыдан, “даму” категориясы мен “өзін-өзі дамыту” категориясы философиялық, психологиялық және педагогикалық зерттеулерде бірбірімен байланысты болып, субъектінің жалпы дамуы тұрғысынан өзін-өзі дамыту, өзін-өзі жетілдіру мәселесі негізінде пайда болады.

Біз тұлғаның өзін-өзі дамытудың жағдайларын түсіндіруде келесі қорытындыға келдік: болашақ маман тұлғасының қарым-қатынасқа қабілеттілігін, педагогикалық және психологиялық үрдісіне қатысушылардың арасындағы субъект-субъектілік қатынастарын дамыту деп түсіндік. Қарым-қатынас мәселелерін педагогтар пен психологтардың зертеулерінде „мен –концепциясы” шеңберінде зерттеленеді.

2 БОЛАШАҚ МАМАНДАРДЫ ДАЙЫНДАУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ

2.1 Жоғары оқу орындарындағы болашақ маманды дайындаудың моделі

Екі қарама-қарсы „иелену” мен „болу” өмірлік позицияларын психолог-ғалым Эрик Фром анықтайды. Біріншісін, өмірдің мәнін қажеттіліктерді өтеу деген пайымдаумен байланыстырады, мысалы «Мен мендегі бар затпен анықталады», екіншісін әлеммен әрекеттестігін басынан кешірумен байланыстырады, мысалы «Мен мендегі болып жүрген әрекеттермен анықталады» [65]. Бірінші жағдайда адам күн көрушілік тәсілдеріне, екінші жағдайда өмірдің мазмұнына сүйенеді. Осындай тұрмыстық тәрбиелеудің түсінігі қазіргі психологиялық-педагогикалық ғылым мен тәжірибесінде қалыптасып, нығаю үстінде.

Гуманитарлық тәжірибе ретіндегі тәрбие (әлеуметтік құбылыс, үрдіс және іс-әрекет) үш аспектіде қарастырылады:

адамның рухани болмысының үш аспектісін бейнелейтін мәдени бағыттың бейнесі (таңдау, мінез-құлық, өмір сүру);
жеке ерекшелік (даралықты дамыту, өзіндік ерекшелік);
өзі үшін маңыздылығы бар өзгелермен қатысты болмыс (диалогтік әрекеттестік, мәдени үрдістің субъектісі болу, оқиға).

Осымен бірге 1-ші аспект өмірлік мағыналарды анықтайтын тәрбиенің нәтижелілік сипаттамаларынан (тәрбиелік) құрылады. 2-сі болмыстың бейнесін бейнелейтін мақсатқа бағытталған тәрбиенің сипаттамасы мен пәні болады. 3-сі – тәрбиенің мазмұны мен механизмі. Болмыстың үш аспектісіне үш жетекші тәрбие кеңістігі жатады: әлеуметтік (мәндер алаңы) және өзараәрекеттестік кеңістігі (мағыналар алаңы) және әрекеттестік кеңістігі (құндылықтар алаңы). Тәрбие құбылыстарының, үрдістердің, жобалаудың және тәрбие іс-әрекетін меңгерудің гуманитарлық түсінігі ерекшелігі келесідей болады:

Тәрбие адамның мәніне бағытталған жеке адамның сапалы өзгерістері логикасымен түсіндіріледі;
Тәрбие үрдісі – адам субъектілігінің өсу және әлеуметтік-мәдени ортада оның өзін-өзі бекітудің үрдісі;
Әрекеттестіктің бірегей мағыналық кеңістігінде тәрбие үрдісі субъектілері құндылықтық-мәндік трансформациясына тәрбие механизмін ашады (педагог пен тәрбиеленушінің);
Тәрбиелеу жағдайы диалогтік сипатта болады, яғни сыртқы әрекеттестігі оның әр субъектісінің ішкі әлемінің шарты мен алғышарты болады.

Осы ерекшеліктер бірдей мөлшерде жоғары оқу орындарының кәсіби тәрбиесін сипаттайды. Оқытушының қабілеттілігі тәрбие қызметтерін іске асыруға осы тұрғысынан оның сапалы өзін-өзі өзгертуге бағыттаушылығы анықталады, студенттермен әрекеттестігі барысындағы трансформациялану, оның педагогикалық қолдаудың позициясының болашақ маман өздігінен қалыптасуына өтеді, әрекеттестіктің бірегей құндылықтылық-мағыналық кеңістігінде. Оның барысында оқытушының өзі іс-әрекеттің субъектісі болып, студентпен кәсіби әрекеттесуі барысында өзінің кәсіби-педагогикалық көзқарасын іске асырады, үнемі өзін-өзі дамытуға мүмкіндігін жасайды.

Тәрбиенің әлеуметтік мәдени аспектісі культурологиялық көзқарас шеңберінде қамтамасыз етіледі, педагогикалық мақсатқа сай ортасын ұйымдастыру арқылы, яғни қоғамдық пікірді, дәстүрлерді, ұжымдық істерді, оқиғаларды, мерекелерді және т.б. ұйымдастыру арқылы жүреді.

Жүйелілік көзқарас тәрбие үрдісін технологизациялауға және тәрбиелік әсерлердің тұтастығы дәрежесін көтеруге, ортаны әлеуметтік – мәдени тәрбие кеңістігіне ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Осымен бірге әлеуметтік мәдени кеңістік деп арнайы ұйымдастырылған педагогикалық ортаны айтамыз, педагогикалық факторлардың құрылымдық жүйесін және студент тұлғасы қалыптасу жағдайларын қарастырамыз. Кеңістіктің сипаттамалық белгілері – оның әлементерінің ұзақтылығы, құрылымы, өзара байланысы, өзара анықтауы, оның ортадан бөлініп шығуы, тәрбиеленушімен субъективті міндетті түрде қабылданады (кеңістіктің бейнесі ретінде ортадан ажыратылған). Тәрбиенің тұтастылық дәрежесін көтеруге ұмтылу адамға көңілді аударуды талап етеді, оның мәдениеттегі жеке болмысына, яғни адам 1.2-ші тарауда зерттеп қарастырғандай өзін тек қоғамдық индивид ретінде жүзеге асырады, сонымен қайталанбас даралық ретінде өзінің ерекше сұраныстары мен әлеуметтік өзін-өзі жетілдірудің қажеттіліктерін өтейді. Егер тұлға — өзгелермен қатынасындағы адам позициясының анықтаушысы болса, онда даралық — өмірдегі өзіндік позициясын анықтау болып түседі, бұл өзінің Өзгемен кездесуі секілді анықталады. Адамды тәрбиелеу – мәдениеттің, тарихи үрдістің, өз өмірінің субъектісі болуға көмектесу, яғни өмірлік шығармашылыққа „үйрету” деп түсінеміз. Субъект – пассивті, сырттан келетін әсерлерді тек қабылдайтын және оларды өз „табиғатынан” туындаған тәсілімен оларды өңдейтін, даралық өзін-өзі бекітетін белсенділіктің тасушысы болып табылады.

Сонымен, тұрмыстық бағытта түсінілетін кәсіби тәрбиенің негізгі бағыттары келесілер болады:

— Жоғарғы оқу орындарында мәдени бағытталған ортасын құру (заттық-кеңістіктік, мінез-құлықтық, оқиғалық, ақпараттық- мәдени ортасының және оқытушының құрастырушылық әлеуметтік пайдалы іс-әрекетте);

— Студенттің ең жоғарғы және жан-жақты өзін-өзі көрсетудің жағдайларын, оқытушының әлеуметтік пайдалы іс-әрекетте қамтамасыз ету;

— Бірлескен іс-әрекет түрлерінде оқытушы мен студенттердің түрлі деңдейде болатын әр аспектідегі педагогикалық әрекеттестігіне ықпал ету.

Осының барысында үздіксіз білім беру жүйесінің маңызды тәрбие қызметін адамның өзін-өзі жетілдіруіне ықпал ету, оның өзін-өзі өзгертудің жағдайын жасау күрделене түсетін шығармышыл әлеуметтік тәжірибе міндеттерін шешу үшін, яғни адам білім беру кәсіби іс-әрекет субъектісі болып қарастырылады.

Білім берудің жетекші рөлі міндеттерді шеше білетін, мемлекет және қоғамның алдында тұрған мамандарды дайындаумен анықталады. Осы міндеттер еліміздің әлеуметтік-экономикалық өмірінің нақты жағдаймен анықталады, ол болжалынбайтын өзгерістерге ұшырайды. Сондықтан да бітірушілердің алдында үнемі жұмыс орнын ауыстыру қажеттілігі тұрады, өз білімдерін жаңарту, өз біліктілігін алу мәселесі тұрады. Жоғары оқу орындары әдетте оқытылушыларға көптеген пәндер бойынша жалпы білімдерді беретін, оған кәсіби дайындық негізделетін. Бірақ қазіргі кезде және де жақын болашақта еңбек әлемі өзгереді және студенттік аудиторияда алынған білімдер тез ескіреді. Осыған орай, студенттерді оқытуда кейбір өзгерістер қажет.

Қазіргі кезде болашақ маманның моделін жасау проблемасы зерттеушілердің назарын көптеп аударады. Білім беру проблемасына гуманистік-тұлғалық көзқарас “Қазіргі білімбіру технологияларында” Г.К. Селевконың еңбегінде қарастырылған, тұлға қасиеттерінің тұтас жиынтығының дамуын анықтайды. Маманның моделінде келесі шарттар ескерілген. Студенттерді оқыту процесі барысында көп көңіл олардың фундаментальдық дайындығына аударылады, туысқан мамандықтарды игеру үшін негізін құрайтын білімдерді меңгеру. Осы фундаментальды кәсіби білімдердің негізінде студент білім беру бағдарламаларын меңгере алатын, бірнеше дәрежелерді алу құқығын қамтамасыз ететін. Социологиялық сұрақ-жауаптың мәліметі бойынша студенттердің 60 пайызы бірнеше кәсіби дәрежелердің алғанын қалайды және еңбекпен қамтылу мәселесін табысты шешкенін қалайды. Фундаментальды білімдердің жеткілікті мөлшері қорын меңгере тұра, маман әрі қарай қысқа мерзімді оқыту барысында жаңа дәрежелерді алуға колын жеткізеді, яғни жұмысты ауыстыру мүмкіншілігіне ие болады.

Жаңа дәрежені алу үшін дистанциондық оқытудың жүйесі үлкен рөль атқарады, және екі бағытта дамытылады. Біріншісі – жаңа ақпараттық және коммуникативтік технологияларды қолданумен байланысты оқыту, Internet жүйесін қолданумен байланысты. Екінші бағыты – бұл дәстүрлі сырттай оқу және оның келесі түрлері, студенттердің Жоғары оқу орнынана келуді қажет етпейтін. Оқытудың осындай формасы өзінің іс-әрекеті мүмкіншілігіне қарай немесе материалдық пен отбасы жағдайына қарай жоғары оқу орнына, яғни сессияға бара алмайтын студенттерге ыңғайлы.

Қазіргі кезде студентерге бірнеше дәрежедегі мамандықтарды игеруге мүмкіндік беріліеді, осының негізінде олар кафедра аралық сипатта болады. Осындай мамандықтардың жүйесі өзін дәлелдей білді, студенттік ортада өзінің қалауын тапты. Және жұмыс берушілерге таныс болып, бітірушілерде еңбекпен қамтылу проблемасы шешіле басталды. Дистанциондық оқытудың екі бағыты да даму үстінде. Жүздеген студенттер шет ел жоғары оқу орындарының сертификаттарын алуда, электронды, дистонциондық білім берудің ұсынылған пәндері оқу барысында. Оқытудың осы формасы электронды дистанциондық оқытудың жүйесін қарастыруға мүмкіндік береді, болашақта алыс райондарда студенттерді оқыту үшін. Екінші бағыты бойынша дистанциондық білім беру Орталығы 15 ел өкілдерімен жүргізіледі. Оқыту ерекше оқу пландары бойынша жүреді, мемлекеттік білім беру стандарттарына сәйкес жасалған. Осындай оқыту формасына үлкен қызығушылықты жергілікті өкімет пен түрлі мекемелердің және оқу орындарының басшылары жоғары көңіл аударады.

Сонымен, жаңа ақпараттық және коммуникациялық технологиялар бір қатар проблемаларын айқындайды, олар оқытумен байланысты, бірақ сонымен бірге оның мүмкіншіліктерін анықтайды: жаңа ақпараттық әлемде қоғам дамиды және білімді, жақсы оқытылған мамандарды керек етеді.

Бүгін бәрімізге мәлім, қазіргі университеттер мүмкіншіліктері жоғары болады. Оқытушының рөлі білім беру үдерісіндегі делдалдық қызмет атқарады. Нәтижесінде университеттік білім берудің құндылығы төмендемей керісінше өседі.

Жоғары білімі бар болашақ маман тұлғасының әр-түрлі жақтары қарастыру барысында, соның ішінде мынадай өзекті аспектілері көтеріледі: қазіргі тұлға қалыптасуының факторлары, өз шығармашылық мүмкіншілігін дамытуға бағытталған тұлғаның дайындығын қалыптастыру мәселесі, болашақ гуманитарлы бағдарланған маманның моделін жасау проблемасы.

Болашақ маманның моделін жасауға кірісу барысында тұлғаның кәсіби іс-әрекетінің пәндік және қызметтік жақтарынан басқа тұлғалық жағын ескеру маңызды болады, сонымен бірге маман іс-әрекетінің шығармашылық жақтарын. Шынында, қазіргі білімберудің міндеті ұрпақтан ұрпаққа түрлі ғылымдарды жеткізу, технократиялық бағдарланған білімдер, біліктер мен дағдылардың қалыптасуын қамтамасыздандыру деп танылмайды. Білімберу сферасы “материалды және рухани әлемның тұтас суретін қалыптастыруға, рухани, мәдени, адамгершілік құндылықтарды олардың ұлттық және жалпыадамзаттық түсінуіндегі” міндетті (Б.С. Гершунский).

Сонымен, ажырамас параметрлері ретінде, болашақ маманның моделін құрайтын, келесілерді қарастыруды ұсынылады:

Сауаттылық оқытушылық деңгейі деп түсініледі, қазіргі адамның әрекеттенуі үшін қоғамда талап етілетін және оған қосқанда қажетті білімдерді, белгілі бір ғылым мен техникада, өнердегі және т.б. мағлұматтарды білуді қамтиді.
Біліктілік – қажетті кең ой-өрістің және тұрлі мәселелерді түсіну тереңдігі бойынша белгілі бір таңдаушылықтың болуын қамтитын жүйе.
Кәсіби құзырлылық дегеніміз өзіндік кәсіби деңгейімен, тәжірибесімен, тұлғаның жеке ерекшеліктерімен, оның білім алуға ұмтылыстарымен, шығармашылыққа қабілеттілігімен, іске жауапкершілігімен анықталатын жүйе.

Болашақ маман тұлғасының өзін -өзі дамытудың моделіне маман мәдениетінің негізгі компонентері (білімдер, біліктер, дағдылар, тұлғалық қасиеттер; кәсіби-шығармашылық және эмоциялық тұрғысынан құнды іс-әрекет тәжірибесі; кәсіби этика); кәсіби-тұлғалық мәдениетінің құрылымдық компоненттері (мотивациялық; бағдарлаушылық; бағалаушылық; мазмұндық-операционалдық); болашақ маман моделінің қомпоненттері (сауаттылық; біліктілік; кәсіби құзырлылық;) кіреді. Осы моделдің сұлбасы төмендегі 1-ші суретте көрсетілген.

Маман мәдениетінің негізгі компонентері:

— Білімдер, біліктер, дағдылар, тұлғалық қасиеттер;

— Кәсіби-шығармашылық және эмоциялық тұрғысынан құнды іс-әрекет тәжірибесі;

— Кәсіби этика.

Кәсіби-тұлғалық мәдениетінің құрылымдық компоненттері:

-Мотивациялық;

-Бағдарлаушылық;

— Бағалаушылық;

— Мазмұндық-операционалдық.

— Еріктілік, зейінділік

——» «—-

Сурет 1. Болашақ маман тұлғасының өзін -өзі дамыту моделінің сызбасы.

2.2 Жоғары оқу орындарында болашақ мамандарды дайындаудағы іс-тәжірибелік жүйесі

1-4 курс студенттері арасында кәсіби-тұлғалық мәдениеттің дамуы негізіндегі құрылымдық компоненттері қалыптасуы арқылы болашақ маманның

өзін-өзі дамыту үрдісіндегі параметрлерінің алғашқы деңгейінің қалыптасқандығын анықтау мақсатындағы өткізілген диагностикасы мен тәжірибелік-педагогикалық жұмыстың нәтижелеріне шолу.

Тәжірибелік зерттеудің эксперименталдық тобына 40 студент және бақылау тобына 40 студент қатысты. Біздің көзқарасымыз бойынша, әр топтағы студенттердің осындай саны зерттелінетін параметрлердің қалыптасу үрдісін тиімді басқаруға және факторлар мен заңдылықтардың жеткілікті санын бақылауға алуға мүмкіндік береді.

Болашақ-маманның өзін-өзі дамытудың барысындағы мотивациялық компонентінің – құндылық қатынасы, танымдылық компонентінің – біліктілігі, білімдарлығы және мінез-құлықтық компонентінің (операционалдық) – белсенділігі қалыптасуының алғашқы деңгейін анықтау келесілерді қамтиды:

Біріншіден, барлық үш компонентері мазмұнының мәнін толық ашу;
Екіншіден, оларды диагностикалаудың әдістердің жолдарын анықтау;
Үшіншіден, жоғырыда көрсетілген компоненттердің көрініс беру жағдайларының мүмкіншіліктерін анықтау.

Болашақ маман педагог-психологтың өзін-өзі дамытудың құрастырылған құрылымдық-мазмұндық моделінің негізгі өлшеу критериялары ретінде іс-әрекет объектісіне, яғни тұтас педагогикалық үрдіске, оқушы тұлғасына, мұғалім тұлғасына, оқу пәніне оң қатынасы зерттелінеді.

Кәсіби-тұлғалық мәдениеттің дамуы негізіндегі құрылымдық компоненттері қалыптасуы арқылы болашақ маманның өзін-өзі дамыту үрдісіндегі параметрлерінің алғашқы деңгейінің қалыптасқандығын анықтау мақсатында констатациялық тәжірибеде зерттеудің әдістер кешенін қолдандық:

— сауалнамалау;

— жеке және ұжымдық әңгімелесу;

— өзін-өзі бағалаудың әдістері.

1-ші орында болашақ мамандардың университеттік білім беру жағдайындағы өзін-өзі дамыту барысындағы мотивациялық компонентінің қалыптасуын зерттедік, өйткені мотивация, тұлға белсенділігін, оның мінез-құлығы мен іс-әрекетінін реттеудің жетекші факторы ретінде университеттік білімберу жағдайларында болашақ маманның кәсіби-тұлғалық мәдениеті қалыптасуында маңызды роль атқарады. Мамандықты таңдау мотивациясын зертемейінше кәсіби-тұлғалық мәдениетің қалыптасуын зерттей алмаймыз. Объективті абсолютті түрде бірдей қылықтар мен әрекеттердің ар жағында түрлі себептер, яғни осы әрекеттердің ықпалдандыру көздері тұру мүмкін. Ал олардың мотивациясы түрлі бола береді.

Әр түрлі авторлар жоғары оқу орнындарына түсудің түрлі мотивтерін атайды. Өйткені бұл мәселені зерттеудің бығытына байланысты болып келеді. Сонымен бірге соңғы жылдары біздің елімізде болған әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістерге байланысты. Осыған қарамастан қоғамдық құрылымның түрлі бағытына қарай өз мәнін жоғалтпайтын тұрақты мотивтерді де белгілейміз. Жоғары оқу орындарына түсудің негізгі мотивтері: студент жастары ортасында болу ниеті, қоғамдық және кең сферада мамандықтың қолдану маңыздылығы, мамандықтың қызығушылықтар мен бағытына қарай сәйкес болуы және оның шығармашылық мүмкіндіктері.

Мысалға, Р.С. Вайсман [65] 1-ші курстан бастап 4-ші курсқа дейнгі мерзімде психологиялық факультет студенттеріндегі шығармашылық жетістігінің, «формальды-академиялық» жетістігінің және «жетістік қажеттілігінің» өзгеру динамикасын бақылаған. Автор шығармашылық жетістігінің мотивін бір ғылыми немесе техникалық амалды шешудің және ғылыми іс-әрекетте жетістікке жетудің ұмтылысы деп түсінеді. «Формальды-академялық» жетістігінің мотиві бағаға ұмтылушылық мотивациясы, жақсы үлгірушілік деп түсіндірген. «Жетістік қажеттілігі» мотиві — бірінші және екінші мотивтерінің маңыздылық көрсеткіші. Р.С. Вайсманның анықтағаны: шығармашылық жетістігі және жетістік қажеттілігі мотивтері 3-ші курстан 4-ші курсқа дейінгі мерзімде маңызды болады, ал «формальды-аккадемиялық» жетістігінің мотиві 2-ші курстан бастап 3-4 курсқа келгенде төмендейді. Осымен бірге барлық курстарда шығармашылық жетістігінің мотиві «формальды академиялық» жетістігінің мотивінен басым болған.

Соңғы жылдары білім мен біліктерді жетістікпен меңгеру үрдісін қамтамасыздандыруда психологтар мен педагогтар оқуға деген оң мотивациясының маңызды болатынын айтады. Сонда жоғары қабілеттің жетіспеушілігі жағдайында жоғары оң мотивациясы толықтырушы (компенсаторлық) факторы рөлін атқара алады екен. Бірақ кері жағдайында осы фактор өз күшінен айырылады-ешбір жоғары оң мотивациясы оқу мотивінің орнын толықтыра алмайды, оқудағы басты жетістіктерге жеткізбейді [66].

Психологиялық-педагогикалық әдебиетте «мотив» ұғымын анықтауда түрлі көзқарастары бар.

Бірақ, нақты фактілер мен заңдылықтарды талдауға көшу алдында, бізге негізгі ұғымды анықтау керек. Қазіргі психологияда мотивті түсінудегі ортақ көзқарастың ұқсас болуы негізінде осы ұғымның детальдары мен нақтылауында ерекшеліктері бар, өйткені біреулері мотивті әрекетке итермелдейтін психикалық құбылыс деп қабылдайды, екіншілері – тұлғаның әрекеттер мен қылықтарды таңдау негізінде жатқан саналы түрде ұғынатын себепті айтады. Сонымен бірге, мотив – бұл дегеніміз адамның басында бейнеленіп, белгі қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталған іс-әрекетке итермелеу. Осымен мотивтің сапасында қажеттіліктің өзі емес, қажеттіліктің пәні қарастырылады.

Біздің жұмысымызда біз А.А. Реанның көзқарасына сүйенеміз, ол мотивті кезкелген белсенділіктің түріне тұлғаның ішкі ұмтылысын түсінеді (іс-әрекет, қарым-қатынас, мінез-құлық), белгілі бір қажеттілікті қанағаттандырумен байланысты. Мотив ретінде тұлғаның идеалдары (нысандары), қызығушылықтары, сенімдері, әлеуметтік ұстанымдары, құндылықтары қарастырылады. Бірақ, А.А. Реанның ұсынысы бойынша , осы себептердің ар жағында тұлғаның көп түрлі қажеттіліктері тұр.

Қазіргі жағдайда студенттік кезінен бастап жоғары дәрежелі маманды дайындау кәсіби білім берудің бүкіл жүйесінің белсенді қосылуын талап етеді. Бірінші орында оқу пәндерінің мазмұнына, оқытудың тәсілдері мен әдістеріне қандай құтынас орнатылатынын анықтау маңызды. Оқу бағдарламалары әдетте оқылатын пәнді оқыту деп түсініледі, бір ғылымның ғылыми білімдерінің бейнесі ретінде, дерексіз сипатта болатын және шындық өмірден, яғни болашақ кәсіби іс-әрекеттен алшақ болатын. Осындай білім беру мазмұнына көзқарас энциклопедизм көзқарасы мен тұлғаның жан-жақты даму тұжырымдамасынан шығады, бірақ әлеуметтік тәжірибені меңгеру негізінде жатқан психологиялық механизмдерді есепке алмайды.

Оқыту барысында оқушылар қоршаған дүние туралы түрлі мағлұмат алады және өз тұлғасы туралы. Тұлға үшін мағлұматтар маңызды болмаса олар ешқандай рөл атқармайды. Осы мәселе төңрегінде оқу пәндері мазмұнының маңыздылығы анықталып, көптеген зерттеушілермен айтылады. Мысалы, мәтінді есте сақтау бойынша меңгерілген білім тұлғаның өз жетістігі болмауы мүмкін, яғни ол үшін білім болмағандығы, әрекетке бағыттайтын және әлемге, қоғамға, басқа адамдарға, өзіне қатынасын білдіретін деген пікірді А.А. Вербицкий айтқан [67]. Студенттердің оқу процесі және оқу сабақтары мазмұны маңыздылығы мен оларды кәсіби дайындығы барысында қажеттілігі туралы білу үшін, студенттердің оқу мотивациясын білу үшін біз оларға 11 сұрақтан тұратын “Оқу барысында сіздерге не нәрсе маңызды болады?” сауалнама ұсындық. Алынған жауаптарды бірнеше топтарға біріктірдік. Олардың әр-қайсысы бойынша сәйкес пайызы анықталды. Сауалнаманың алынған мәліметтерін келесі үлгімен рангтер кестесіне орналастырдық. Оның нәтижелері 1-ші кестеде беріледі (Қосымша А).

Кесте 1. Оқу барысындағы мотивтердің маңыздылығы

Р/с	Маңыздылығы параметрлері	Жауап саны /пайыз
1	Таңдаған кәсіпте, жұмыста, өмірде қажет болатын білімдерді алу	74,2
2	Оқытушының тұлғасы Интеллегенттілік, өз пәніне қызықтыра алушылық, жұмыстың қызықты түрлері	69,4
3	Оқытушының өз тәжірибесінен, жұмысынан мысалдар келтіру	54,8
4	Мейірімділік, әділеттілік, мұғалімнің сыйлаушылық қатынасы	48,4
5	Жаңа нәрсені білу мен ой-өрісті кеңейту	18,3
6	Өз курстарстарымен қарым-қатынасқа түсу	16,1
7	Алынатын білімдердің ғылымилығы мен тереңдігі	9,7
8	Жақсы бағалар алу, сессияны тапсыру, диплом алу	8,1
9	Өз қабілеттері мен шығармашылығын көрсету мүмкіндігі	6,5
10	Білімдердің түсініктілігі	4,8
11	Өз көзқарастарын дәлелдеуге үйрену	1,6

Көрсетілген жауаптарда, ең жиі кездесетін жауаптар — өмірге қажеттілігі бар (74,2); оқытушы тұлғасына байланысты (69,4) және оның студенттерге қатынасы (48,4). Оқытушының өз тәжірибесінен мысал келтуіру (54,8) оқытушының лектор ретінде ғана емес, сонымен бірге кәсіби дайындығы маңыздылығы туралы білдіреді. Студенттер үшін теория мен қатар практикалық мәселелердің шешілуі маңызды. Бірақ келесідей жауаптардың пайыздық қатынастағы төмендігін байқаймыз: өз қабілеттері, шығармашылығы (6,5), өз көзқарасын дәлелдеу (1,6).

Үрдістің және оқу сабақтары мазмұны параметрлерінің рангілеудің нәтижелері 2-ші кестеде берілген. Осы процедура бітіруші курс студенттерімен өткізілген.

Кесте 2. Параметрлердің жарияланған және жүзеге асырылатын рангтері бойынша алынған нәтижелері

р\с	Параметрлер	Жарияланған ранг	Жүзеге асырылатын ранг
1	Оқылатын материал бойынша достарымен қарым қатынасқа түсу	VI	IX
2	Оқытушының мадақтауын, бағасын кезкелген тәсілмен алу	X	X
3	Өзін көрсету, өзбетіше ізденіп жаңалық ашу, өз пікірін айту	III	VIII
4	Білім алу, болашақ мамандыққа қажетті практикалық дағдылар қалыптастыру	IV	V
5	Оқытылатын материалдардың түсініктілігі	VII	IV
6	Өзін, өз қабілеттерін тану, тұлға ретінде өзін жетілдіру	I	VII
7	Ой өрісін кеңейту	V	I
8	Оқытушының лекцияларымен шектелу, қосымша әдебиеттер пайдаланбау	IX	VI
9	Оқу пәнінің жоғары ғылыми деңгейі	VIII	II
10	Кәсіби іс әрекетте қажетті өз қабілеттерін, тұлғалық қасиеттерін дамыту,	II	III

Ең басым маңыздылыққа «өзін танып білу, өз қабілеттерін білу, тұлға ретінде өзін-өзі жетілдіру» жатады. Сонымен бірге осы параметрді оқыту барысында іске асыру жетінші орында. «Кәсіби іс-әрекетке қажетті өз қабілеттерін, тұлғалық қасиеттерін дамыту» параметрі екінші орында және осы параметрді іске асыру үшінші орында тұр. Осы параметрлердің жарияланған және іске асу рангтері бойынша маңыздылықтары сәйкес келеді. «Оқытушының бағасын, мадақтауын кезкелген тәсілмен алу» оныншы орында. Қалған басқа параметрлердің айтарлықтай айырмашылықтары бар. Параметрлердің жарияланған рангтері бойынша ең жоғарғысы: «ой-өрісті кеңейту» (бірінші орын), «оқу пәнінің жоғары ғылыми деңгейі» (екінші орын). «Оқытылатын пәннің түсініктілігі» төртінші орында, бірақ іске асыру рангі бойынша жетінші орында. Бұл жерде оқу пәнінің жоғары ғылыми деңгейі бір жағынан және материалдың түсініктілігі екінші жағынан бір біріне қарсы келмейді. Осыған орай студенттердің өзбетінше ізденуі іс жүзінде төмендейді. Сондықтанда студенттердің «өздігінен жаңалық ашу, өз пікірін жеткізу» параметрі бойынша дайындығын жақсарту қажеттілігі туындап отыр. Келесі параметр «оқытылатын материал төңрегінде достарымен қарым қатынаста болу» алтыншы орында, бұл оқушы жастардың қарым-қатынас жүйесінің дамуы туралы жақсы нәтиже. Сонымен бірге «өзін танып білу, өз қабілеттерін, тұлға ретінде жетілу», «жаңалық ашу, өз пікірін айту» қажетті деңгейден төмен жүзеге асырылады. Өз кезегінде пәндерді зерттеудегі мотивацияға ықпалын тигізеді және нәтижесінде болашақ маман тұлғасының резервтері дамуынына әсері болмайды. Алтыншы және оныншы рангтерінің айтарлықтай айрмашылықтары кәсіби іс-әркетке студенттердің теріс бағалауын білдіреді.

Психологиялық көзқарастар тұрғысынан кәсіби-тұлғалық мәдениеттің қалыптасқандығын білдіретін мотивациялық компоненттегі тұрақты иерархиялы мотивтердің жиынтығы ретінде қарастырамыз. Мотивациялық компонентті зерттеудің негізгі әдісі сауалнамалау болды.

Педагог-психолог мамандығын таңдау мотивтерін үш топқа топтастырдық (кесте 3).

Толық кәсіби қызығушылықтарын сипаттайтын мотивтер;
Басқа кәсіби қызығушылықтарды сипаттайтын мотивтер;
Кәсіби қызығушылықтарын қамтымайтын мотивтер

Кесте 3. Педагог-психолог мамандығын студенттермен таңдаудың мотивтері

№	Мотивтер	Жауаптар саны	Пайыз
1	Толық кәсіби қызығушылықтары туралы сипаттайтын мотивтер;	18	22,5
2	Басқа кәсіби қызығушылықтарды сипаттайтын мотивтер;	30	37,5
3	Кәсіби қызығушылықтарын қамтымайтын мотивтер (кесте 2).	42	52,5

Мотивациялық компоненті қалыптасуының диагностикалық зерттеуі барысында студенттерге (өзін-өзі бағалау әдісі) сауалнама ұсынылды (Қосымша Ә). Тұлға дамуындағы мотивациялық компонентінің өзін-өзі бағалауыдың нәтижелері диаграммада көрсетілген (Қосымша Ә).

Тәжірибелік-педагогикалық жұмыс барысында орта арифметикалық мәні келесі формула бойынша есептеледі:

∑

Х= ⁱ⁼¹П_і

онда: Х – кәсіби қызығушылықтардың қалыптасуының %-дық көрсеткіштердің орта ариметикалық мәні;

П_і –қалыптасудың і-дік көрсеткіші;

N – көрсеткіштердің саны.

Өзін-өзі бағалаудағы мотивациялық компоненттің орта арифметикалық мәні:

эксперименттік топта жоғары деңгей – 16,2%, ал бақылау тобында – 18,4%;
эксперименттік топта орта деңгей – 32,2%, ал бақылау тобында – 38,1%;
эксперименттік топта төменгі деңгей – 51,6%, ал бақылау тобында – 43,54%;

Сонымен, мотивациялық компонентінің кәсіби қызығушылықтардың қалыптасуының өзін-өзі бағалаудың алынған нәтижелердің мәндері бір бірінен айтарлықтай ажыратылмайды.

Студенттер когнитивті компонентінің кәсіби қызығушылықтардың қалыптасуының өзін-өзі бағалауын береді. Осы компонентте кәсіби қызығушылықтардың көрсеткіштерінің білуі мен ұғынуы анықталды (Қосымша В).

Когнитивті компонентінің қалыптасуының өзін-өзі бағалаудың орта арифметикалық мәні:

1) эксперименттік топта жоғары деңгей – 19,8%, ал бақылау тобында – 21,3%;

2) эксперименттік топта орта деңгей – 32,7%, ал бақылау тобында – 33,9%;

3) эксперименттік топта жоғары деңгей – 47,5%, ал бақылау тобында – 44,8%.

Сонымен, когнитивті компонентінің кәсіби қызығушылықтардың қалыптасуының өзін-өзі бағалаудың мәліметтеріне қарағанда, эксперименттік және бақылау топтарының өлшемдері мен көрсеткіштерінде үлкен айырмашылық жоқ.

Студенттердің мінез-құлықтық компонентінің кәсіби қызығушылықтар қалыптасуының өзін-өзі бағалауын береді. Тұлға дамуындағы когнитивті компонентінің өзін-өзі бағалауыдың нәтижелері диаграммада көрсетілген (Қосымша Г).

Өзін-өзі бағалаудағы мінез-құлықтық компоненттің орта арифметикалық мәні:

эксперименттік топта жоғары деңгей – 18,6%, ал бақылау тобында – 20,4%;
эксперименттік топта орта деңгей – 40,6%, ал бақылау тобында – 38,8%;
эксперименттік топта төменгі деңгей – 40,8%, ал бақылау тобында – 40,8%;

Сонымен, мінез-құлықтық компонентінің кәсіби қызығушылықтардың қалыптасуының өзін-өзі бағалаудың алынған нәтижелердің мәндері бір бірінен айтарлықтай ажыратылмайды.

Студенттердің мінез-құлықтық компонентінің кәсіби қызығушылықтар қалыптасуының өзін-өзі бағалауын береді. Тұлға дамуындағы мінезқұлықтық компонентінің өзін-өзі бағалауыдың нәтижелері диаграммада көрсетілген (Қосымша Ғ).

Тексеру әдісі ретінде және болашақ мамандықтың әлеуметтік жағын меңгерудің қажеттілігімен байланысты кәсіби іс-әрекетке қабілеттілігін анықтау мақсатында студенттерге бірнеше сұрақтарға жауап беруге ұсындық. Мысалы «Сіз педагог-психолог мамандығына қалай қарайсыз? Оқу барысында педагог- психолог мамандығы бойынша Сіздің ойларыңыз өзгерді ме? Педагогикалық тәжірибе барысында оқушыларда өзіңіз туралы қандай пікір қалдырдыңыз?» және т.б.

Осы зерттеудің мақсаты – жанама түрде қарама-қайшылық мәселелерін анықтау. Осындай мәселелерді диплом алды тәжірибе барысында бітіруші студенттер жиі кездеседі. Зерттеудің маңыздысы – болашақ маман студенттерінің мәселелері анықталады. Мысалға:

Қоғамдағы педагог-психолог мамандығы төңірегіндегі түсінбеушілік-салдарлық қиындығы.
Жоғары жауапкершілік пен педагог-психологқа талап қоюшылық және төмен төлем ақысы.
Жоғары эмоционалдық тітіркенушілік пен өз эмоциялық күйін басқару.
Мектептегі әкімшілік-команыдылық әрекеттесу стилі, оқушыларға сенбеушілік, диалогқа қабілетсіздік.

Сонан соң тұжырымдалған проблемаларды студенттер тобына шешуге ұсынылады (3-4 адамнан) келесі сұрақтарға талдау мен дайындықты жүргізу үшін: «Осы проблеманы шешу үшін не істеу керек (қарама-қайшылықтарды жою үшін? Қандай қиындықтар пайда болуы мүмкін осы кезде? Осы қиындықтарды жеңу үшін қандай қасиеттері мен әрекеттері қажет?)». Осы тапсырманың орындалуы студенттер бір-бірімен әрекеттестігі барысында белсенділер рөлінде болып, болашақ мамандығы бойынша кәсіби іс-әрекеттің белсенді шығармашыл субъектісіне айналады.

Студенттер алдында қойылған міндеттердің шешімдерін талдау жұмысы келесі нәтижелерді берді. Студенттер талқылау барысында кәсіби кәсіби-тұлғалық қасиеттерді, кәсіби мәдениетті қалыптастыру маңыздылығы мен олардың мақсатты түрдегі дамуы студенттік кезінен бастау қажеттілігін көрсетті.

Салыстырмалы талдау барысында жоғары оқу орандарындағы білім беру жағдайларында болашақ мамандардың бағалауы мен өзін-өзі бағалаудың алынған нәтижелері сәйкес келмейді.

Біз констатациялық экспериментімізді студенттердегі кәсіби қызығушылықтары қалыптасу деңгейлері реттілігін талдаумен аяқтадық.

Нәтижелерді талдау жұмысы бойынша алынған мәлімет кәсіби қызығушылықтарының мотивациялық, когнитивті және мінез-құлықтық компоненттерінің қалыптасуы эксперименттік және бақылау топтарында негізінен төмен және орта деңгейлерде орналасқан. Осы нәтижелері 4-ші кестеде көрсетілген.

Кесте 4. Жоғары оқу орындарында білім беру жағдайларындағы болашақ мамандардың кәсіби-тұлғалық мәдениетінің құрылымдық компоненттеріндегі кәсіби қызығушылықтардың қалыптасуының алғашқы жағдайы

Қалыптасу деңгейі	Топ
Қалыптасу деңгейі	эксперименттік	Бақылау
Мотивациялық компонент – құндылық қатынасы	3,5	5,7
Когнитивті компонент — біліктілік	16,9	23,3
Мінез-құлықтық компонент-белсенділік	79,6	71,0

Констатациялық эксперименттің жалпыланған мәліметтері орта арифметикалық мәндерде пайыздық көрсеткіштермен бейнеленген. Кәсіби қызығушылықтар деңгейлерінің алғашқы жағдайын талдау бойынша анықтағанымыз, мәліметтерде зерттелініп отырған қасиет қалыптасуының төменгі деңгейі басым болады. Сонымен, жалпыланған мәліметтер университетте педагогикалық пәндерге және педагогикалық тәжірибеге басқа педагогикалық институттармен салыстырғанда сағат санының аз бөлінгенін білдіреді. Осының барысында көптеген ережелер дерексіз болып қалады, сәйкес біліктер мен дағдылармен бекітілмейді. Осыған орай, біз педагогикалық және психологиялық пәндер бойынша бағдарламалық материалды өңдеу қажеттігін айтамыз. Болашақ мамандарда кәсіби қызығушылықты қалыптастыру мақсатымен университеттік білімберуді ұйымдастырудың түрлі формалары мен әдістерін қолдану маңызды.

Тәжірибелік-педагогикалық жұмыстың тиімділігі кәсіби қызығушылықтары дамуы мен қалыптасуы негізінде бізбен анықталды. Эксперименттің басы мен соңында арнай срездер өткізілді. Онда әр көрсеткіштің маңыздылығын есептедік. Кәсіби қызығушылықтары қалыптасуының көрсеткіштері пайыздық қатынаспен белгіленді.

Алғашқы мәліметтерді алу үшін біз студенттердің практикалық және аудиториядан тыс жұмысындағы іс-әрекетін бақылауға алдық. Эксперименттік және бақылау топтарда студенттерді жоғары, орта, төмен деңгейлері бойынша ажыраттық.

Сонымен тәжірибелік-педагогикалық жұмыстың нәтижелері келесі параметрлер бойынша тіркелді:

мотивациялық компоненттің қалыптасуы – құндылықтық қатынас;
когнитивті компонентінің қалыптасуы – біліктілік;
мінез-құлықтық компонентінің қалыптасуы – белсенділік.

Алынған нәтижелер диаграммада көрсетілген (Қосымша Е, Д, Ж, З, И, К).

Болашақ мамандарда кәсіби қызығушылықтардың қалыптасуының нәтижелерін салыстырмалы талдау эксперименттік топтағы, бақылау тобымен салыстырғандағы нәтижесіне қарай оң өзгерістері туралы мәлімдейді.

Екінші тарау бойынша тұжырым.

Адам өзін-өзі дамытудың субъектісі болғандықтан, ол өзін-өзі дамытудың белсенді қатысушы ретінде кәсіби-тұлғалық мәдениеті компонентері мен болашақ маман моделінің компоненттерін дамытып қалыптастыра алады. Соның нәтижесінде біз жоғары оқу орындарында білім бері жағдайларындағы болашақ маманның өзін-өзі дамытуының моделін анықтаймыз. Болашақ маман тұлғасының өзін -өзі дамытудың моделіне маман мәдениетінің негізгі компонентері (білімдер, біліктер, дағдылар, тұлғалық қасиеттер; кәсіби-шығармашылық және эмоциялық тұрғысынан құнды іс-әрекет тәжірибесі; кәсіби этика); кәсіби-тұлғалық мәдениетінің құрылымдық компоненттері (мотивациялық; бағдарлаушылық; бағалаушылық; мазмұндық-операционалдық); болашақ маман моделінің қомпоненттері (сауаттылық; біліктілік; кәсіби құзырлылық;) кіреді.

Сонымен тәжірибелік-педагогикалық жұмыстың нәтижелері келесі параметрлер бойынша тіркелді:

мотивациялық компоненттің қалыптасуы – құндылықтық қатынас;
когнитивті компонентінің қалыптасуы – біліктілік;
мінез-құлықтық компонентінің қалыптасуы – белсенділік.

ҚОРЫТЫНДЫ

Қоғам соңғы нәтижесінде өзінің жан-жақты дамуына бағдарланған адамды қажет етеді. Сондықтан да, кәсіби мәдениетті зерттеудің негізгі аспектілерін талдау бізге қорытынды жасауға мүмкіндік береді, кәсіби мәдениет объективті ақиқат ретінде — кіріктірілген бейне. Ол маманға өз кәсіби іс-әрекетін жобалауға мүмкіндік беретін және осы жобаны технологиялық деңгейде кәсіби міндеттерді шешу арқылы кәсіби іс-әрекеттің кәсіби маңызды құндылықтарының, тәсілдерінің, жолдарының жиынтығын құрайды. Кәсіби мәдениетті меңгеруде негізгі категориясы мағына болады, өйткені, мағына — мотивпен анықталатын мақсат пен мотивті іске асырудағы сезінушілік. Сондықтан да болашақ мамандармен кәсіби мәдениетті игеру мағынаны іздестіру арқылы жүреді, оның негізінде кәсіби мәдениет кеңістігінде өз орнын табу мен келесі таңдауы болады. Өйткені адамзаттың ең жетілген құндылықтары оның тәжірибесінде қайтадан туылуы керек, әйтпесе олар қажетті деңгейде игерілмейді, яғни тұлғалық мағынаға ие болмайды.

Қазіргі білім берудің дамуы кезеңінде таңдау, тұлғаның кәсіби құндылықтарға қатынасын қалыптастыру қажеттілігі пайда болады, олар кәсіби мәдениетте қалыптасады. Тұлғаға басынан қатысы бардың барлығы адаммен өзіндік анықталады, яғни өзінің әлемі құрылады.

Болашақ маманның қалыптасуын қарастырып, өзін-өзі анықтауды тұлғаның өзін-өзі жетілдірудің бастапқы кезеңі деп анықтайды. Оны игеру процесі ретінде, кәсіби құндылықтары мен технологияларды игерудің, құрудың, трансляциялаудың процесі деп қабылдайды. Және болашақ маманды дамытудың және кәсіби-тұлғалық өзін-өзі дамытудың шығармашылық іс-әрекеті ретінде қаралады.

Осындай игерудің (иелену, меңгеру, интериоризация, интроекция, әлеуметтену) өзіндік сана-сезім мен өзін-өзі анықтаудың тәсілдеріне қатысы бар. Өйткені, мәдениет-тұлға-өзін-өзі анықтау…бір біріне ауысатын, бір- бірін толықтыратын ұғымдар.

Сонымен, білім берудің мақсаты — адамның тұлғалық потенциалын дамыту болып табылады, индивидтің өзін-өзі анықтауға ықпал ететін. Ал оның міндеті — мәдениет шеңберінде диалогты жүргізе өзінің көптүрлігінде және өзін-өзі анықталуында адамдық субъективтілігінің көрініс беретін жағдайларын жасау. Осыған орай болашақ мамандардың өзін-өзі дамытуын кәсіби мәдениет әлемінде қарастыру керек. Ол — тұлғаның бағдарлаушылығының көрінісі. Өзін-өзі дамыту, өзін-өзі анықтау мен бағдарлаушылық мінез-құлықты жоғары реттеушілердің құрамына кіреді. Кәсіби өзін-өзі дамыту мен анықтау адамның бүкіл өмірінің барлық кезеңдерінде жүзеге асырылады:

Кәсіпті таңдау;
Жоғары оқу орындарында таңдаған кәсіпті меңгеру;
Таңдаған кәсіптің біліктерін жетілдіру.

Зерттеушілер кәсіби өзін-өзі дамытудың жоғары оқу орындарында болашақ маманның қалыптасуында ерекше рөлін көрсетеді, өйткені:

Кәсіби өзін-өзі дамыту тұлғаның ең жетекші қажеттілігі, өзіндік белсенділігімен байланысты;
Кәсіби өзін-өзі дамыту — табысты кәсіби қалыптасудың қажетті шарты;
Жоғары оқу орындарындағы оқу іс-әрекеті өзін-өзі басқару жағдайларында өтеді.

Осы ережелерді ескере тұра бізге барлығы түсінікті болады, жоғары оқу орындарында оқыту — тұлғаның кәсіби өзін-өзі дамытудың және қалыптасудың ақпараттандырылған жолы болады. Қазіргі мамандардың кәсіби мәдениетінің негізгі қасиеттерін қалыптастыру. Және тәжірибені жинақтаудың өздігінен білім алудың, жан-жақты таным қызығушылықтарын қалыптастырудың тәсілі болады.

Қазіргі қоғам жағдайы тұлғаның өзбетінше әрекеттенуінің және өзін — өзі дамыту проблемасын өзекті етеді, яғни оның күрделі, дәстүрлі емес өмірлік және кәсіби міндеттерін шешуге бағытталған. Басқаша қарағанда, қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайы тұлғаның шығармашылық мүмкіншілігін пайдалану тиімділігіне байланысты. Осыған орай қазіргі университеттік білім берудің міндеті бітірушілер дайындығының сапасын анықтау болады. Бірақ сапа ұғымы оның объективтілігі тұрғысынан салыстырмалы сипатта болады және негізінен бітірушілердің білімі қаншалықты қажет болатындығымен анықталады.

Бұрын бітірушілердің іс-әрекет сферасы белгілі болып, нақтыланған болатын. Сондықтан да бітірушінің университеттік білім мен кәсіби профилі іске асуының бағыттары анықталатын. Бүгін бұрынғы студенттерге өзгермелі болашақ жағдайында жұмыс істеу тұлғаның тек ғана бейімдеушілік қасиеттерін дамытуды талап етпейді, сонымен бірге құрылымдық білімін талап етеді.

Оқу пәндері, оқытушылық технологиялар, оқыту формалары мен бақылауларды инновациялық тәртіптегі университет бітірушісін дайындауға бағыттау керек.

Біздің зерттеуміз бойынша болашақ маман моделінің табысты қызмет етуіне келесі кіріктірілген процестер ықпал етеді: студенттің мәдени-адамгершілік бағытында дамуына ықпал ететін кәсіби профильдің арнайы пәндерінің өзара байланыстылығы мен өзара ауысуы; шығармашыл-теориялық және практикалық осы пәндердің әрекеттестігі; жоғары оқу орындары жүйесінде тұтас білім беру кеңістігін жасау, дамытушылық тәжірибемен алмасуға негізделген.

Тәжірибелік жолмен бізбен анықталғаны болашақ маман тұлғасының кәсіби және жеке мәдени қасиеттерін қалыптастыру — олардың пайда болуының жоғарғы құндылығы ретінде кәсіби қалыптасудың маңызды шартының бірі, онда әлемді қабылдаудың дуниетанымның және мінез-құлқында терең негіздемелері асырылады. Сонымен студенттердің кәсіби-тұлғалық қызметтерін қалыптастыру барысында байқағанымыз, білім беру процесін тиімді ұйымдастыру, болашақ мамандарды өзін-өзі дамытуға, өзін-өзі жетілдіруге, өзін-өзі тәрбиелеуге кәсіби этикасы шеңберінде бағытталған. Сонымен осы технология маманның кәсіби-тұлғалық мәдениетін және тәрбиелеу мен оқытудың формаларымен, әдістерін және тәсілдердің жүйесі болады. Ол қойылған мақсаттардың — болашақ мамандыққа шығармашылық қатынасын айтамыз. Зерттеу нәтижесі бойынша тұлғаға бағытталған білім беру студенттердің тұлғалық қызметтерінің көрініс беруі үшін жағдайлар жасайды: таңдау, өзін-өзі анықтау, әрекеттерді негіздеу, рефлексия, шығармашылық. Кәсіби және тұлғалық мәдениеттің қалыптасу процесі келесідей сипатталады:

Тікелей әсер етудің жеке, топтық, фронтальды, көпшілдік әсерлерінің үйлесуі;
Студенттер мен оқытушылардың бірлескен іс-әрекетімен, өзара ынтамақтастығын дамыту;
Кәсіби потенциалдың білім беру қажеттіліктері мен сұраныстарына ерекше жағдайдың ұйымдасуы. Жүйелілік-құндылықтық көзқарасы шеңберінде оқу процесін жетілдірудің негізгі бағыттарын жекешелену мен белсенді болуды айтамыз. Сдуденттердің қабілеттері мен қызығушылықтры негізінде жекешелену мен белсендетулі ұйымдастыру. Тәжірибелік жұмысы барысында студенттердің тұлғалық қасиеттері диагностикадан өтті: жалпы мәдениеттілік қабілеттер, гностикалық, ұйымдастырушылық, коммуникативті, ақыл-ой — адамгершілік қасиеттері.
Сонымен, біздің тәжірибелік жұмысымыз оқытудың тиімді әдістеріне, болашақ маман тұлғасының болжамын тұжырымдау.

Студенттердің кәсіби-тұлғалық мәдениетін қалыптастыру моделін іске асыру негізінде гуманизм және гуманизациялау, мақсатқа бағдарлаушылық пен демократизациялау, табиғилық пен мәдениеттілік, кәсібилік, сонымен бірге ғылымилық, креативтілік, вариативтілік, практикалық бағдарлаушылық, кіріктірілгендік, жүйелілік, шыдамдылық ұстанымдары жатыр.

Сонымен, зерттеудің болжамы белгілі бір жоспарда дәлелденді, міндеттері шешілді, мақсатқа кол жеткіздік, жұмыс орындалды.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. –М.: ДИ-ДИК, 1994.-637б.
Джандильдин Н. Природа национальной психологии. Алма-Ата, 1971. -304б.
Жарикбаев К.Б. Развитие психологической мысли в Казахстане (со 2 половины 19 века и до наших дней.) – Алма-Ата, Казахстан
Узакбаева С.А. Эстетическое воспитание в казахской народной педагогике.: дисс…докт. пед. Наук., Алма-Ата, 1993.
Табылды Әдібай. Этнопедагогикалық оқылымдар – Алматы: «Білім», 2005 – 312б.
Балтабаев М.Х. Основы музыкально-эстетического воспитания учащейся молодежи средствами казахской традиционной художественной культуры: Дисс….докт.пед.н. – Алматы, 1994, — 168б.
Абульханова–Славская К.А. Моровоззренческий смысл и научное значение категории субъекта // Российский менталитет: вопрсы психологической теории и практики. М., ИПРАН, 1997, 631б.
Асмолов А.Г. 21 век: писхология в век психологии. // Вопрсы психологии, 1999, №1, Б. 3-12.
Булынин А. Актуализация ценностного подхода в педагогическом образовании№ // 1997, №6, Б. 22-26.
Митина Л.М. Личность и профессиональное развитие человека в новыз социально-экономических условиях.// Вопросы психологии, 1997, №4. – Б. 28-38.

10.Мудрик А.В. Социализация и «смутное время». М., Знание, 1991, – 80б.

Петровский А.В., Петровский В.А. Индивид и его потребности быть личностью // Вопросы философии, 1982, №3. – Б. 44-53.
Амоношвили Ш.А. Личностно-гуманистическая основа педагогического процесса. М., 1990, — 560б.
Бим-Бад Б.М., Петровский А.В. Образование в контексте социализации. // Педагогика, 1996, №1, Б. 3-9.
Джакупов С.М. Психология познавательной деятельности. Алматы, 1992. – 195б.
Габай Т.В. Педагогическая психология. МГУ, 1995. – 160б.
Намазбаева Ж. И. Некоторые психологические проблемы вузовского образования // Межвузовский сборник научных трудов. Алматы, 1996. – Б. 3-10.
Муканов М.М. Этнопсихологическая специфика невербальной коммуникации // Интеллект и речь. Алма-Ата, 1972. – Б. 90-95.
Крупская Н.К. О подготовке учителей./ В сб. «Н.К.Крупская об учителе»/ под ред. С.Ф. Егорова. 2-е изд. Доп. – М., 1960. – 360б.
Кухарев Н.В. На пути к профессиональному совершенствованию: книга для учителя. – М.: Просвещение, 1990, — 159б.
Сластенин В.А. К вопросу о профессиограмме учителя общеобразовательной школы // Сов. Педагогика – 1973. -№5. – Б. 73-80.
Педагогический процесс как объект профессиональной подготовки учителей / под ред. Н.Д.Хмель./Алма-Ата: Мектеп, 1984.-124б.

25.Кудабаева М.М. Подготовка будущего учителя к воспитательной работе в школе / на материале педучилищз Каз. ССР/ Дисс…к.пед.н. – Алма-Ата, 1972. -177б.

26.Степашин Б.И. Формирование профессиональных умений будущих учителей. //Советская педагогика, 1978., №5, Б.102-108.

27.Томин Н.А., Белокур Н.Ф. Формирование воспитательных умений будущего учителя в процессе вузовской общепедагогической подготовки: пособ. по спецкурсу. /Челяб. Гос. Пед. Ин-т.-Челябинск, 1986.-66б.

Тажибаев Т. Просвещение и школы Казахстана во второй половине ХІХ в. – А: Каз.гос. изд. Полит., литер., 1962. -274б.
Кит Г.А. Пути повышения эффективности практической подготовки студентов педагогических вузов к воспитательной работе в школе. Автореф. Дисс..к.пед. наук. – Киев, 1991. -231б.
Александров Н.В. Совершенствовать подготовку и повышение квалификации учителей// Советская педагогика, 1978, №8. – Б. 12-18
Победоносцев Г.А. Совершенствуем систему воспитания школьников: книга для учителя. – М.: Просвещение, 1989.-174б.
Иванова Т.В. Формирование педагогической культуры будущего учителя в учебном процессе (на материале дисциплин педагогического цикла). Дисс… канд.пед.наук. – Луганск, 1991. Б. 48-49.
Чавчавадзе Н.З. Культура и ценности. –М.: Мысль, 1991-Б. 73.
Шиянов Е.Н. Аксиологический подход как методологическая основа изучения профессионально-педагогической культуры // Профессионально-педагогическая культура: история, теория, технология. – Белгород: Изд-во БГУ, 1996. – Б. 13-17.
Елканов С.Б. Основы профессионального самовоспитания будущего учителя: учеб. Пособие для студентов пед. Ин-тов. – М.: Просвещение, 1989. -189б.
Зязин Б.П. Профессиональное самовоспитание педагога. – Алма-Ата: Мектеп, 1988. -208б.
Ладыжец Н.С. Университетское образование. Идеалы, цели, ценностные ориентации – Нижний Новгород: Нижегородский университет, 1992. – 236б.
Садовничий В.А. и др. Университетское образование: приглашение к размышлению. – М.: Издательство МГУ, 1995. – 352б.
Садыков Т.С. Теоретико – методологические основы модернизации образования в РК. – А.: Ғылым, 1997. – 360б.
Нарибаев К.Н. Роль и место университетов в развитии высшего образования в Республике //Вестник высш. Школы Казахстана. – 1990. –№10. – Б. 12-15, 27.
Сабденов О.С. Общество и вузы //Вестник высшей школы Казахстана. – 1990. — №10. – Б. 12-15.
Абдыманапов С.А. Модернизация университетского образования в Евразийском регионе: взгляд из Казахстана // Вестник МАНВШ. – 1998. – №1., -Б. 119-129.
Абдыманапов С.А. Теория и практика совершенствования университетского образования. Дисс. Докт. Пед. Наук. – Караганда, 1999. – 336б.
Шукшунов В.Е. О концепции формирования Евразийского образовательного пространства и Евразийской системы образования // Вестник высшей школы Казахстана. – 1996. -№6. – Б. 11-23.
Галаган А.И. Высшее образование в мире: тенденции и перспективы развития // Методология исследований, проектирования и менеджмента в области высшего образования // Сб. Научн. Тр. – М.: НИИ высшего образования, 1997. – Б. 39-42.
Гуревич Л.Я. Системные реформы высшего образования в Казахстане: исторические уроки в свете мирового опыта. – А: Экономика, 1999. -105б.
Янушкевич Ф. Технология обучения в системе высшего образования. – М.: ВШ, 1986.
Кан-Калик В.А. Педагогическая деятельность как творческий процесс. – М.: НИИ ВШ, 1977. – 64б.
Кусаинов А.К. Развитие образования в Казахстане и Германии. – Алматы: Ғылым, 1997. – 2004б.
Закирьянов К.К. Методологические и педагогические основы процесса профессионального становления студентов университета в условиях многоступенчатой системы образования. Дисс… докт. Пед. Наук. – А:, 1995. -437б.
Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6-ти томах. М., Педагогика, т.3, 1983.- 368с.; т.4, 1984.-432 б.; т.6, 1984 -400б.
Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – М., 1946. Вербицкий А.А. Новая образовательная парадигма и контекстное обучение. М.: Исследовательский центр проблемы качества подготовки специалистов.
Леонтьев А.Н. Личность.Деятельность.Сознание. Л.-1988.
Ковалев А.Г. Психология личности. – М.: Просвещение, 1970-390б.
Ананьев Б.Г. Психология и проблемы человекознания. Избранные психологические труды. Под ред. А.А.Бодалева. Москва – Воронеж, 1996. Гл.ІV. Психологическая структура личности и ее становление в процессе индивидуального развития человека. — Б. 196-280
Кунанбаева С.С. Актуальные проблемы профессиональной подготовки будущего специалиста. Приветственное слово к участникам международной конференции «Перспективы и приоритетные задачи системы образования» // Сб. Материалы международной-теоретической конференции, посвященной 10-летию Независимости РК и 60-ю образования КазГУ МО иМЯ им. Абылайхана, 40-летию кафедры педагогики и психологии, 95-летию профессора А.К. Темирбекова. Ч.1-А: КазГУ. МО и МЯ, 2001. -217б.
Кайдарова А.Д. Насырова Р.Р.Теория и технология формирования профессионалых интересов у будущих учителей в условиях университетского образования. – Алматы, Гылым, 2005. – Б. 326.
Пискунов А.И. Профессионально-педагогическая подготовка будущего учителя // сов. Пед. – 1985. -№12. – Б. 42-47.
Библер В.С. //Вопросы философии, 1989, №6, Б. 34-42.
Абульханова-Славская К.А. Стратегии жизни. М.: Мысль, 1991. – 199с.
Абульханова-Славская К.А., Рубинштейн С.Л. – ретроспектива и перспектива // Проблема субъекта в психологической науке. М., ИПРАН, 2000, Б. 13-27.
Брушлинский А.В. Целостность субъекта – основание для системности всех его качеств.// Психологическая наука в России ХХ столетия: проблемы теории и истории. Гл.9. Под ред Брушлинского А.В. М., ИПРАН, 1997, Б. 559-570.
Брушлинский А.В. Психология субъекта и его деятельности. //Современная психология. Справочное руководство, под ред. Дружинина В.Н., (Психическая регуляция поведения. М., Инфра –М., 1999, Б. 330-346.)
Роджерс К.Р. Взгляд на психоропию: становление человека. – М., 1999.
Вайсман Р.С. к проблнин развития мотивов и потребностей человека в антогонизме // Вопросы психологии-1973. – 6б.
66. Реан А.А. Психодиагностика личности в педагогическом процессе. – СПб., 1996.
Вербицкий А.А. Новая образовательная парадигма и контекстное обучение. М.: Исследовательский центр проблемы качества подготовки специалистов. 2002.
оР

Абдильдин Ж.М. и др. Логико-гносеологический анализ науки. – Алматы: Гылым, 1990. -491б.

Абдуллина О.А. Общепедагогическая подготовка учителя в системе высшего педагогического образования. – М.: Просвещение, 1984. -208б.
Абульханова – Славская К.А. Моровоззренческий смысл и научное значение категории субъекта // Российский менталитет: вопрсы психологической теории и практики. М., ИПРАН, 1997, Б. 631.
Баллер Э.А. Социальный прогресс и культурное наследие. – М.: Наука, 1987. – Б. 47.
Бондаревская Е.В., Кульневич С.В. Педагогическая культура как обшественная и личностная ценность // Педагогика, 1999. — №3.
Брушлинский А.В. Исходные основания психологии субъекта и его деятельности. //Психологическая наука в России ХХ столетия: проблемы теории и истории. Гл. 5, под ред Брушлинского А.В. М.,ИПРАН, 1997, с. 208-269.
Брушлинский А.В. Перспективные направления в разработке психологии субъекта // Вестник РГНФ, 1999.
Джакупов С.М. Психологическая структура процесса обучения.: Афтореферат. Дисс….докт. Психол. Н.; М., 1998. -34б.
Жарикбаев К.Б. Состояние и перспективы развития этнопсихологических исследований в Казахстане.// Национальные процессы в Казахстане: пути и способы их регулирования. Алматы, 1992, Б. 69-71.
Ильин Е.П. Мотивация и мотивы – СПб: Питер, 2000. – 512 с.:ил.- Серия «Мастера психологии» , 1968.-168б.
Ковалев А.Г. Психология личности. –М.; Просвещение, 1970, — 390б.
Концепция гуманитарного образования в Республике Казахстан // Казахстанская правда, 1994. -26.08.
Мясищев В.Н. Психология отношений. Избранные психологические труды./ под ред. Бодалева А.А./; М.-Воронеж, 1995. -246б.
Образование в поисках человеческих смыслов /Под ред. Е.В.Бондаревской. –Ростов –на –Дону: Изд-во РГПУ, 1995. – 39б.
Реан А.А., Андреева Т.В., Киреева Н.Н., Москвичева Н.Л. О ценностно-мотивационной сфере студентов-университетов // Ананьевские чтения – 99: Тезисы научно-практической конференции. –СПб., 1999.
Успанов К.С. Теория и практика формирования профессионально-значимых качеств у будущих учителей. Дисс… докт.пед.наук. – А: 1999. – 255б.

Қосымша А

Оқу барысындағы мотивтер маңыздылығын анықтау сауалнамасы

1. Таңдаған кәсіпте, жұмыста, өмірде қажет болатын білімдерді Алу

2. Оқытушының тұлғасы

3. Интеллегенттілік, өз пәніне қызықтыра алушылық, жұмыстың қызықты түрлері

4. Оқытушының өз тәжірибесінен, жұмысынан мысалдар келтіру

5. Мейірімділік, әділеттілік, мұғалімнің сыйлаушылық қатынасы

6. Жаңа нәрсені білу мен ой-өрісті кеңейту

7. Өз курстарстарымен қарым-қатынасқа түсу

8. Алынатын білімдердің ғылымилығы мен тереңдігі

9. Жақсы бағалар алу, сессияны тапсыру, диплом алу

10. Өз қабілеттері мен шығармашылығын көрсету мүмкіндігі

11. Білімдердің түсініктілігі

12. Өз көзқарастарын дәлелдеуге үйрену

Қосымша Ә

Мотивациялық, когнитивті, мінез-құлықтық компоненттері қалыптасуының өзін-өзі бағалау әдісімен диагностикалаудың сауалнамасы

Сауалнама

Қымбатты студент!

Сіздердің кәсіби қызығушылықтарыңызды білу үшін төмендегі сұрақтарға жауап беруді сұраймыз.

Аты-жөні, топ, курс, факультет—————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————-
Жоғары оқу орнына түсер алдында педагог болып жұмыс істедіңіз бе?

——————————————————————————————————————————————————————————————————иә, жоқ

Мотивациялық компоненті қалыптасуын (5-балдық жүйемен, мысалы 5/4, яғни 5-білімдердің қалыптасу дәрежесі, 4- білімдер маңыздылығы дәрежесі) бағалаңыз.
- Тұтас педагогикалық үрдіске қатысушыларының қатынастарын зерттеу ұнайды;
- Тұтас педагогикалық үрдіске қатысушыларының қатынастарын басқару үйренугу ұмтылу;
- Баланың психологиясын зерттегенді ұнатамын;
- Қылықтарды талдағанды ұнатамын;
- Оқушының жас және жеке ерекшелігін білуге ұмтылу;
- Оқушы тұлғасыны дамуының заңдылықтарын зерттеуге ұмтылу;
- Балалармен қарым-қатынасқа түсуге ұмтылу;
- Оқушыларды оқытуға ұмтылу;
- Оқушылар тұлғасын дамытуға ұмтылу;
- Жаңашыл-педагогтардың тәжірибесін зерттегенді ұнату;
- Жаңашыл-педагогтардың жұмыс әдістемесінің мақсаттарын, негізгі көзқарастарын, ұстанымдарын меңгеру ұмтылу;
- Оқу пәні ұнайды;
- Балаларды оқытқанды ұнатамын;
- Оқушы тұлғасы дамуының және тәпьиелеудің, оқытудың әдістерін меңгеруге ұмтылу.

ІІІ. Когнитивті компонентінің қалыптасуын бағалаңыз (сол технология бойынша);

Тұтас педагогикалық үрдіс заңдылықтарын білу-ұғыну,
Тұтас педагогикалық үрдіс компоненттерін білі, ұғыну;
Тұтас педагогикалық үрдіс қызметінің механизмдерін білу, зерттеу;
Оқушының жеке және дара ерекшеліктерін білу, ұныну;
Дамудың заңдылықтарын зерттеу
Жаңашыл-педагогтардың тәжірибесін зерттеу;
Кәсіби қасиеттеррдің қалыптасуые ангықтау, оқытудыцң үрдісін білу және оқу.
Дамытушы оқытуды білу мен ұғыну;
Тәрбиеші оқытиуды білу-ұғыну.

ІІІ. Мінез-құлықтық компонентінің қалыптасуын бағалаңыз (сол технология бойынша

Тұтас педагогикалық үрдіс теориясын меңгеру тәсілдерін игеру;
Тұтас педагогикалық үрдіс заңдылықтарын анықтау, және тәсілдер мен меңгеру.
Тұтас педагогикалық үрдісіндегі қатынастарды басқару тәсілдерін игеру;
Жеке және жас ерекшелігі бойынша балалармен зерттеудің тәсілдеріе игеру;
Оушы тұлғасы дамуының заңдылықтарын зерттеудің тәсілдерін меңгеру;
Кәсіби іс-әрекетті жетілдірудің жолын қарастыру;
Жаңашыл педагог новаторлар-тәжірибелік жұмысын зерттеудің негізгі компоненттерін орындалуын зерттеу
Жаңашыл-педагог тәжірибесін зерттеудің тәсілдерімен
Тұтас педагогикалық үрдіс ас педагогикалық үрдісінде қатынастарды реттеудің тәсілдерін меңгеру. ушының жеке және жас ерекшеліктерін зерттеудің тәсілдері;
Дамытушы оқытуды ұйымдастырудың тәсілдерін меңгеру.

Тюркские страны приступили к созданию общего гимна

Кремль сообщил о готовности к диалогу в…

Зеленский: Если штаты сократят помощь, то мы…

Президент Абхазии подал в отставку

В Иране будут перевоспитывать женщин, снимающих хиджабы

Мировые цены на нефть продолжают падать

Нурила Асанкызы стала первой в истории казахстанской…

Казахстанские спортсмены продолжают радовать победами на международной…

Москву массово атаковали беспилотники

Число беженцев в мире перевалило за 123…

Дипломдық жұмыс. Болашақ маманның өзін-өзі дамытудың психологиялық — педагогикалық негіздері

Қосымша Ә

Мотивациялық, когнитивті, мінез-құлықтық компоненттері қалыптасуының өзін-өзі бағалау әдісімен диагностикалаудың сауалнамасы

В Караганде появится стадион и спортивный комплекс на 10 тысяч мест

В Нацбанке ответили на вопрос, дорастет ли доллар до 600 тенге

Даниала Ахметова обвиняют в получении взятки в виде чемодана долларов от израильтян

«Я тоже хочу размножаться» — депутат о стерилизации животных в Казахстане

Димаш Кудайберген спел казахскую песню для премьер-министра Венгрии (ВИДЕО)

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты