МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ

     

1 МҰНАЙГАЗ   САЛАСЫНДАҒЫ     БАСҚАРУ    НЕГІЗІНДЕГІ                                                         ТЕОРИЯЛЫҚ   АСПЕКТІЛЕР

1.1  Кәсіпорындағы    басқару   үрдісінің   негіздедері

1.2  Кәсіпорындағы   қаржыны   басқаруды   ұйымдастыру

1.3  Кәсіпорынның    инвестициялық    саясаты

 

2  ҚАЗАҚСТАН    МҰНАЙГАЗ    КЕШЕНІНІҢ     ДАМУЫН   АНЫҚТАЙТЫНТ      ФАКТОРЛАР

2.1  Қазақстан    Республикасындағы    мұнайгаз    өндірісінің    қазіргі          жағдайы

2.2   Қазақстан   Республикасындағы    мұнайгаз   өндіретін    ұлттық      компаниясы   « Қазмұнайгаз»

2.3    «Қазмұнайгаз»   компаниясының    шоғырландырылған    қаржы   көрсеткіштері

 

3  МҰНАЙГАЗ   ӨНДІРЕТІН   КОМПАНИЯЛАРДЫҢ   СТРАТЕГИЯЛЫҚ     ЖӘНЕ    ОПЕРАТИВТІ   БАСҚАРУ   ЖҮЙЕСІ

3.1    Мұнайгаз   өндіретін    компаниялардың    ресурсты-өндірістік      әлуетін    басқару

3.2   Мұнайгаз     өндірісіндегі   стратегиялық   жүйені   басқару   интеграциясы

3.3  Мұнайгаз   кешеніндегі   жаңа   ақпараттық    әдістерді   басқаруды      іске   асыру

 

ҚОРЫТЫНДЫ

   ПАЙДАЛАНҒАН  ӘДЕБИЕТТЕР  ТІЗІМІ    

 

 

КІРІСПЕ

 

 

Дипломдық  жұмыста жүргізілетін зертеудің  мақсаты — нарық  жағдайындағы   экономикалық    басқаруды   ұйымдастырып,   нәтижелі   мақсаттарына   жетуін   қамтамасыз   ететін   факторларын   анықтау.

Нарықтық    экономикаға     көшкен   кезде   басқару   жүесін жаңаша  қалыптастыруды    қажет   етеді;   өйткені   кәсіпорынның тиімді  қызмет   етуі,   көп   жағдайда   басқару    шараларына  байланысты.  Ол   үшін    жоғары  білікті   мамандарды  —  менеджерлерді даярлау   қажет,   өйткені    олар    нақты   жағдайды  бағалап,   аңғара біледі,  әрі  дер   кезінде   басқару     шешімдерін    қабылдап,   оның   іс жүзінде   асырылуын   қамтамасыз    етеді,   әрі   ұжымға   қазіргі   талап деңгейінде   басшылық    етуді   жүзеге  асыра    алады.

Қазіргі  кездегі  басқару жоспарлау функциясы мазмұнының  өзгеруімен  фактілерді   жан  жақты   зерттеуімен ,  кәсіпорындардың   ойдағыдай   іс-әрекетімен,   басқаруды   түпкі   нәтижесіне   қарай   ұйымдастырумен, дамыған   теориясымен   және   маркетинг   практикасымен,  жаңа   технологияны   жасауымен,  адам   факторын   жандандыратын    шешімдер   қабылдауымен   сипатталады. Сонымен,   басқарудың   тиімділігін    және    менеджерлердің   іс- әрекетін  экономикалық     табыстар,  экономикалық   нәтижелер  арқылы  ғана   таразылауға  болады.

Басқарудағы    басты  нәрсе – өзіне   кәсіпорын   мүддесіне   жауап   беретін    мақсаттар   қою.  Басқарудың    жұмыс   істеу  міндетіне   жататыны- қолда  бар  адам  мен    материалдық    ресурстар   негізінде   тиімді   кәсіпорын  құру.

Басқарудың  міндетіне,   басшылық   етуіне  жаңа  нарықтарды  игеруіне  жұртшылықты  мұқтажын    қанағаттандыру  жатады.  Егер  кәсіпорын  нашар  әрі  тиімсіз   жұмыс  істесе,  онда  оның   жаңа  қожайыны  жұмысшыларды   емес, басшыларын  ауыстырады.

Жұмыстын  зерттеу объектісі- компанияның құрлымы, басқару   жүйесінің   ұйымдастырылуы  болып  табыла.

Мұнайгаз секторындағы аса ірі жер қойнауының пайдалнатын компаниялар ЖШС «ТеңгізШевройл» компания концорциумы, Қарашығанақ жерқойнауында барлау және өндіру. «Қарашығанақ Петролеум  Оперейтинг» және Қазақстан секторындағы Каспий теңізі «Аджип», А.Қ. «СНПС» Ақтөбе мұнайгаз, ұлттық компания «Қазмұнайгаз», АҚ «Маңғыстаумұнайгаз», АҚ «Қаражанбасмұнай».

«ҚазМұнайГаздың» стратегиялық міндеттерінің бірі жаңа не игеріліп жатқан Қазақстан аумағындағы шикізат активтерін сатып алу, ап ұзақ мерзімді перспективада Каспий теңізінің қазақстандық секторындағы кең орындарын игеру бопып табыпады.

Мемлекеттің стратегиялық мүдделерін қамтамасыз ету шеңберінде «ҚазМұнай Газдың» қызметі ірі мұнай-газ жобаларын (Теңіз, Солтүстік Каспий, Қарашығанақ) сатудың экономикалық тиімділігін арттыруға, мұнай  тасымалдау мұмкіндіктерін және мұнай-химия өндірісін дамытуға бағытталған.

«ҚазМұнайГаз» — көмірсутегі өндіруден, тасымалдау мен өңдеуден бастап арнаулы сервистік қызмет көрсетуге дейінгі толық өндірістік циклды жүзеге асыратын тігінен интеграцияланған мұнай-газ компаниясы.

Компанияның қазақстандағы мұнай өндірудегі үлесі 16 пайызға жуық, ал бірлескен кәсіпорындардағы қатысуымен — 35 пайызға жуық.

«ҚазМұнай Газ» — бұл мұнай  тасымалдаудың 65 пайызы, газ тасымалдаудың 100 пайызы, танкерлік тасымалдаудың 100 пайызы. Компанияның қызметі республика ЖІӨ-інің оңнан бір бөлігін қамтамасыз етеді.

«ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ 33 ұйымның акционері және қатысушысы болып табылады, олардың ішіндегі ең ірілері:

• «ҚазМұнай Газ» Барлау Өндіру» АҚ
• «Теңізшевройл» ЖШС «РетроКазақстан» АҚ «ҚазТрансОйл» АҚ (мұнай тасымалдау)
• «ҚазТрансГаз» АҚ (газ тасымалдау)
• «ҚазМұнайТеңіз» АҚ (теңіздік мұнай операциялары)
• «Қазтеңізкөлікфлоты» АҚ(танкерлік тасымалдау) «ҚазМұнайГаз» саудаүйі» АҚ(ішкі және халықаралық нарықта мұнайды және мұнай енімдерін сату).
• «Қазақ мұнай және газ институты» АҚ (мұнай-газ жобаларына жобалық және ғылыми қолдау көрсету).

Елдің газ экспорттау әлеуетін өсіру жөніндегі жоспарларды ескеріп, «ҚазМұнайГаз» қазақстандық газды тасымалдаужобаларынәзірледі. Осы кезеңде «Қазақстян — Қытай» газ құбырын салу жобәсына үлкен назәр бөлініп отыр. Қытай тарапымен бірлесіп, осы газ құбырын салу мүмкіндігі бойынша алдын-ала зерттеулер аяқталды және инвестициялардың  негіздемесін  әзірлеу жөніндегі жұмыстар басталды. Осы  қарастырылған  мәселелер  бойынша, яғни  компанияның  ішкі   құрылымдағы  үрдіске   жататын-зерттеу  затты.

Компанияның шоғарландырма қаржы есептемесі, негізгі қорлардың басты құн принципінде жүргізіледі. Қазақстан Республикасы бекіткен стандарттарына сай “Бухгалтерлік есеп” — ке негізделе жүргізіледі.

Қазақстан Республикасының заңына сәйкес қаржылық есепті, бухгалтерлік жазуларды теңге де жүргізуі шарт. Қаржылық есеп – активтерді сатып алуға және шаруашылық қызметіндегі міндеттерді өтеу.

Қаржылық есепті жүргізу үшін, басқарушы субъективті бағалауы керек. Субъективті бағалау ақпаратқа негізделінеді.

Қаржылық есеп – бас компаниялармен еншілес компаниялардың, ішкі операцияларымен, сомалары және ішкі шаруашылықтағы табысыты қамтиды.

 Консолидациялау процесінің негіздері. Косолидацияланған қаржылық есебі ішкі шаруашылық операцияларды, сомаларды және ішкі шаруашылық табыстарды жойғаннан кейін, Орталық компанияның және оның еншілес компаниялардың қаржылық есебі жатады.

Еншілес ұйымдар Басты компания оларды бақылауға алған күннен бастап, консолидацияға түседі. Еншілес компаниялардың қаржылық есебі Басты компанияныңесеп саясатты қолдану арқылы есептесу жылға дайындалады. Егер есепте қателер болса, онда олар жойылып, дұрысталады. Басты компания толық қамтитын инвестициялар үлесінің қатысу әдісімен есептелінеді. Бұл есептердің   дұрыс және тиімді жүргізілуін, оның дұрыстығын анықтау үшін-жаңа  ақпараттық технологияларды іске  асыруды  талап  етеді.

Өндірістік кәсіпорындар ақпараттық технологияларды іске асырудағы басқару міндетін келесі түрлерге бөлуге болады:

• автоматтандырылған басқару жүйесі (АБЖ) кәсіпорын мен бірге (АБЖ немесе ERP);
• кәсіпорындағы өндіру үрдісін басқару (MES);
• АБЖ технологиялық үрдіспен (АБЖ ТУ немесе SCADA);
• Өндірістің автоматтандырылған техниканың дайындық жүйесі (ӨАТЖ ж немесе САЕ) т.б.

Автоматтандырылған  шешімді өсіру және әртүрлігіне байланысты болып келеді, олардың өзара байланыстыру мәселесі, олардың арасында ақпараттың берілуі, ақпараттың сенімділігі мен түгелділігі.

Ақпараттық технологиялар жүйесіне құрған кезде, “Талассыз жүйесі” және “интегралданған жүйелер”принциптерді қолданады. Деректер базасы үшін, мынадай түсінікті енгіздіреміз: «қайта жабу жүйесі», «деректер базасына тәуелді жүйелер», бірдей формат бар деректер, өзара деректер ауысуын оңайлантырады, келтірілген деректер базасын ақпараттар жүйесін құруға мүмкіндік береді. Мұндай тәуелдік пен шектелген интеграция принциптері, нақты жүйелерді құру кезіндегі мерзімді қысқарту және ақпараттық технология жобасындағы тәуелдікті төмендетеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1  МҰНАЙГАЗ    САЛАСЫНДАҒЫ   БАСҚАРУ   НЕГІЗІНДЕГІ                     ТЕОРИЯЛЫҚ   АСПЕКТІЛЕР

 

 Нарықтық    экономикакаға     көшкен   кезде   басқару   жүесін жаңаша  қалыптастыруды    қажет   етеді;   өйткені   кәсіпорынның тиімді  қызмет   етуі,   көп   жағдайда   басқару    шараларына  байланысты.  Ол   үшін    жоғары  білікті   мамандарды  —  менеджерлерді даярлау   қажет,   өйткені    олар    нақты   жағдайды  бағалап,   аңғара біледі,  әрі  дер   кезінде   басқару     шешімдерін    қабылдап,   оның   іс жүзінде   асырылуын   қамтамасыз    етеді,   әрі   ұжымға   қазіргі   талап деңгейінде   басшылық    етуді   жүзеге  асыра    алады.

Бұған   дейін   біз    бизнесті   тек   “Өзінің    қара   басына   пайда табу-шылар”,  ал   маркетингті —  “жеке   өзіне    ғана   пайда  табу мақсатында   өн-дірісті басару мен тауар өткізу жүйесі” деп есептеп                                                                                                          бұрын “Менеджмент” және “Менеджер” ұғымдары қанаушылық                                                                                      анықтаушы   ретінде   қолданылды.         Ал қазір бұл сөздер жалпы  бұқаралық   мәнге  ие болып, адамдардың   әлеуметтік   биік   дәрежесін,   олардың    арнайы   қызмет түріне    жататындығын    бейнелейді.

 Соңғы   уақытта   біздің   сөздік   қорымызға   “менеджер”, “менеджмент”,  “маркетинг”   ұғымдары   тез   енді.   Менеджмент   сөзін қазақшаға   дәл   аударатын   болсақ,  онда   “басқа   біреу  арқылы   өз мақсатына   жету”   болып   шығады  екен.  “Менеджмент”  (басқару)   ағылшын  сөзі,    оның    түп   төркіні гректің  “манус”,  яғни  “қол,  күш”  деген  сөзінен  шығып,   алғашында мал    бағу  саласында,   дәлірек    айтқанда   ат  тізгінін   ұстау,  меңгеру шеберлігін   білдірген.  Кейіннен   бұл  атау  адам   қызметінің   саласына ауысып,   адамдарды   басқарудың   және   ұйымдастырудың  ғылыми, практикалық   мәнін  білдіретін   болды.

 Қазіргі  кездегі  басқару жоспарлау функциясы мазмұнының  өзгеруімен  фактілерді   жан  жақты   зерттеуімен ,  кәсіпорындардың   ойдағыдай   іс-әрекетімен,   басқаруды   түпкі   нәтижесіне   қарай   ұйымдастырумен, дамыған   теориясымен   және   маркетинг   практикасымен,  жаңа   технологияны   жасауымен,  адам   факторын   жандандыратын    шешімдер   қабылдауымен   сипатталады. Сонымен,   басқарудың   тиімділігін    және    менеджерлердің   іс- әрекетін  экономикалық     табыстар,  экономикалық   нәтижелер  арқылы  ғана   таразылауға  болады.

Басқарудағы    басты  нәрсе – өзіне   кәсіпорын   мүддесіне   жауап   беретін    мақсаттар   қою.  Басқарудың    жұмыс   істеу  міндетіне   жататыны- қолда  бар  адам  мен    материалдық    ресурстар   негізінде   тиімді   кәсіпорын  құру.

Кәсіпорын   ең  сапалы, әрі   бағасы  бір  шама   арзан   тауарларды   шығара  алуы  немесе   бәсекелестеріне    қарағанда  ең  тәуір  қызмет   көрсете  алуы  тиіс. Кәсіпорындағы    адамдар   өндірстік процестің  маңызды  элементі  болып     саналады.  Жаңа  кәсіпорынды  құрарда   жаңа    инвестицияны  жүзеге   асыратын  ақша   қаржысы   мен    капиталды  нарық    капиталдарынан  алуға  болады.  Ал өз  ісін  жетік  білетін  қызметкерлерді  іздеп    табу  анағұрлым   күрделі  іс. Басқарудың  міндетіне,   басшылық   етуіне  жаңа  нарықтарды  игеруіне  жұртшылықты  мұқтажын    қанағаттандыру  жатады.  Егер  кәсіпорын  нашар  әрі  тиімсіз   жұмыс  істесе,  онда  оның   жаңа  қожайыны  жұмысшыларды   емес, басшыларын  ауыстырады.

Басқарудың  сыртқы   ортасы. Басқарушы  кәсіпорынның   сыртқы   ортамен   тығыз  байланыс  Басқарушы   әр  жолы  жоспар  белгілеген  кезде  ол  ұйымнан     тыс  жерлердегі  қоғам  мүшесінің   қажеті  мен   тілегін,  сондай -ақ шикізат   пен  адам   ресурстарына,  технологияға  және  сыртқы  ортаға  байланысты    басқа да сұраныстарын  ескерді.           

  Кез  келген   ұйымдасқан   кәсіпорын  жүйе  ретінде  алуан  түрлі  заттарды  сыртқы  экономикалық  ортаға  шығаруды  және де  одан  кез  келген  өнімді  немесе  қызметті  алуы,  сөйтіп  сыртқы  экономикалық   белсенді  қатнас  орнатыуы  мүмкін.    

Сыртқы  экономикалық   орта. Сыртқы  экономикалық  орта  элементтеріне  жатьатыны: капитал, машиналар ғимараттар,тауар қорлары, кеңсе  жабдықтары, әртүрлі аспаптар,  сондай-ақ  қолда  бар  ақша; жұмысшы  күші.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ерекшелігі бар бизнес-үрдістер

Қосалқы бизнес-үрдістер

Қаржы

Өндіріс

Жеткізу

есеп

Өзінді құнды басқару

Сурет 1 – Басқару негізгі элементтер

Қойылған  мақсатқа  жету, міндеттерді  жүзеге  асыру    үшін  қажетті  мамандықтағы   жұмысшы  күшімен  қамтамасыз  ету. Адам —  дарсыз  күрделі  технологияны, капиталды  және технология   материялдарын тиімді  пайдалану  мүмкін  емес;

• баға деңгейі.  Мәселен  ақшаның  құнсыздануы  коммерциялық  кәсіпорындардың  қалыпты  қызметін  бұзып қана  қоймай,  еңбек  өнімділігін  де  кемітеді.  АҚШ-та барлық түрлеріне  ықпал етудің  басты факторы;
• еңбек өнімділігі  болады. Олар  көптеген  жылдар  бойы  еңбек  өнімділігін   арттыру  арқылы  дүние  жүзілік  нарық бәсекесіне  ойдағыдай  қатысып  келеді. -жоғарғы  білікті  кәсіпкерлермен  әкімдердің  болуы  өте  жоғары бағаланады. Басқару   ішінде  жоғарғы  білікті  менеджерлерді  және қабілетті басшыларды  баулу  өте  маңызды  мәселе;
• үкіметтің қаржы  және салық саясатя  сыртқы  экономикалық  ортаның     
• маңызды элементі. Үкіметтің  қолда бар несие  қаржы  саясаты  жүзеге  асыру  іскер   әлемге  едәуір   дәрежеде    ықпал  етеді,сонымен  қоса  оның  ықпалы  көпшілік  іскерлік  операцияларға  әсер  етеді. 
• сатып алушылар.  Тұтынушыларды   тарта  білу  үшін  кәсіпорын   адамдар   нені  қалайтынын   және  нені  алғысы  келетіндігін  біліп  отыруы  тиіс     

Компаниядағы   ішкі  ортаны   бағалау   және   талдау. Кәсіпоынның   ішкі   мүмкіндіктерді  игере  алатындығы,    ал  сыртқы  мүмкіндіктерді    пайдалана  білетіндігін,  сондай-ақ өзіндегі  әлсіз  тұстарын     айыра    алуын  анықтаудың  зор  маңызы    бар.  Процестер көмегімен    ішкі     проблемалар   диагнозын    жүзеге   асыруды   басқарушының   тексеруі   деп     атайды.

Басқарушының   тексеруі   мынадай   функцияларға   жүргізіледі:  маркетинг,   қаржылар,  бухгалтірлік   есеп,    өндіріс,  адам  ресурстары. Маркетингті  тексергенде   мынадай   факторлар  қарастырылады: Нарық   үлесі   және  бәсекелесу   қабілеті. Бұйым    ассортиментінің    алуан   түрлілігі   және  сапасы. Нарықтың    демографиялық    статистика. Тауарды     жұртшылыққа    сатар  алдында  және  сатқаннан    кейінгі тексеру. Нарықты  зертеу   және   іздестіру. Тиімді    өткізу,   жарнама  және   тауардың   қозғалысы.

Пайдалар. Қаржылар – бухгалтірлік  есеп.  Қаржы  күйін    талдау   бәсекелесушілер-    мен    салыстырғанда    ұйымның   алдағы   ішкі   мүмкіндіктері   мен    осал          тұтастарын      айқындауға   мүмкіндік   береді.

 

• Кәсіпорындағы басқару  үрдісінің  негіздері

 

Өндірісті    басқарудың    ғылыми    негіздерін    қалыптастатыру   өткен       ғасырдың      соңғы   жүз  жылдығына   басталды.   Бұл   процесс   тез   арада  әр          жақты   сипат  ала  тұрса   да,   оның    ойдағыдай   өркендеу   ортасы  өнеркәсіптік   өндіріс   болды.  Ғылым   мен   техниканың    дамуы   өндірісті         шоғырландыруға,   ал  соңғысы     өз   кезегіндегі   жаратылыс  —  техникалық   білімнің      барлық   саласында   қарқынды   іздестіру   жұмыстарына  ықпал     етеді.  Басқару —  дәстүрлерді,   тарихты,  концепцияларды,  инстмтуттарды,  теория  мен   практиканы   қамтитын  бүкіл    адам   мәдениетінің  элементі. Басқару   практикасы,  ұйымдастыру  секілді  өте  көне.   Басқару  ісіне     жетілдіруге   мыңдаған   жылдар  бойы  қажырлы  еңбек,   оны  тиімді  ұйымдастыру   қажет  болды.          

  Басқару — адамдардың кәсіптік қызметі. Бқл қызметтің мән-мазмұнын айқындау үшін оның анықтамасынан бастайық. Басқару –бұл ұжымдағы адамдарға және жекеленген адамдарға. Олардың  бірлескен  (еңбек) жұмыс процесінде мақсатты жүйелі ықпал ету. Осы анықтамадан бірқатар  қортынды жасауға болады. Басқару ең алдымен ықпал ету, демек мұның өзі сол әрекетке билік ету қажеттігін көрсетеді.

Басқару процесі- бұл шешімді шығаруды, қабылдауды қабылданған шешімінің орындалуы жөніндегі жұмыс барысы үйлестіруде, қабылданған шешімінің орындалу барысын бақылауды бірсізділікпен жүзеге  асыру. (І схема). Бұл анықтама басқару әрекетінің мазмұнын да ашады.

Басқару процестерін басқарудың көптеген жүйелері мен салаларында жүзеге асырады. Кәсіпорындар  мен мекемелерде,  колхоздар мен тасымалдау орындарында, құрылыс пен жоғары оқу орындарында. Яғни, адамдар е ңбек ететін ұжымының барлығында белгілі бір мақсатқа жету үшін басқару қызметі бірінші кезектегі міндет болып саналады. Басқару  процесі мемлекеттік деңгейде де, шаруашылық ұйымында да бірдей жүргізіледі. Стратегиялық және жедел проблемаларды шешкен кезде ол бір мақсатты көздейді, әрине, мұндай жағдайда көбінесе “Стратегиялық басқару”,”жедел басқару” секілді терминдерді пайдаланады. Бірақ мұнда басқару  мазмұны өзгермейді.

Басқару циклді процесс ретінде қарастырылады ол  басқару функциясы” деп аталатын басқару жұмысының нақты түрінен тұрады. Басқару функициясы-басқару қызметінің нақты түрі, оны жүзеге асыру үшін арнайы амалдар мен әдістер, сондай-ақ тиісті ұйымдық жұмыстар қолданылады.

Әрбір басқару функциясы процесс болып саналады, өйткені, бұлар да өзара байланысты әрекеттер  сериясынан тұрады. Басқару  функциясы барлық  функцияның жалпы жиынтығы. Басқару функциясына  ғылымының көптеген салаларындағы ғалымдар зор көңіл бөлді.

Функция – бұл сонымен қоса әрекет, міндет жұмыс. Бқл мағынада функция ұғымы  басқару функциясының категориясын анықтаған кезде басқару теориясында, сондай-ақ олардың ұйымдастыру жүйесіндегі басқа функциялардан-өндірістік, әлеуметтік т.б. өзгешілігін көрсету үшін пайдаланылады.

 

Шешімінің орындалуын ұйымдастыру-қажетті жағдай жаса, міндетті түсіндір, оны қалай орындау керектігін айт, дәлелде

 

1.Шешімді шығар және орындау — кім, не істеу керектігін айқында		Ақпарат		3.Жұмыс барысының үйлестір-пайда болған келіс-пеушілікті жоқ (диспетчерлер)

 

4.Бақылау-қабылданған шешімге сәйкес, мұқият есептеуді негізге ала отырып жұмыс барысының орындалуын өлше.

 

Сурет 2 —  Шешімінің орындалуын ұйымдастыру

 

Басқарудың барлық функциясы бір-біріне тығыз байланысты, сонымен қоса, олар бір-бірімен сіңісіп кетеді. Жоғарыда атап көрсетілгендей, басқару функциясына деген көзқарас және олардың жіктелуі алуан түрлі.”Менеджмент  негіздері” кітабының авторлары басару қызметінің елеул і түрлерін шағын категорияларға бөледі. Мұның өзін қазіргі кезде барлық ұйымдарға қолдануға болады. Авторлардың пікірінше, басқару процесі олардың өзара байланысты функцияларынан: жоспарлаудан, ұйымдастырудан, мотивация және бақылаудан тұрады.

Басқару функциясы: Жоспарлау. Ұйымдастыру. Мотивация. Бақылау.

Алдыңғы тараудан бізге басқару процесінің төрт функциясы белгілі: жоспарлау, ұйымдастыру,  мотивация және бақылау. Олар коммуникация және шешім қабылдау процестерімен байланысып біріккен. Олардың негізгі мазмұнын  қарастыралық.

Жоспарлау барлық басқару функциясының ішіндегі ең елеулісі болып саналады. Жоспарлау кәсіпорын мен бөлімшенің мақсатын таңдап алудан тұрады., сондай-ақ осы мақсатқа жету амалдарын қарастырады.

Ұйымдағы жоспарлау екі себептің әсерінен туындайтын жеке бір жолғы құбылы емес. Біріншіден, кейбір ұйымдар мақсатқа жеткеннен кейін өмір сүрудің тоқтады, өйткені олар бастапқыда сол көздеген мақсаты үшін құрылады. Алайда, көпшілік ұйымдар өмір сүруін мүмкіндігінше ұзарта түседі. Сондықтан олар алғашқы мақсатын толық орындаған жағдайда  өз мақсаттарын жаңадан айқындайды немесе өзгертеді.

Екінше себеп, мұнда жоспарлау үздіксіз жүзеге асырылуы  тиіс ш                                                                                                                                                                                                                                                                                                      болақшақтағы  тұрақты белгісіздік. Қоршаған ортадағы өзгерістің немесе тұжырымдауғы қателіктің әсерінен, жоспарды жасған кезде оқиға басшы ойлағандай болмауы мумкін. Сондықтан жоспардың ақиқаттығына көз жеткізу үшін оны келісе отырып қайтадан қарап, пысықтап шығады.

Стратегиялық    жоспарлау  —  дегеніміз   басшы  қабылдаған    әрекеттер  мен   шешімдер  жиынтығы,  сол  арқылы  ұйымның   өз  мақсатына   жету  үшін  басшы  арнайы  стратегияны  іздестіреді. Стратегиялық    жоспарлау   басқару   шешімін    қабылдауға,  алдына   бірлесіп  жұмыс  істеуі   нәтижесінде   жеткен   жетістіктері  үшін   қөтерме  сыйлық    берілетіндігі    ескеріледі,    сондай-ақ   олардың   арасындағы  кикілжіңге,   дер   кезінде   тосқауыл  қойылады.                

Тактикалық  жоспарлау.  Барлық   басқару   функциясының    ішінде   жоспарлау    ең   елеулісі  болып  саналады,  өйткені  мұның  өзі  кез  келген  балама  әрекеттерді    таңдап  алуға   байланысты.     

“Жоспарлау”  ұғымына   мақсатты   айқындау    және  оған  жету  жолдары   енеді:   батыста  кәсіпорынның   іс-әрекетін   жоспарлау,  өткізу,  қаржы, өндіріс  және  сатып  алу   секілді   маңызды  бағыттар  бойынша   жүзеге  асырылады.         

Жоспарлау  процесінің   өзі  төрт   кезеңнен    тұрады: жалпы   мақсатты  ойластыру; белгіленген    біршама   уақыт  кезеңіне  (2, 5, 10  жылға)  арналған   мақсатты айқындау; оған   жетүдің  жолдары  мен   амалдарын   айқындау; жоспарлы көрсеткіштерді   нақты  көрсеткіштермен     салыстыру  арқылы қойылғае  мақсатқа  жетуді   бақылау.                                                                                                       

Кәсіпорын    әрқашанда   жалпы  нарықтың   шағын  бөлігі  ғана  болып саналатындықтан,  ел  экономикасына  дәл  жоспарлау  үшін  дәл  ақпаратты мүкіндінінше   көбірек   алу  қажет.     Барлық   жоспардың   табыс  және  шығын  бөліктерінің  сальдосы (актив   пен   пассив  жиынтығы) бюджетке,   яғни   шығын  мен  табыс жоспарына   енгізіледі,   өйткені    мұндайда  негізгі   бағыт  өтімділікті – кәсіпорынның төлем  қабілетін    сақтау  болып  саналады. Әдетте, жекелеген    жоспарлар   тек  сандық  көрсеткіштер    бойынша  жасалады  да, оларды өзара байланыстырғаннан кейін  ғана  ақша  көрсеткіштерін есептейді.         

Ұйымдастару. Ұйымдастыру –демек нендей бір құрылым құру. Ұйым өзінің  жоспарын орындау, сол арқылы мақсатына жету үшін конструкциялауға қажетті көтеген элементтер болады. Ұйымда жұмыста адамдар істейтін болғандықтан ұйымдастырудың  маңызды жағдайларының бірі- ұйым ішіндегі толып жатқан міндеттерді, соның  ішінде басқару жұмысын кімдердің орындау керектігін анықтап алу. Басшы адамды нақты жұмыстарға  бөледі, Жекеленген адамдарға  тапсырмалар мен биліктер немесе ұйым ресурстарын пайдалану правосы беріледі. Мұның өзі олардың өз міндеттерін тиянықты орындалуына деген жауапкерлік жүктейді.

Ұйымдық  құрылыды  қалыптастырған  кезде,  отындық  және шет елдік  көп     жылғы  басқару  практикасында  оны    құрудың   ұйымдық   прициптерін    басшылыққа   алу  қажет.  Басқаруды  ұйымдық  құрылымын  қалыптастыранда  мына  төмендегілер     қолданылады: Жарлық   беру  мен  дербес   жауап-кершілік  принципінің  тұтастығы. Бұл  қосарлы    бағыныштылықты  және  қа-рама-қарсы  нұсқау  алу  мүмкіндігін жояды. Линиялық  және  функционалдық  басшылықтың  аралығындағы дәл  шекараны  анықтау принципі. Линиялық  бас-шылық өндіріс  өнімдерін  жүзеге асыруы, ал  функционалдық-линиялық  басшылыққа  жәрдем  көрсетуі,  оны   қажетті   ақпараттармен  т.б.   жабдық-тауы    тиіс.         

Мотивация. Егер кімде кім ұйымдағы нақты жұмысын орындамаса, онда тіптен ойдағыдай жасалған жоспардың және ұйымның неғұрлым жетілдірілген құрылымының ешқандай мәні болмайды. Сондықтан мотивацияның міндеттерді жоспарға  сәйкес орындау. Мотивацияны  басқару   міндеттеріне  жататыны- амалдар  мен  құралдар  жиынтығы.  Басқарушы  мұны  негіздеген  мақсатқа  жету  үшін  ішкі   қозғаушы  күшті  (мотивтерді)  пайдаланады.

Басқару   процесі   әрқашан  сәтті   бола  бермеуі  мүмкін.  Жоспар  да  ойлағандай   орындала  бермейді.Ұйым  басшысы   өзінің   алдына  қойған  мақсатына     жеткенін   анықтауы  үшін,  өз   қатесін  және   қызметшілерінің   қатесін   байқауы   үшін    бақылау   қажет.  Бақылау   функциясы    өндіріс  процесінің    нақты  барысын   ұдайы   бақылаудан   және   басқарудың   келесі   циклінде    қажетті  іс  әрекеттерді    айқындау    мақсатында    оны  белгіленген   бағдарлама   бойынша    салғастырудан   тұрады.  Бақылаудың   үш  түрі  бар:  алдын  ала,   күнделікті  және   қорытынды  бақылау.                                       

• Алдын ала бақылау.  Мұндай   бақылауды  жүзеге    асырудың    негізгі  құралдары- белгіленген  ережелерді,   процедураларды  және  жүріс – тұрыс  линиясын  жүзеге  асыру.
• Күнделікті бақылау.  Жұмыс  барысында  жүзеге    асырлады,  оның     обьектісі   көбінесе  бағынышты  қызметкерлер,  ал  мұның   жүзеге  асырушы    тікелей  басшы.               
• Қорытынды бақылау.  Мұның  екі   маңызды   функциясы  бар.                  

Егер  жоспарлауға  қажетті    ұқсас  жұмыстарды  алдағы  уақытта атқару   ұсынылған  жағдайда,   қорытынды  бақылау  басшыға    ақпаратты ұйымдастыруға  мүмкіндік  береді.         Басқару шеімінің  мәні,  қасиеті  және  ролі.                                                                                    

Басқару   қызметі  процесінде   шешім   қабылдау  ең   түйінді  мәселе.  Шешім  қабылдау   басқару   процесінің   міндетті,  қажетті   бөлігі.  Басшының  кез  келген  әрекеті   іс  жүзінде  белгілі  бір  шешім  қабылдаудан  басталады.                         

Кәсіпорынның  және  ондағы  бөлімшелер    қызметінің   нәтижесі  басшының   дер  кезінде   шешімді  дұрыс  қабылдау   қабілетіне  әрі  оны  жүзеге  асыра   білуіне, ал   жеделдігі  мен  дұрыстығы  тәжірибесі  мен   біліміне  байланысты.   Егер  ол  өндірісті,   технологяны    және  адамды  жақсы  білетін  болса,  жұмыс  тәжірибесі  мол   болса,    онда  оған   шешім   қабылдау   қиынға  түспейді.

Басқару  шешімінің  маңызды  талабы  оның  сонылылығы.  Күрделі  өндірістік  жағдайда,  әсіресе   жұмыстың   қауырт  кезінде,  егер  барлық  факторларды  ескеруге  көп   уақыт  кететін  болса, онда  шешім   қабылдауды    кешіктіріп,  жұмыстың   орындалуына   кедергі  жасағаннан   гөрі,  ең  дұрысы    тәуекел    еткен   жөн. Басқару    шешімінің  маңызды  талаптарының  бірі – м ақсаткерлік.  Шешім  ұжымның  мақсатын,  басты  міндеттерін   білідіреді, кез келген жұмысты тікелей   орындаушыларға  берілетін тапсырмаларды айқындайды. Ірі  шаруа-шылық шешімдері  бірнеше  мақсатты айқындайды.

 

1.2  Компаниядағы    қаржыны   басқаруды   ұйымдастыру

 

Баскару адам қызметінің барлық аясына, соның  ішінде қаржы  қызметіне де тән нәрсе. Ол белгілі бір нәтижеге жету үшін субъектінің объектіге нысаналы ықпал етуінің тәсілдері мен әдістерінің жиынтығы. Адамдардың саналы, мақсатты қызметі ретіндегі басқару экономикалық заңдардың объективті заңдылықтары мен талаптарына негізделген. Осы зандардың талаптарын танып білуге сүйене отырып және оларды пайдаланудың нысандары мен әдістерін жасай отырып, мемлекеттік, шаруашылық және қоғамдық органдар арқылы қоғам қаржыны, бағаны, кредитті және тағы басқаларын қоса, өндірістік қатынастардың нысандарын саналы түрде   басқарады.

Қаржыны басқару — бұл  қаржыны және шектесуші экономикалық және әлеуметтік жүйелерге оларды жетілдіру және дамыту мақсатымен ықпал жасау процесі және қаржы қатынастарының бүкіл жиынтығының тиімді жұмыс істеуіне жетуді және мұның негізінде тиісті қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету жөніндегі мемлекет (қаржы органдары арқылы) шараларының жиынтығы. Сөйтіп, қаржыны басқару — бұл  тиісті қаржы саясатына жетудің мақсаты; қаржы механизмі — бұл  мақсатқа жетудің құралы; қаржы саясаты — қаржыны басқарудың тиісті процесінің түпкілікті қорытынды нәтижесі. Қаржыны басқарудың мақсаты макроэкономикалық теңгерілімдікте, бюджет профицитінде, мемлекеттік борыштың азаюында, ұлттық валютаның беріктігінде, ақырында, мемлекет пен қоғамның барлық мүшелерінің экономикалық мүдделерінің үйлесуінде (үштасуында) көрінетін қаржының тұрақтылығы мен қаржының тәуелсіздігі болып табылады. Қаржыны басқарудың негізіне мына қағидаттар қойылған:

• басқарудағы демократизм;
• қаржы мәселелеріне саяси тәсілдеме (көзқарас);
• басқарудағы экономикалық және әкімшілік әдістердің оңтайлы үйлесуі (ұштасуы);
• басқарудың ғылымилығы;
• орталықтандырылған, салалық және аумақтық басқарудағы келісушілік;
• басқарудағы жауапкершілік;
• шаруашылық шешімдерінің сабақтастығы.

Қаржыны басқарудың екі аспектісін ажырата білген жөн: біріншіден, мемлекет қаржыны, оның нысандарын экономика мен әлеуметтік сфераны басқарудың тетігі, түтқасы ретіндс пайдалана-ды және сөйтіп, қоғамдық өндірістің бүкіл процесіне ықпал жа-сайды; екіншіден, қаржының өзі басқарудың объектісі болып та-былады: қаржы қатынастарының нысандары, ақша қорлары, қаржы аппараты, яғни қаржы мекемелерінің жүйесі* басқарылады.

Бақылау басқарудың элементі ретінде жоспарлау процесінде де, сонымен бірге оперативтік басқару стадиясында да жүзеге асырылады. Ол қоғамда барлық қаржы процестерін (операцияларын) жүргізудің дүрыстығы мен заңдылығын тексеру және қамтамасыз ету жөніндегі қаржы қүқығының нормаларын басшылыққа алып отыратын қаржы аппараттарының қызметін қамтиды. Бақылау. қаржы ресурстарын пайдаланудың нақты нәтижелерін жоспарлы көрсеткіштермен салыстыруға, қаржы ресурстарын өсірудің резервтерін айқындауға, шаруашылықты неғұрлым тиімді жүргізудің жолдарын белгілеуге мүмкіндік береді. Шаруашылық  жүргізуші  субъектілердің  қаржысын басқару.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   

Бұл буынның қаржысын басқаруды министрліктердің, ведомстволардың, концерндердің, ассоциациялардың, қоғамдардың, серіктестіктердің қаржы департаменті (басқармалары) мен бөлімдері, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы бөлімдері мен қаржы службалары жүзеге асырады.

Министрліктер мен басқа жоғарғы органдардың қаржы басқармаларының аппараты жиынтық қаржыны болжау (жоспарлау), кірістер мен шығыстардың жиынтық балансын бақылау жөніндегі жұмыстарды жүзеге асырады, ведомствоға қарасты кәсіпорындардың қаржы бөлімдерінің жұмысын үйлестіреді. Кәсіпорындарда қаржы менеджментінің объектілері мыналар болып табылады: жылжымайтын және жылжымалы мүлік, мүліктік құқықтар, жұмыстар және қызметтер, ақпарат, зияткерлік (интсл-лектуалдық) қызметтің нәтижелері, материалдық емес игіліктер.

Қаржы менеджменті уәждемелерге — адамдардың немесс ұжымдардың қажеттіліктері мен тиісті қылықтарын анықтайтын мақсаттарды іске асыру жөніндегі қызметке негізделеді. Уәждеме іскерлік белсенділікті, еңбек өнімділігі мен сапасын ынталандыру процесінде көрінеді.

Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы бөлімдері (службалары) кредит және есеп айырысу операцияларының (акциялардың, вексельдердің, факторингтің және басқалардың) жаңа нысандарын пайдалана отырып, оперативті  қаржылық  жоспарлауды, қаржы ресурстарымен оңтайландыруды жүзеге асырады.

Шаруашылық серіктестіктерінде қаржыны басқаруда басқа функциялармен қатар, жоғарғы органдар — олардың қатысушыларының жалпы жиналысы (өкілдіктердің жалпы жиналысы), акционерлік қоғамдарда — акционерлердің жалпы жиналысы үйлестіріп отырады. Атқарушы орган — басқарма өзінің лауазымды адамдарының, соның ішінде қаржыны басқару жөніндегі лауазымды адамдардың қүрамына мыналарды қосады: қаржы жоніндегі вице-президентті (басқарушыныңорынбасарын); ол серіктестіктің (қоғамның) тиісті бөлімшесіне — қаржы бөліміне, топқа, секторға жетекшілік етеді немесе оның бағынышындағы жске қызмсткср-лер — шаруашылық жүргізуші субъектісінің қаржылық қызметінің бағыттары жөніндегі қаржы менеджерлері жұмыс істейді.

Шаруашылық  жүргізуші   субъектінің   қаржы   бөлімі
Жоспарлау- экономика-лық бюросы		Банк және кассалық операциялар бюросы			Есеп айырысу бюросы
ТОПТАР
Қаржылық-кредиттік жоспарлау	Оперативтік- жоспарлау және бақылау		Экономика-лық талдау	Сатып алу-шылар мен есеп айырысу бюросы	Жеткізуші- лермен есеп айырысу	Кінәрат  — талап тобы

 

Сурет  5 — Қаржыны басқарудың автоматтандырылған жүйесі

 

Қазіргі уақытта қаржыны басқаруды жетілдіру — бұл  процссте автоматтандырылған жүйелерді жасап, оларды қаржыны басқаруға ендіру мен үйлестіру негізінде жүргізіліп отыр. Экономикалық-математикалық әдістер мен электронды-есептеу техникасына негізделген басқарудың автоматтандырылган жүйелері (БАЖ) қаржыны жалпы басқарудың бір бөлігі болып табылады. Қаржыны басқарудың автоматтандырылған жүйесі деп қаржыны, қаржы жүйесін тиімді басқаруға мүмкіндік жасайтын есептеу және ұйымдық техниканың, байланыс құраддарының әкімшілік, экономикалық, математикалық әдістерінің жиынтығын айтады. Ол есепкс алу, жоспарлау және ұлттық шаруашылықты басқару үшін ақпаратты жинау мен өңдеудің жалпы мемлекеттік автоматтандырылған жүйесінің қосалқы жүйесі ретінде көрінеді.

Қаржыны басқаруда қаржы есеп-қисаптарының автоматтандырылган жүйесі (ҚЕАЖ) қолданылады. Ол өзара байланысты, бірлесіп іс-әрекет ететін функциялық, қамтамасыз етуші, технологиялық қосалқы жүйелерден түрады.

Ұйымдық тұрғыдан ҚЕАЖ дегеніміз бір-бірімсн өзара байланысты мына қосалқы   жүйелердің   жиынтығы:

• ұйымдық-экономикалық қамтамасыз ету;
• ақпараттық қамтамасыз ету;
• бағдарламалық қамтамасыз ету;
• техникалық қамтамасыз ету;
• ұйымдық-құқықтық қамтамасыз ету;
• технологиялық қамтамасыз ету;
• кадрмен қамтамасыз ету.

Ұйымдық-экономикалық қамтамасыз етудің қосалқы жүйесі ҚЕАЖ жүйесінде бастысы болып табылады, бюджеттерді жасау және оның атқарылу процесін автоматтандырудың әдістемелік және ұйымдық алғышарттарды жасайды, басқа қамтамасыз етуші қосалқы жүйені үйлестіреді және өзара байланыстырады, ҚЕАЖ-дің барлық деңгейлеріндегі  жұмыстың  әдістемелік бірлігін   анықтайды.

ҚЕАЖ-да әр түрлі функциялық қосалқы жүйелер болуы мүмкін: бюджеттің жиынтық есептері, мемлекеттің кірістері, мемлекеттік мекемелердің шығыстары және бюджет есебінен жүргізілетін шаралар, шаруашылық  жүргізуші  субъекгілердің   қаржысы.

«Бюджеттің   жиынтық   есептері» қосалқы  жүйесінде  есептердің  кешендері  бір текті есеп-қисаптардың топтары бойынша қалыптас-тырылған. Басқа қосалқы жүйелердің  блогтарында  есептердің   кешендері  кірістердің  немесе  белгілі  бір саланы  немесе  мекемелердің  және  шаралардың  топтарын  қаржыландыруға жүмсалатын   шығыстардың  түрлері   бойынша  бөліп крсетілген. 

 

 

1.3   Компанияның   инвестициялық    саясаты

 

Инвестициялар – деп өнеркәсіптің құрылыстық, ауыл шаруашылы-ғының және экономиканың басқа да салаларының кәсіпорындарына капитал түрінде салынып, жұмсалатын шығындардың жиынтығын айтамыз. Инвестициялық қызметін мақсаты – түпкі нәтижесінде кәсіпкерліктен табыс немесе процент алу болып табылады. Инвестициялық көзі болып жаңадан қалыптасқан (құрылған) құн немесе таза табыстың жинақталған бөлігі болып саналады. Кәсіпкерлер (кәсіпорындар) оны өзінің табысының (таратылған) қаражаттарының есебші жұмылдырады. Негізгі капиталды жаңартуға арналған инвестиция көзі болып кәсіпорынның меншігіне қалған табысы саналады. Бағалы қағаздардың көп тіршілігі инвестицияны жіктеудің көптеген критерийлрдің алдын ала айқындайды. Қаржылық инвестиция өзінің пайдалану мерзіміне қарай, қысқа және ұзақ мерзіміді болып бөлінеді.

Нақты инвестициялар – бұл кәсіпорынның негізгі капиталын және материалдық – өндірістік қорын өсіруге салынатын салымдар болып табылады.

Қаржылық инвестициялардың классификациясы. Қаржылық инвестициялар – бұл субъектінің табыс алу мақсатында пайдаланатын активі (мысалға: пайыздар, роллшілер, дивиденттер, және жалға ақы), инвестициялланған капиталдың өсімі немесе алынатын басқа да олжалар (мысалға, коммерциялық мәліметін нәтижесі). Сондай-ақ, қаржылық инвестицияға пайдаланбай тұрған жылжымайтын мүліктер де жатады. Қаржылық инвестицияның бір түрі болып бағалы (құнды) қағаздар да саналады. Барлық бағалы (құйды) қағаздар екі топқа бөлінеді – ақшалай және күрделі (капиталды) болып саналады. Ақшалай бағалы қағаздарды алған кезде ақшалай қарыздарды алғандағыдай етіп рәсімдеді. Бұл борыштық бағалы қағаздар. Оларға: вексельдер, депозиттер және жинақ сертификаттар және т.б. жатады. Осы бағалы қағаздар бойынша табыс бір мәртелік сипатқа ие болады және олар өзінің номиналдық (аталуы) құнынан төмен бағаға сатып алудың есебінен қалыптасады. Ақшалай бағалы қағаздар, әдетте, қысқа мерзіміге (бір жылдан аспайтын уақытқа) беріледі.

Капиталды бағалы қағаздар кәсіпорынды дамыту үшін, оның капиталын (қорын) құрастыру немесе ұлғайту мақсатында шығарылады.

Бағалы қағаздар құқығы бойынша кімге жататындығы туралы белгілерін куәландыру үшін олар былайша бөлінеді. Бағалы қағазды ұсынушыға – құқықтарын орындау үшін, бірақ олардың иелерін теңестіруді (идентификациялауды) талап ететінді, ұстаушылардың атына тіркеу жасалынбайды. Ұсынушы бағалы қағазды куәландыратын құқығын басқа адамға қарапайым жолымен қолына береді. Атаулы бағалы қағаздар – белгілі бір адамның атына жазылады. Бағалы  қағаздарда куәландыратын құқықтары алдағы қойылған талапты жеңілдету үшін белгіленген тәртіппен басқа тұлғаға беріледі. Атаулы бағалы қағаздар бойынша құқық беретін адам соған сәйкес келетін талаптардың орыныдалуы емес, ондағы тиесілі талаптың заңды еместігіне жауап береді.

Ордерлік бағалы қағаздар – ол ең алғашқында иемденушінің апта немесе оның бұйрығы бойынша жазылады.

Ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды қайта бағалау үшін қайта бағалаудың мерзілімділігін айықтау керек. Ұзақ мерзімді инвестициялардың бір түрін бір мезгілде ғана қайта бағалаған жөн. Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялардың үстеме бағасының сомасы меншік капиталын өсіреді. Инвестицияның құны келіп кетсе, онда ол инвестицияның үстеме бағасының есебінен төмендейді. Егер инвестицияның үстемесі болмаса, онда ол шығынға жатқызылады. Егер де ұзақ ерзімді қаржылық инвестицияның құны қайта бағалаудың нәтижесінде азайса, содан соң көбейсе, алдынғы ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияның азайған құны өзінің бастапқы қалыпына келтіреді. Сол қалпына келтірілген сома қаьылданған есеп салсатына байланысты табыс немесе таратылмаған табыс ретінде танылады.

Қаржылық инвестицияны қайта бағалаудың кезенділігі әрбір субъектінің есептік саясатында ескеріледі, ал оған: не нарық бағасының биржада түзетілді, не әділ бағасы негіз бола алады. Ұзақ мерзімді қаржылық инвестиция туралы шешім қабылдау процесі ең қиын, әрі қайшылық тұғызатын қаржылық мәселелер болып табылады. Инвестор әрқашан да ұзсқ мерзімді инвестицияға қаражатын сала отырып, болашаққа табыс алуды көздейді. Бірақ ондай болжамды тек қана инвестициялық жоба беруі мүмкін. Сол ұзақ мерзімді инвестицияның тиімділігін анықтау үшін, ең көп тараған талдаудың төрт әдісі пайдаланылады: Инвестициялық табыстың орташа нормасы;

• өтеушілік;
• табыстың ішкі нормасы;
• таза ағымдағы құны;

Инвестициялық табыстың орташа нормасының әдістемелік ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияны бағаланған кезде кәсіпорының белгілі бір уақыт кезеңіндегі салық салынғаннан кейінгі орташа жылдық табыстан болған ауытқұдан есептелінеді, демек ол жобадағы инвестициялық табыстың орташа нормасы инвестицияның не өсуіне, не азаюына әкеледі, яғни азайған кезде оларды қайта бағалауға тура келеді, демек оның әділ құнын қалпына келтіру керек. Инвестицияның өтеушілік мерзімнен (кезеңін) есептеу әдісі негізінен инвестицияның бастапқы салынған сомасын жабу үшін қажет, өтеушілік мерзімін анықтау, демек жобаны тске асырудан түсетін ақшалай түсімдер сомасы, оның бастапқы инвестиция сомасына тең болғанға дейін созылады және де ол инвестицияланған қаражаттың табыстарының есебінен қайтарылады.

Өтеушілік кезеңін есептеу әдісі тобының тәуелдігі жөніндегі мәселеге алдын ала жасап береді, ал ол (тәуелдік) өз кезегіндегі инвестициялық сомаларды қайтару мерзімінің ұзақтығына байланысты болып келеді. өтеушілік мерімі қысқа болған сайын, жобадан түсетін ақшалай қаражаттардың да түсімі көп күтіледі, яғни шаруашылық субъекерінің өтімділік деуші де артады. Бұл әдіс Қазақстанның шаруашылық субъектілерінің тәжірибесінде кең таралған, әсіресе оның коммерциялық банктерінде басымдалығы айқын байқалды, ал егер өтеушілік кезеқті 3-4 жылды құрайтын болса, онда бұндай жобаны қабылдау үшін кең көлемдегі зертеулер керек. Өтеушілік мерзімін есептеу әдісі инвестициялық жобалардың тиімділігі жөнінде толық түсінік бермейді, өйткені ол уақыты бойынша түсетінақшаның әртүрлі құнын ескермейді, сондай-ақ өтелу мерзімі аяқталғаннан кейін түскен табыстық эффектісі де толықтай бағаланбайды. Осы кемшіліктерді ескере отырып, өтеушілік әдісін тек тәуелдік жөнінде түсінікті алу үшін, алдын ала жасалатын қарастырылады.

Шаруашылық субъектісінің ішкі табыстар нормасы өзінің физикалық мәні бойынша тек инвестициялардан алынатын пайыздық мөлшермесін қалыптасытрады және сол бойынша инвестициялық жобаны қаржыландыру үшін несие алуына болатындығын да көрсетеді.

Кәсіпорындағы инвестициялық қызметтінің экономикалық әдістерінің жүйесін оңтайландыру. Мұнайгаз өнідіретін кәсіпорындарды зерттеу жүргізу нәтижесінде кәсіпорындағы бағдарлама мониторрингі және болжау әдістері арқылы экономикалық әдістер жүйесі құрылған. Ол кеңорындарды игеруден қаржы көрсеткіштерін оңтайландырады.

Бүгінгі күні кәсіптік – ресурс әлуетінің интесификациясы – ұңғымаларды оңтайландыру, жаңа технологияларды қолдану есебінде жүргізіледі. Кеңорынды игеру үшін жобаның өңделуіне байланысты және техника – экономикалық зерттеуге, өйткені ол ұзақ мерзімді болашағын көрсетеді. Бірақ нарықта бұл жағдай тез арада өзгермелі болады, осы себепте жылдық бағдарламаның құрылуын талап етеді. Кәсіпорындағы инвестициялық қызметі-нің экономикалық әдістерінің жүйесін оңтайландырудың негіздері болып:

• Кеңорындағы дамуы ұзақ мерзімді болашағы (15-20 жыл) ресурстар базасын орнын толтыру есебімен құрылады.
• Кәсіптік бағдарламаның жылдық экономикалық негіздемесі, мұнайды өндіру көлемін ұлғайтуды қамтамасыз етеді және геология – техникалық шаралар кешенінің табыс индексін саралау негізінде оңтайландырады.
• Геологиялық – техникалық шаралардың мониторинг жүйесін пайдалану мақсаты жоспарланған қаржы көрсеткіштерінің ауытқуы мен нәтижесі төмен табылады.
• Геологиялық – техникалық шаралар үшін ұңғымаларды іріктеуді, экономикалық нәтижелілігінің экспресс бағалануы жүргізілуі керек.
• Бюджеттеу жүйесін жауапкершілік оталығымен іске асыру.
• Мұнай өндіруші кәсіпорының инвестициялық қызметтің тәртібі инвестициялық портфельдің құрылуын өзіне қосады.
• Геологиялық – техникалық шараларын жүргізу үшін, бірігей экономикалық әдісін өндіру.
• Бірігей болжамды экономикалық көрсеткіштерді (мұнай бағасы, доллар бағаны, инфекция және т.с.с.) есеп айрысу үшін бекіту;
• Инвестициялық сұранысының құрылуы;
• Бекітілген пішін ішіндегі, геологиялық – техникалық шаралардың экономикалық тиімділігін есептеу.
• Компанияның стратегиялық мақсаттарын инвестициялық жобаның сараптамасына сәйкес келеді.

 —   Инвестициялық жобаны іске асыру және мониторингі.

 —   Инвестициялық жобаны  ай сайын бақылау

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• ҚАЗАҚСТАН МҰНАЙГАЗ  КЕШЕНІНІҢ  ДАМУЫН  АНЫҚТАЙТЫН  ФАКТОРЛАР

 

Мұнайгаз кешенінің өткен аралықыта өзінің дамуы барысында өтті, көптеген проблемалар мен оның тиімді шешу жолдарын іздестірді. Бұған біз қазақ МКГ басқа салаларға қарағанда нарыққа оңай білімделіп және оның тез арада жетіліп отырғаны көзіміз жетіп отыр.

Бүгінгі күш  Қазақстан территориясында 208-ге жуық мұнайгаз кең орындары бар. Мұнайгаз аудандарының даму аймағы 1 млн. 700 мың км² тең, бүкіл территорияның 62% құрайды. Көмірсүтектің қорларының көп болуы әлем нарығы да қолайлы жағдай, яғни мұнай мен газ конденсатын өндіру процесін жоғарлатуы. 2003 жылы мұнай мен газ конденсаты өндіру көлемі 51,4 млн.тн. құрады. Алдынғы жыл мен салыстырған 8,5% жоғарлаған, соңғы 4 жылда мемлекетте және газконденсатын өндіру көлемі 2 есе өсті. Мұнайгаз кешенің де инвестициялық қызыметі пен бірге жаңа мұнайгаз кең орындары ашылуда.

Сонымен бірге мұнай газ кешені стратегиялық мақсаттарға жету үшін экономикалық қолайлы жағдайлар жасап, оның дамуына ешқандай кедергі болмауы тиіс.

МГК –нің дамуына келесі факторлар әсер етеді. Негізгі факторларға жататыныдар: Минералдық шикізаттар базасы, геологиялық барлау, әлемдік көмірсүтек нарығы, инвестициялар, салық саясаты, тасмалдау жүйесі, мұнай өндеу қуаты, ҒТП жетістігі.

Қазақстандағы МГК дамуының негізгі минералды шикізат бағасы болып табылады, өйткені мұнсыз мұлайды өндіру және сақтау мүмкін емес. Мұнайгаз өнеркәсібіндегі өндіру мүмкіндігі барлауға эксплуатацияға дайындықпен негізгі өндіруші провинциялары, болашақ жаңа провинцияларды ашылуы, шығындалған қуатты өтеу мүмкіндігі. Шикізат бағасындағы баты проблемалары нарық жағдайындағы мемлекеттің мұнай және газ барлау жұмыстарын қаржыландыруды  қамтамасыз етпегендігімен байланысты, компанияларды қаржыландыру экономикалық тұтқалар біріктірілмеген.

Геологиялық барлау жұмысытарына мемлекеттік бюджетпен бөлінетін қаржы көлемі, оны өтеу сомасына байланысты, олар компаниялардың нақты шикізат өндіру көлеміне негізделеді. Жер қойлауын пайдаланушылар лицензияланды – шарт жүйесін енгізгеннен кейін бюджетке, өндіруден төленетін риэтолдық салығын төлей бастады. Мұнай жүйе геологиялық барлау жұмыстарын қаржыландыруды төмендетуіне лап келді. 1996 жылы геологиялық барлау жұмысы 60% риеторлық сомасынан  қаржыланса, 2002 жылға қарай бұл көрсеткіш төмендеп 5%-ға жетті. Әлемдік практикада кеңінен тараған геологиялық барлау жұмыстары, пайданың бірі бөлігінің аударымы пайдалы қазбалар ставкасы болып табылады. Мұнайгаз кешені бұрынғы нәтижесі басқа салалар мен салыстырғанда елесті құрып және тұрақты сыйлықты бюджеттің негізгі доноры болып табылады.

Мемлекетіміздің мұнайгаз кешеңінің даму деңгейіне әсер ететін маңызды фактордың бірі – көмірсүтек шикізат әлемдік нарығының жағдайы мен дамуы, осы нарықта мұнай мен газ бағаларды белгіленеді. Бізге белгілі мұнайдың әлемдік бағасы көптеген факторлардың әсерінен құрылады. Оған сұраныс пен ұсыныс аса маңызды роль ойнамайды. Сонымен қатар аса маңызды факторларға да байланысты өзгереді. Олар: саяси, экономикалық, әлеуметтік, ғылыми–техникалық өзгерістер т.б. Қазақстандағы қазіргі экономикалық жағдайы әлемдік нарықтағы бағаның тәрбелісіне байланысты. Мемлекеттің экономикалық саясатын өзгерту үшін қолайлы әлемдік жағдайын қолдану керек. Ол үшін мұнай экспортынан және басқа да шикізаттан түсетін пайда (инвестициялар) өнделген экономикалық секторы инвестицияланған, экономиканың салалақ тиімдісін дамытуға жағдай жасау. Қазақстан Республикасы конвекторлы экономикасында ғана әлеуметтік – экономикалық дамуы. Мұнайгаз кеңесінің дамуына керектілері өнеркәсіптен инвестициялар, шикізат базасын келтіру, жаңа технологияны тарту. Мұнайгаз кешенің дамуы 10 млрд.доллар инвестицияларды тартуы мүмкін, осыған орай экономиканың өсуі, мұнайгаз кешенін басқа да салалардың дамуына әсер етеді.

Бүгінгі таңда инвестициялардың деңгейін шынайы сектордағы кәсіптік қуатты ауысты. Жеткіліксіз және басты мәселесі болып табылады.

Қазақстан экономикасындағы инвестициядағы заң жүйесіндегі сонымен қатар салық салудың әр түрлі кедергілерде бар. Ұзақ мерзімді тікелей инвестициялар ды тартудың қолайлы мүмкінділігі жобаны қаржыландыру, яғни нақты жобаға инвестицияны тарту, қаржылық ағының есебінен инвестицияларды қайтаруды қамтамасыз ету.

Мемлекеттік инвестицияны тартудағы басты элементтерінің бірі болып тәуелділіктің төмендетуі; бірінші кезекте институционалдық және салық тәртібінің биімделуі мен оның икемділігінің жоғарлауы.

Инвестицияны тартудың басты жағдайының бірі ұтымды салық саясаты болып табылады. Мұнайгаз кешеніндегі қолданылатынсалық жүйесінің заңдылығы нарық  жағдайына толығымен бейімделінбеген, көп жағдайда фискалдык сипатама болады, бүгінгі таңдағы бюджетті толтыру көзін мақсатын етіп, ертеңгі салық салу базасының не болатындығын ескермеуі. Жүргізіліп жатқан салық жүйесінің жетілдірілуі, оның оңтайлығы мен икемділігінің жоғарылауы және биімделінуінде.

Оңтайландырылған салық салу жүйесі ең алдымен аз дебиттік ұңғылаға тиесілі болу керек, осыған орай экономикалық жағдайдағы көпжақты жаңа технологияларды кең орындарды барлауда тиімді қолдануболып табылады. Егер шетелдік тәжірибеге сүйенсек, онда көріп отырғанымыз, көптеген мұнай өндіруші мемлекеттерде салық тәртібінің ырықтандырылуы жүргізіледі әсіресе өндірудің жоғарғы шығындарымен салыстырғанда. Икемді салық салу қолданылады, жобалық – бейімделінген салық салу орны бар, бұған сәйкес салық салу. Жалпы түсім емес пайда болып табылады. Бұл компаниялардың қолайлы пайда және инвестицияланудын қамтамасыз етеді.

Қазақстандағы жер қойнауын пайдаланушыларға салық бойынша тәртібінің 2 үлгісі анықталынған. І үлгісіне жер қойнауын пайдаланушылар-дың бүкіл салық түрлерін қамтиды оларға пайдаға қосымша салынатың салық, бонустар, роялти. ІІ үлгісіне бүкіл салық түрлері және бюджетке төленетін міндеттемелер, оған қоса бонустар, роялти оған қоса өнімінің бір бөлігіні Қазақстан республика өнімді болу шартына сәйкес. Мұнайға акцизды шығарып тастау және басқа да қазбалықтарға да, қосымша пайдағы, жер салығына және мүлікке салынатын салық жатады. Мұнайгаз кешенінің дамуының негізі факторларынына жер қойнауын пайдалануына ұйымдастырылған – құқықтық алқаны жиыннаң негізгі жатады. Қазіргі уақыттағы жүргізіліп жатқан келісім шарттағы қабылдаушы мемлекет арасындағы және шетелдік – фирма, инвесторлар мақсаттары мен міндеттемелеріне айырмашылықтары бар. Мұнайгаз кешенінің дамуының негізгі шарты тасымалдау жүйесі болып табылады. Өндірістің үрдісі кезінде алынған мұнай, мұнайгаз өндірістің кәсіпорындарынды өткізу, тұтынушыға жеткізуді тек қана конвекторлы жүйе арқылы ғана жүзеге асыруға болады. Ол мынадай жолдар арқылы теміржол, құбырлар, танкерлер. Мұнайгаз өндірілетін кәсіпорындар мұнай мен газды әрі қарай өндеуді отандық заводтарға, мемлекеттік шектеуге байланысты жеткізеді.

Тасымалдаудың ең тиімді түрі – ол құбыр жүйелері. Қазақстандағы мұнай және газды тасымалдау жүйесінің негізгі операторы – ұлттық компания «Қазмұнайгаз» болып табылады. Ол 6400 км – ден аса мұнай құбырлары мен 3000 км су жиыны. Ол Қазақстандағы МӨЗ ішкі мұнайды тасмалдау және шетелдерге экспорттауды да қамтамасыз теді. Мемлекеттегі мұнайқұбырларының тасмалдау саясаты негізінен мұнайтасымалдау экспортының инфрақұрылымына бағытталған.

Қазақстанда басты мәселелерінің бірі – ол газ желісі және газды сақтау туралы дұрыс шешім қабылдап және жаңа жобаларды жүзеге асыру. Сыртқы нарыққа газды экспорттаудың тиімді жолдары. Жұмыс істеп жатқанда газ тасмалдың жүйелерін қайта құру мен жаңарту, жаңа газқұбырларын салу қамтамасыз ету.

 Мұнайгаз кешенінің дамуының аса маңызды факторларының бірі – өндіру қуатының  жағдайы мен қолдануы. Қазақстанда мұнай өндіретін 3 зауыты бар. Олар Шымкентте, Атырауда, Павлодарда. Жылына мұнайдың жалпы қуаты 18 млн тн., сонымен қатар Қазақ, Жаңажол, Теңіз газ өндірілетін зауыттар бар. Бірақ мұнай әлеуметтік жоғарғы деңгейде болғынына қарамастан, мемлекеттік мұнайгазөндірілетін өнімдерінің қажет екенін көрсетеді, оларға пластмасса, майлайтын материалдар, моторды отындар жатады. Болашақ өндіру көлемінің өсуі көмірсүтек шикізатының өндеудегі қуаттың жоғары болуын талап етеді. Өйткені мұнайгаз өндіру деңгейі жер қойындауындағы  шаруашылықтың тиімділігі ғана емес сонымен қатар көмірсүтек шикізатының өндіруші стратегиялық дамытуына да тікелей әсер етеді.

Бұрынғы СССР – кезіндегі МӨЗ Республикадағы байланысты емес, географиялық аумақттың қамтамасыз ету принципіне байланысты  құрылған. Павлодардағы зауыт–Қазақстанның солтүстік аумағы мен Ресей Федерацияның қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатымен соғылған. Ал Шымкенттегі республикамыздың оңтүстігі мен Узбекістандағы Ташкент аудандарын. СССР-нің құлдырауы Қазақстан территориясындағы мұнай өнімдерінің қамтамасыз ету саласында тепе-теңсіздік орнатылып, одан зардап шеккен мемлекеттің орталығы. Ең негізгі мәселелердің бірі – терең өндірудің төлемдігі мен өндіріліп шығаратын мұнай өнімдерінің сапасын төмендігі болып табылады. Осыған сәйкес Республикалық МӨЗ – залалданады. Бұған қоса МӨЗ – на жаңа технологияларды ендіру, өнімінің көптүрлілігін кеңейту және сапасын жоғарлату, Атырау зауотын қайта құру, Шымкент пен Павлодар зауоттарын кеңейту, жаңа кіші – өндірілетін зауоттарды салу.

Бүгінгі күш Жерқойнауын пайдаланып жатқан компаниялардың мұнайгаз шикізатының тиімді игеріп жатқаның, және мұнай операцияларын салық салымдарының бюджетке келіп түсуін түсіммен бағаланады. Бірақ әлемдік тәжірбеге көрсеткендей бюджетке түсетін аударымның сомасы емес көбінесе мұнайды өндіру мен өткізуден емес оны отандық  өндеу кәсіпорындарынан екенін білеміз. Менделеев бабамыз айтқандай «Мұнай отын емес, кейде кейде ассигнацияларды жағуға болады».

Кәсіпорынға ҒТП енгізе отырып оның шығындарының азаюына, ол жалпы МГК дамуына жол ашады.

Бүкіл әлемдегі қымбат мұнайды өндірудегі шығындардың қарқынды төмендеуі – ол ҒТП-ң революциялық жетістіктерін пайдлана білуі қажет. Қымбат көмірсүтектерді өндіру кезіндегі шығындардың төмен болатының келесі. Жаңа төнкерістегі технологиялар олар: Үш өнімді сейсмика, ұңғыманы бұрғылауда горизонтал әдісі, теңізде стационарлық теңіз тұғырмаларды қолданудан бас тарту, компьютерлік технологиялардың дамуы. Бүкіл әлемдік мұнай өндірісі – шығындардың деңгейін төмендету әдісін пайдалану үшін – салық салу жүйесін институцияландық өзгерістерді, технологияны жетілдіру мақсат етті.

Өкінішке орай Қазақстандағы мұнайгаз саласында басқа көрініс, мемлекеттегі көптеген мұнайөндейтін кәсіпорындар ескі технологияны пайдаланады. Басқа кеңорындарда техниканы ұзақ мерзімде пайдалану кезіндегі тозу, бұл құбырлардың ұзақ мерзімде падалану кезіндегі тозу, бұл құбырлардың жарымдылығына апаттық жағдайлардың болуына, шикі мұнайдың төгіліп топырақ жымылғысының ластануына алып келеді. Мұндай ластану адам денсаулығын қауіп төндіріп, экономикалық жағдайдын нашрлатады. Бұдан көріп отырғанымыздай мұнайгаз саласында өндірудің жаңа технологияны, қазіргі талап жоғары деңгей болашаққа көрінісін таппайды.

Қазіргі таңда Қазақстандың кәсіпорындар белгілі бір номенклатураны игеруде. Бірақ жабдықтау шет елге қарағанда төмендеу болып келеді. Шет елдік өнімі қымбат болғанымен оның сапасы да біздің отандық өндірушілерден қарағанда жоғары болып келеді, осыған орай МГК-ң кәсіпкерлер шетелдік өнімдерін сатып алады. Отандық өндіруші салалардың өнеркәсіптегі қуаты жеткіліксіз. Ол үшін ең бастысы техникалық деңгейді көтеру. Әйтпесе олардың, яғни техниканың арта қалуы, бұл экономикамыздың бәсекелік қабілеттілігіміздің төмен болуын көрсетеді. Мұндай жағдайларда мемлекет тарапынан қолдау бағдарламасы аса маңызды; МГК-ң өнімдерін бәсекеге қабілеттерін арттыруда машина жасау кәсіпорындарының қайта құру және жаңарту, мұнайгаз өндіретін кәсіпорындарының сервистік желісіндегі жабдықтауды жүргізу.    Мұнайгаз кешенінің деңгейлігін дамуы, жаңа технологияларды ендіруге, кәсіпорының дамуын ынталандыру болып табылады. Мұнайгаз кешенінің даму аспектілерінің бірі және оның әлеуметтік – экономикалық салаға әсері, мұнайгаз объектілерінің жекеменшігі болып табылады. Жүргізілген зерттеулер нәтижесі көрсеткендей – мемлекеттік кәсіпорындардың экономикалық тиімділігі, қаржылық жағдайы, өнімінің табыстылығы жеке кәсіпкерлерге да шегінеді. Бұның ең басты себебі – Қазақстан Республикамыздағы Мұнайгаз кешенің табысты кәсіпорындардағы шетелдік капиталдардың басымдылығы. Басты кезінде инвесторлар жұмысында үкімет тарапындағы бақылауды сезінбей, өздігінен Қазақстан Республикасының заңдылығын түсіну, шарттық міндеттелерден анықтаулары, біздің мемлекетіміздің заңын бұзып және республика азаматтарының құқытарына қысым жасау жүргізілді. Инвесторлар тарапынан заң бұзлғаннан кейін, бұл жерге жергілікті үкіметтен араласу талап еттеді Олар біздің заңдалағымызға сай құрметпен және де шарттардағы міндеттемелерді дұрыс орындауын талап еттеді. Қорыта келгенде, жерқойнауын игеру, еліміздің әлеуметтік – экономикалық жағдайының дамуы болып табылады. 10 жыл аралығында Қазақстан өзін – өндіруші мемлекет ретінде сақталынып келеді. Бұл жерден шығатын мәселе бұл мұнайгаз кешенінің тиімді дамыту және оның осы даму жолындағы  кедерлерді игеру, экономикалық қолайлы жағдайлар жасау.

 

• Қазақстан Республикасыныдағы мұнайгаз өндірісінің қазіргі жағдайы

 

Мұнайгаз саласында Қазақстан көптеген жетістіктерге жетті.

Қазақстандағы мұнайгаз саласының дамуы көптеген жетістіктерге жетті, ел үшін ең маңыздысы шетел тәжірибесі, бірақ Қазақстан экономикасының өзіндік ерекшелігі де бар, осыған орай мұнайгаз өндірісін тиімді және өркнниетті басқаруға қол жеткізу керек. Бүгінгі күні Қазақстан тек қана мұнайгаз компанияларын ғана емес, сонымен қатар қаржы институттарын халықаралық ұйымдарды да өзіне тартады. Республикада макроэкономикалық және саяси тұрақтылық қамтамасыздандырылған. Мемлекет энергетикалық сектордың құрылылын өзгертуінде үдерсіке жеттіп, либералдық бәсекеге қабілетті энергетикалық нарығын құрды. Мұнайгаз кешеніндегі өткен жылда әртүрлі ерекше оқиғалар болды. Бұл жерде ең алдымен Қазақстан еспубликасындағы экономикалық сектордағы өндірудің айқындық баспанасына көшу, бұл негізінен Англия премьер-министрі Т.Блэрдың ұсыныс бойынша. Бұл бастама халықаралық құқықтық міндеттемелерді талап етпейді, және республиканың саяси дивиденттерге өз үлесін қосады. Болса шеңберіндегі көмірсүтек ресурстарын өндіретін ұлттық және шетелдік компаниялардың өздерінің нақты аударымдарын бюджетке көрсету керек. Осы бастанаға Ұлттық Компания Казмұнайгаз өз келісімін берді, бұған сәйкес басқа да компаниялар тартылуы қажет.

2005 жылдың 1-ші қыркүйегінде Қазақстан Республикасының Қорының қаражыты 5,4 млрд. $ құрады.  Шетелдік тік ивенстицияларды ағына 2004 ж. 5,5 млрд $ ТМД елдер арасында тік инвестиция тартылды. Қазақстан Ресейден кейін, яғни 2-ші орынды алып жатыр. Инвестициялардың басылымдығы – жерқойнауындағы пайдалану, минералды – шикізат кешеніне, барлау және көмірсүтек – шикізатын өндірді  салаларына бағытталған 2000ж. барлау мен өндіруге кеткен ивенстицияның көлемі 2,9 млрд. Доллар құрса 2004 жылы 7,3 млрд.доллар құрады, ал 2005 жылы 8,5 млрд.долларға жетті. Жалпы ивенстициялық көлемі  қазіргі кезде 85,4% – шетел инвесторларды, 14,5% көлемі 4,2 млрд.доллар, немесе минералды – шикізат кешенінің жалпылана көлемі 73% құрды. Аудандардың инфрақұрылымы мен әлеуметтік салалардың дамуына кеткен шығындардың көлемі 47,6 млн.долларға тең. Толық жұмыспен қамтылған жұмысшылардың саны, сервистік компанияларды есептегенде 40 944 адам. Сыртқы және ішкі саясатын аса маңызды сұрақтарының бірі энергоресурсы және оған қол жеткізу. Ұзақ мерзімді артықшылықтар мен оның дамуы Қазақстаннның энергоресуртары болып табылады. Стратегиялық міндеті – тиімді жолдармен мұнай мен газ экспорттау пайданың өсу индексінің жоғарлануы, бұл экономиканың орнықты өсуіне және халықтың әлауқатын жақсартумен алып келеді.

Қазақстандағы энергетикалық саясатын бағдары – энергетикалық қауіпсіздік, энергетиканың тиімділігі, экологиялық қауіпсіздігі болып табылады. Мемлекет пен жеке компаниялардың өзара бірлесуінің мәнбірлеу саласы – инфрақұрылымының дамуы және экспорт болып табылады.

Мұнайгаз Секторы Қазақстандағы стратегиялық мәні бар және тез арада дамып келе жатқан экономикалық сектор болды. Мұнайгаз секторын салық салындары бюджеттің үштен бірі бөлігін қамтамасыз етеді.

Қазақстан Республиканың көмірсүтек әлуеті, әлемдік қорлардың аса маңызды көлемінде бағаланады. Қазақстанды мұнай қорының алдынғы мемлекеттер қатарына кіреді. Қазақстандағы көмірсүтек шикізатының  қоры ТМД елдеріндегі Ресейден екінші орынды алады.  Мұнай қоры Қазақстан Республикасының көмірсүтек қорлары мұнай 30 млрд. Баррель (4,0 млрд.т.) газ 3,0трлн.м³ . Шарты болжау қорлары 124,3 млрд.баррел 17млрд.т.

Мұнайгаз секторындағы аса ірі жер қойнауының пайдалнатын компаниялар ЖШС «Теңгіз Шевройл» компания концорциумы, Қарашығанақ жерқойнауында барлау және өндіру. «Қарашығанақ Петролеум  Оперейтинг» және Қазақстан секторындағы Каспий теңізі «Аджип», А.Қ. «СНПС» Ақтөбе мұнайгаз, ұлттық компания «Қазмұнайгаз», АҚ «Маңғыстаумұнайгаз», АҚ «Қаражанбасмұнай». Ірі компаниялар үшін инвестиция көлемі 81%, осыдан 75%  барлауға 67%  өндіруге. Каспий теңіздегі Қазақстан секторы «КТҚС» болжау ресурстарын бөлу, Каспийді меңгеру мемлекеттік бағдарлама. КТҚС меңгеру – мемлекеттік бағдарламаны өткізу.

Қазақстан республикасының Президеетінің үкімі бойынша мемлекеттік бағдарлама КТҚС   менгеру   болып  табылады.   Бүгінгі  күні   алғашқы  кезен   өтіп  (2003-2005жж),  екіншісі  басталып  (2006-2010жж)  —  тез  арада  менгеру. Екінші  кезеңге   жаңа  жоба  құрылыа, оны КТҚС да  қолданып  жатыр. Каспий  теңізіндегі  Қазақстан секторында мұнай операциялар жүргізу үшін Тұлқараған, Аташ, Құрманғазы жерлеріндегі шарттарға қол қойылған.

Экологиялық аспектілер. Экологиялық қауіпсіздікке байланысты Қазақстан Республикасының үкіметі қоршаған ортаға кері әсерн тигізгені үшін – қатаң талптар қояды. Қолдануға көзделініп жүрген тасымалдау материалдары мен құралдардың қаражатының сертификатталынған және таза экологиялық технологияны қолдану, қамтамасыз ету принципі. «Нольдік тасталым» теңізге қалдықтарды тастамау, кәсіптік және тұрмыстық қалдықтарды пайдаға асыру.

Бізге белгілі мұнай, газ және газ конденсатын барлауда қоршаған ортаға өзінің кері әсерін тигізеді. Барлау кезіндегі ең басты ластайтын көзінің бірі ол – факелдегі газды жағу болып табылады. Қазақстандағы жер қойнауын пайдаланушылардың мұнай өндіру мен газды пайдаланудағы 1998-2005 жж аралығындағы талдау.

Мұнайгаз кәсіпорындарынын қызметін бастап келе жатқаннан, факелдегі жаққан газдың мөлшері жүздеген кубтық миллиардқа жетті. Бұл кездегі концерогенді көмірсүтек шығарған басқа да қауіпті өнімдері, газдың жанып тұрғаны атмосфераны ластап, топыраққа кері әсерін тигізіп қана қоймай сонымен бірге өсімдіктерге, жанаурларға, адамдарға да зиянын тигізеді. Газды толығымен пайдаға асыру үшін, жобалардың дамуын қамтамасыз етуі керек. Ондай жобалар Оңтүстік – Торғай кең орындардағы газды пайдаға асыру және Қызыл Ордадағы жылу энергия көздері мен үй секторларын газға ауыстыру.

ЖШС «Қазгермұнай»  мен АҚ«Қазтрансгаз», Ақшабұлақ кеің орнын Қызыл Ордаға дейін тез жүргізілген құрылыс пен уақытша әзірленген газды 124 км-ге дейінгі тасымалдау. 2005 жылы газбен қамтылған Қызыл Орда қаласындағы 3 шағын аудандары мен 3000 мыңдай пәтер.

Тасымалдау инфрақұрылымының дамуы. Қазақстан тасымалдау стратегиясы көпвекторлыққа бағытталған. Мұнайды тасымалдауға Қазақстан үшін  негізі бағыты Ресей болып табылады. Қазақстан мен Ресей арасында өзара тығыз байланысы бар. Екі жақты болашақ бірлестіктерінің нығайуыни көздеп отыр.

Қазіргі кездегі Атырау – Самара бағыты, тұрақты жұмыс бастылык пен қамтамасыз етіліп және де екі жақта жылыны 20-25 млн. тн. – ға дейін көбейтетін қуатты іздестіріп зерттеуде. Каспий құбырларының консорция-мының «КҚК» жобасын кеңейтуінің басты бағыты Қазақстан мен Ренсейдің ынтымақтастықтары болып табылады. Теңгиз және Қарашығанақ кең орындарының мұнай өндіру көлемін өсіру жоспары, КҚК мұнай құбырларының өткізу мүмкіншілігін кеңейтуді қажате етеді. КҚК мұнай құбырларының өткізу қабілетілігіні кеңейтуді КҚК акционерлердің келісім шарты бойынша қарастырылады. Қазіргі кезде КҚК – ң мұнай құбырларының кеңейуінің көлемі 68 млн. тн. жетті. Атасу – Алашынқау мұнай құбырларының жобасын құру, Қазақстан үшін экономикалық және стратегиялық пайдалылықты алып келді. Республикамыздың экономикамыздың 700 млн.доллар инвестициялар құрайды. 2006 жылдың мамыр айынан бастап Қытайға мұнай экспортталды. Қазіргі кезде Ақтау – Баку – Тбилиси – Джейхан бағыты, Қазақстан мұнайын тасымалдауда үлкен белсенділік артып жатыр. Тасымалдаудың инфрақұрылымын меңгеру және экспорттың артықшылығын кеңейту үшін, Қазақстан Республикасы ұлттық танкер флотын құру қажет болды мұндай танкерлер 2004 жылы желтоқөсан және 2005 жылдың мамыр айларында құрылып теңізге жіберілді.

Мұнай-химиясының дамуы. 2004 жыл Республикамызда үшт МӨЗ-да – 9,4 млн. тн. мұнай өнделген болатын, бензин – 1,9 млн.тн. дизотын – 2,8 млн.тн.

2005 жылдың 8-ай ішінде – 7,2 млн.тн. мұнай өндірілді;

2015 жылға қарай жылына 18 млн.тн. өндіріледі.

Каспий шелфтеріндегі және өндіру кеңорындағы газ және мұнайдың көлемінің өсуі, олардың бірінші керектегі шікізат таралуын және өндеу кешенінің дамуын керектегі шикізат таралуын және өндеу кешенінің дамуын бірінші кезектегі мәселе болып табылады. Қазақстандағы инвестициялық саясаттың, ұзақ мерзімді бағытының болашағы – ол мұнай өндеу қуаты және мұнай-химия өндірістігі өнімдер болып табылады.

Мұнай-химия кешенінің даму бағытының мүмкіндігі. 2004-2010 ж. Мұнай-химия өндірісінң салалық даму бағдарламасы өндіріліді. Оның шеңберін Қазақстан Республикасындағы мұнайхимия өндірісінің базалық жағдайын дамыту және мұнайхимия өндіріп құруға инвестицияларды тартуды қамтамасыз ету. Мұнайхимиядағы инвестициялық преференциялар. Мұнай-химия өндірісіне қолайлы жағдай жасау, оның құрылыстарына инвестиция-ларды тарту үшін Қазақстан Үкіметі бекіткен келесі салық преференциалар бар:

Республикамыздың салық кодексі келесі баппен толықтырылған 119-1. «Басқа ұйымдарға салынатын салық өз қызметін мұнайхимия өндірісінде жүргізсе», онда мұнайхимия өндірісін 5 жыл аралығында пайдаланғаны үшін жеңілдік тәртібі бойынша корпоративті табыс салығына салық салу;  Қазақстан Республинаның Үкімінің қаулысы бойынша 07.06.2004 ж. №632 Қ.Р. жерқойнауындағы мұнай мен, газды өндеу жөніндегі қызметтін тізбесі бекіт-ілген: Қазақстан Республинаның Үкімінің қаулысы бойынша 13.06.2005 ж. №590 мұнайхимия өндірісінде 5-10 жыл ара жұмыс істеп жатқан ұйымдардың қорын «табыс салығының 100% төмендетуді» бекітті. Мұнайхимия өндірісін-дегі көмірсүтек – шикізаттың өнірісін дамыту үшін, отандық инвесторлар өз белсенділігін арттыруда.

Инвестициялық саясаттың принциптері

Инвестициялардың елеулі үлесін жерқойнауындағы инвестициялар алып жатыр. Сонымен қатар өндеуші өнеркәсіп және иновациялық секторлары жеке инвесторларға әлі де болса тартынды емес. Осыған орай мемлекет инновациялық ахуалды қолайлы жағдай жасап, өндіруші өнеркәсіпке жеке инвесторларды тартуды көздеді. Қазақстан Республика келесі меншік инвестиция саясатының принциптерін ұстанады:

• тұрақты және алдын ла болжау;
• ашық және бір мәнді құқық нормалары, нақты әлемдік стандартқа сай келетін инвестициялық қызметін басқару;
• инвесторлардың заңға сәйкес құқығын қорғау;
• отандық және шетелдік инвесторларға бірдей жағдай жасау;
• тікелей инвестициялардың пайдалылығы мен нәтижелігі;
• тікелей инвестицияларды экономиканың маңызды секторларына ынталандыру;
• қоршаған ортаны қорғау;

Тенденциялық тараудың нәтижесі көрсеткендей, инвестициялардың көлемі республикамыздың экономикасындағы мұнайгаз саласыныдағы соңғы 5 жылда басым болды. Қазіргі кезде Қазақстанның мұнайгаз саласының болашақ дамуы Каспийдің шелфімен байланысты. Осыған сәйкес келесі заңдалақ базасы құрылған, ол ірі инвесторларға жеңілдіктері табысқа салынатын салық мөлшерін төмендету жер салығынан босату, кеден жеңілдіктері. Әртүрлі инвесторлар Қазақстан мен серіктестік қатынас құрып және оның көрсеткен шарттарына бейімделуін жұмыс істеуін жалғастыруда.

Қорытып келгенде Қазақстан стратегиялық қызығушылықты падалана отырып, мұнайгаз салалары мен мұнайхимия өндірісіне инвестицияларды тарту; мұнайгазды өндіретін жабдықтаушы бірлестік кәсіпорындарды құру; Орта және шағын бизнестерін дамытуды ынталандыру. Қазақстан Республикасының Президенті Н.А.Назарбаев шетелдік бизнесмендерді Қазақстан экономикасына инвестициялық үлестерін, яғни технологияға, иновацияға, жергілікті мамандардің білімдеріне салуын шақырды.

 

2.2   ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ  МҰНАЙГАЗ

              ӨНДІРЕТІН  ҰЛТТЫҚ  КОМПАНИЯСЫ  «КАЗМҰНАЙГАЗ»

 

 

Сурет 6 — Бүгінгі «ҚазМұнайГаз»

 

«ҚазМұнайГаз» — көмірсутегі өндіруден, тасымалдау мен өңдеуден бастап арнаулы сервистік қызмет көрсетуге дейінгі толық өндірістік циклды жүзеге асыратын тігінен интеграцияланған мұнай-газ компаниясы.

Компанияның қазақстандағы мұнай өндірудегі үлесі 16 пайызға жуық, ал бірлескен кәсіпорындардағы қатысуымен — 35 пайызға жуық.

«ҚазМұнай Газ» — бұл мұнай  тасымалдаудың 65 пайызы, газ тасымалдаудың 100 пайызы, танкерлік тасымалдаудың 100 пайызы. Компанияның қызметі республика ЖІӨ-інің оңнан бір бөлігін қамтамасыз  етеді.

«ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ 33 ұйымның акционері және қатысушысы болып табылады, олардың ішіндегі ең ірілері:

• «ҚазМұнай Газ» Барлау Өндіру» АҚ
• «Теңізшевройл» ЖШС «РетроКазақстан» АҚ «ҚазТрансОйл» АҚ (мұнай тасымалдау)
• «ҚазТрансГаз» АҚ (газ тасымалдау)
• «ҚазМұнайТеңіз» АҚ (теңіздік мұнай операциялары)
• «Қазтеңізкөлікфлоты» АҚ(танкерлік тасымалдау) «ҚазМұнайГаз» саудаүйі» АҚ(ішкі және халықаралық нарықта мұнайды және мұнай енімдерін сату).
• «Қазақ мұнай және газ институты» АҚ (мұнай-газ жобаларына жобалық және ғылыми қолдау көрсету)

«ҚазМұнай Газдың» даму стратегиясы Қазақстанның экономикалық және саяси мүдделерімен тығыз байланысты. Компанияның миссиясы — үлттық мұнай-газ саласын дамытуда Қазақстан Республикасы үшін барынша тиімділікті қамтамасыз ету. Мақсаты: «ҚазМұнайГаз» — халықаралық сыныптағы жоғары тиімді мұнай-газ компаниясы.

 

Сурет 7 — «ҚазМұнайГаз» көмірсутегіні өндіруден

 

«ҚазМұнайГаз»  өңдеу мен тасымалдаудан басқа, акционер ретінде немесе Үкіметтің Үкілетті органы ретінде халықаралық жобаларға қатысу арқылы әлемдік мұнай-газ саласында Қазақстанның мүдделерін білдіреді. Мемлекетжаңа мұнай жобаларында «ҚазМұнайГаздың» үлесі кем дегенде 50 пайызды құрау  керектігін  заңды   Зіапсіагсі & Роогз халықаралық рейтингтік агенттігінің алдын-ала бәғәлауы бойынша «ҚазМұнайГаздың» теориялық  несиелік  рейтингі  инвестициялық  грейдке

кіретін жоғарғы деңгейінде орналасқан. Несиелік рейтингке ие болу 2006 жылдың  аяғына дейін күтілуде.

2005 жылы Моос1у’з іпуөзіогз Зеп/ісе халықаралық рейтингтік агенттігі «ҚазМұнайГаз» ұлттық компаниясының еншілес ұйымдары «ҚазТрансОйл» АҚ пен «ҚазТрансГаз» АҚ-тың несиелік рейтингін ВааЗ (болжам — оң) деңгейінен Ваа2 (болжам — тұрақты) деңгейінедейін көтерді.

«ҚәзМұнайГаз» ҰК» АҚ-та ИСО 9001, ИСО 14001 халықаралық стандарттарының талаптарына сәйкес интеграцияланған басқару жұйесі және ОН8А5 18001 спецификациясы өнгізілді.

 

 Сурет  8 — Мұнай мен газды барлау, өндіру және тасымалдау

 

«ҚазМұнайГаз» мунай және газды өндіру көлемін арттыру бойынша шаралар жұйесін дәйекті түрде іске асырады. Компания мұнайды өндірудің елеулі түрде артуын өзінің өндіру шыңына жеткен кен орындарының әлеуетін барынша тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін жаңа интенсивті технологияларды қолдану есебінен қамтамасызетеді.

Компания өзінің еншілес ұйымы «ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру» АҚ арқылы Өзен және Ембідегі 44 кеи орнында өз бетінше мұнай өндіруде. 2005 жылы 9 миллион 364 мың тонна мұнай және газ конденсәты өндірілді, бұл 2004 жылдың көрсеткішінен 445 мың тонна артық.                 *

Республика бойынша, «ҚазМұнайГаз» БӨ» АҚ мұнай және газ конденсатын өндіру көлемі бойынша ТШО-дан көйін екінші орында.

 

Сурет  9 – Мұнай  және газ когденсантын өндіру

 

Болжамдық есептер бойынша 2015 жыпға қарай Қазақстандағы мұнай  өндіру көлемі жылына 150 млн. тоннағадейінөседі.

Осыған байланысты «ҚазМұнайГаз» көмірсутегі тасымалдаудың қазіргі бағыттарын дамытуды және стратегиялық маңызы бар жаңә бағыттарды қалыптастыруды қамтамасыз етеді.

Қазіргі уақытта Каспий құбыр арнасы консорциумы мұнай қубырының өткізу қабілетін кеңейту жобәсын іске асыруға көп көңіл бөлінуде. КҚК мунай құбыры қазақстандық мұнайды экспорттық жеткізудің ірі бағыты болыптабылады, оныңайдау көлемі тұрақты түрде өсуде. _ф Қазіргі уақытта Консорциумның қатысушыләры мұнай құбыры қуатын жылына 67 млн. тоннаға дейінгі жобалық деңгейге кеңейту шарттарын келісуде.

Қазақстандық мұнай экспортының жұмыс істеп тұрған ірі бағыты «Атырау — Самара» мұнай құбыры болып табылады. Батыс Қазақстандағы жоспарланып отырған мұнай өндіру көлемін өсіруді ескере отырып, ресейлік тараппен осы мұнай құбырының қуатын жылына 15-тен 20-25 млн. тоннаға дейін арттыру мүмкіндігі қарастырылуда,

«Атасу — Алашанькоу» мұнай құбыры іске қосылды. Бұл мұнай қубырының өткізу қабілетін жылына 10 млн. тонна мұнай, ары қарай жылына 20 млн. тоннаға дейін арттыру жоспарләнып отыр. «Атасу —     Алашанькоу» «Қазақстан — Қытай» мұнай құбырын салу жобасының алғашқы кезеңі болып табылады. Келесі кезең «Кеңқияқ-Құмкөл» мұнай қу_6ырын салу болып табылады. Осы учаске пайдалануға берілгеннен кейін Батыс Қазақстанның негізгі кен орындарынан Қытайға бір құбыр арқылы мұнайды экспорттауға мүмкіндікпайда болады.

Экспорттың басқа бір перспективалық бағыты Транскаспий көлік жұйесін құру жобасы табылады, ол Шығыс-Батыс энергетикалық дәлізі арқылы Қурық-Баку-Тбилиси-Джейхан бағыты бойынша Жерорта теңізіне қазақстандық мұнайды жеткізуге мүмкіндік береді. 2006 жылдың маусымында Қазақстан мен Әзірбайжан арасында Каспий теңізі және Әзірбайжан аумағы арқылы мұнайды тасымалдауға жәрдем көрсету және қолдау бойыншаүкіметаралықшартқақол қойылды.

Бүгінгі таңда «ҚазМұнайГаз» өзінің еншілес компаниясы «ҚазТрансГаз» АҚ арқылы ұзындығы кемінде 9 мың км. магистралдық газ құбырын, 308 газ айдау қондырғылары орнатылған 26 компрессорлық станциясын басқарады, қүбырларды және газ сақтау қоймаларын жасайды, қаржыландырады, салады және пайдаланады.

«ҚазТрансГаз» АҚ магистралдық газ құбырларымен газ тасымалдаудың жалпы көлемі 2005 жылы 130 млрд. м³ құрады, бұл былтырғы деңгейден 8,6 млрд. м³ артық. 2005 жылы табиғи газды сату көлемі 3 млрд. м³ асып тұсті.

Елдің газ экспорттау әлеуетін өсіру жөніндегі жоспарларды ескеріп, «ҚазМұнайГаз» қазақстандық газды тасымалдаужобаларынәзірледі. Осы кезеңде «Қазақстян — Қытай» газ құбырын салу жобәсына үлкен назәр бөлініп отыр. Қытай тарапымен бірлесіп, осы гәз құбырын салу мүмкіндігі бойынша алдын-ала зерттеулер аяқталды және Инвестициялардың негіздемесін әзірлеу жөніндегі жұмыстар басталды.

Теңіз тасымалдары «ҚазМұнайГаздың» еншілес ұйымы «Қазтеңізкөлікфлоты» ¥ТКК» АҚ арқылы жүзеге асырылады. 2005 жылы компания жүктерді, оның ішінде 4,7 млн. тонна көлеміндв мұнайды тасымалдауды жүзеге асырды, бұл 2004 жылдың көрсеткішінен 16,1% артық. Мұнай үш бағыт бойынша тасымалданды: Ақтау-Махачкәла (Ресей), Ақтау- Нека (Иран), Ақгау-Баку — Батуми (Грузия), Баку (Азербайджан) порты арқылы транзиттеледі.

Мұнайды өңдеу және мұнай өнімдерін  сату. Атырау мунай өңдеу зауытын қайта жаңартудың бірінші кезеңін аяқтау нәтижесінде 2005 жылы мұнай өңдеу 20,7%-кеөсіп, 3,5 млн. тоннаны қурады.

 

Кесте  1 — Мұнай  өнімдерінің өндірісі

№		2004 жылы	2005 жылы	пайызбен
1	Автожанармай, барлығы	392,3	508,6	129,6
2	Дизелдiк отын, барлығы	842,3	958,3	113,7
3	Пештiк отын	219,9	165,8	75,4
4	ТС -1 отыны	21	21,4	101,9
5	Тауарлык мазут	938,7	1345,4	143,3
6	Кокс	59,8	63,7	106,5
7	Басқалары	159,8	236,6	148,1

 

Атырау мунай өңдеу зауытын қайта жаңартудың бірінші кезеңін аяқтау нәтижесінде 2005 жылы мұнай өңдеу 20,7%-кеөсіп, 3,5 млн. тоннаны қурады.

Қазіргі заманғы технологиялық жабдық автобензин мен керосин өндірісін екі есе, қысқы дизелдік отынды -1,7 есе арттыруға мүмкіндік береді. АМӨЗ Евроодақ елдерінде қабылданған қазіргі заманғы экологиялық стандарттарға сәйкес келөтін ЕВРО-4 маркалы бөнзин шығарәтын болады. Атмосфераға тасталындар жылына кемінде 998 тоннаға дейін азаяды. Ішкі нарықта мұнай өнімдері «ҚазМұнайГаз» сауда үйі» АҚ арқылы сатылады. Әзірше, «ҚазМұнайГаз» брендімен жұмыс істейтін АҚС саны 200 станциядан аспайды және рыноктың 4%-інқурайды.

«2006 — 2010 жылдары «ҚазМұнайГаз» сауда маркасының бөлшектеп сатуды кеңейту» атты инвестициялық жобаға сәйкес кезеңнің аяғына қарай АҚС санын 500-гө дейін жеткізу жоспарланып отыр. Бұл республикадағы АҚС нарығындағы барлық көлемнің 12-16%-ін құрайды.

Сурет 10 – Мұнай өнімдерінің өндірісі

 

Компанияны дамыту. «ҚазМұнайГаздың» стратегиялық міндеттерінің бірі жаңа не игеріліп жатқан Қазақстан аумағындағы шикізат активтерін сатып алу, ап ұзақ мерзімді перспективада Каспий теңізінің қазақстандық секторындағы кең орындарын игеру бопып табыпады.

 

Сурет  11 — Қазақстан Республикасының ЖІӨ

 

Мемлекеттің стратегиялық мүдделерін қамтамасыз ету шеңберінде «ҚазМұнай Газдың» қызметі ірі мұнай-газ жобаларын (Теңіз, Солтүстік Каспий, Қарашығанақ) сатудың экономикалық тиімділігін арттыруға, мұнай  тасымалдау мұмкіндіктерін және мұнай -химия өндірісін дамытуға бағытталғән.

2005 жылдың наурызында «ҚазМұнай Гәз» Бритіии Газдың Солтүстік Каспий жобасындағы үлесін сатып алып, Қашаған ірі кен орнын игерудіңтең қүқылы қатысушысына айналды, оның қорлары алдын-алә бағәлауға сәйкес — 4,8 млрд тоннаға жетеді, алынатын қорлар — 1,6 млрд. тоннадан кем болмайды. Қашағандағы өнеркәсіптік өндіру жақын арадағы жылдарда басталады. Каспий теңізінің қазақстандық секторындағы бірқатар блоктар бойынша сейсмикалық барлау жүмыстары жүргізілуде, сейсмикалық материалдарды өндеу және интерпретациялау аяқгалайын деп қалды, сондай-ақ дайындық жұмыстар мен барлау үңғымаларын бұрғылаужүріп жатыр. Мұнайды теңізбен тасымалдауды дамыта отырып, «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ өзінің танкерлік флотын қалыптастыруда. Қазіргі уақытта дедвейті 12 000 тонна «Астана» және «Алматы» деген екі танкер түрақты тасымалдарды орындап жатыр, «Ақтәу» деген үшінші танкер тіркелген Ақтау портына 2006 жылдың қыркүйегінде келді. Жақын уақытта «ҚазМұнай Газ» тағы үш танкер салуды жоспарлап отыр. Теңіз операцияларын қолдау флоты да дамуда (баржа, буксирлер және т.б.), ол негізінен.  Каспий теңізінің солтүстік айдынындағы жасәнды аралдар қүрылысы үшін жүктерді жеткізу үшін қолданылады. 2006 жылы флот шамамен14бірлікболады. Компания Құрық кенті орналасқан ауданда Түпқараған бүғазының жағалауында (Баутино) және А.Бекович-Черкасск бүғазының жағалауында теңіз мұнай  операцияларын қолдау инфрақүрылымын дәйекті түрде дамытып келеді. 2007 жылы «ҚазМұнай Газ» ҰК және «Қазтеңізкөлікфлоты» ҰТКК қүрған «ТеңізСервис» ЖШС Аджип ККО жүмысын қамтамасыз ету үшін Қашаған кен орнында Солтүстік Каспий жобасы бойынша Солтүстік Каспий базасының қүрылысын бастауды көздеп отыр.

«ҚазМунайГаз» «Қазақстан Республикасында мұнай-газ машина жасауды дамыту» бағдарламасын жүзеге асырып жатыр. Компанияның тапсырыстары есебінен 24 қазақстандық зауыт іске қосылды, оләрда «ҚазМұнайГаздың» қатысуымен жаңа мұнай-газ жабдығы мен материалдарының 200-ден астам түрі игерілді.

2006 жылы «ҚазМұнайГаздың» еншілес кәсіпорны «КазТрансГаз» АҚ «Тбилгази» АҚ газ тарату компаниясын сатыпалды. «Тбилгази» АҚ Тбилиси қаласының газбен жабдықтау операторы болып табылады, оған қала аумағындағы жалпы у.зындығы 2 мың 414 километр газ қүбырларыныңжелісітиесілі.

2005 жылдың тамызында «ҚазМұнай Газ» СЫРС-тен «ПетроҚазақстан» АҚ-тың 33% акциялар пәкөтін сатып алды. Мәміледен кейін компания елдің оңтүстік аймағында жоғары орын алатын Шымкент мұнай  өңдеу зауытын бақылау мумкіндігін алды. «ҚазМұнайГаз» «ҚазГерМұнай» БК-дегі қатысу үлесінің 50 пайызын сатып алды (алынатын мұнай қоры -24,3 млн. тонна, жыл-дық өндіру көлемі — 2,2 млн тонна). «ҚазМұнайГаз» ресейлік   «Газпром» ком-паниясымен Орынбор газ өңдеу зауытының базасында Қарашығанақ кен орын-ның газын өңдеу көлемін жылына 15 млрд. мЗ дейін арттыру ушін бірлескен кә-сіпорын қүрутуралы келіссөздержүргізуде. Осы және басқа да жобалар компа-нияны одан әрі дамытудың берік негізін салуға, оның әлемдік мұнайгаз бизнесіне интеграциялауына мүмкіндік берді.

 

2.3. Мұнайгаз кешеніндегі «Қазмұнайгаз» компаниясының  шоғарлындырыл-ған қаржы көрсеткіштері

 

Компанияның шоғарландырма қаржы есептемесі, негізгі қорлардың басты құн принципінде жүргізіледі. Қазақстан Республикасы бекіткен стандарттарына сай “Бухгалтерлік есеп” — ке негізделе жүргізіледі. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес қаржылық есепті, бухгалтерлік жазуларды теңге де жүргізуі шарт. Қаржылық есеп – активтерді сатып алуға және шаруашылық қызметіндегі міндеттерді өтеу. Қаржылық есепті жүргізу үшін, басқарушы субъективті бағалауы керек. Субъективті бағалау ақпаратқа негізделінеді.

 

Аяқталған жылдар есебінде 31 желтоқсан
	Баб	2004ж	2003ж
Ақша түсімдері және төлемдер, операциялық қызметпен байланысты:
Салық салу және үлес кішілігінің есебіне дейінгі таза табыс.		76.668.351	49.178.154
Түзетулер:
Тозу және тозған	5	13.912.087	10.414.301
Материалды емес активтердің аммортизациясы.	4	489.236	370.186
Негізгі қорларды шығарып тастаудан залалдар.		1.397.714	2.629.308
Материалды емес активтермен негізгі қорларды қайта бағалаудан залалдар.	30	6.107.440	—
Сый ақы бойынша шығындар.		1.290.330	810.240
Өтелімділік қордың аударылымы бойынша шығындар.	28	753.615	860.647
Теріс / (оң) курс айырмашылығы.		3.566.444	(651.273)
Шығыдардың үлесі / (табыс шоғарлындырылған компаниялар).		713.318	(644.017)
Кредиторлық борыштан табысты шығару.	30	(32.441)	(13.896)
Инвестицияны алып тастаудан келетін шығындар.	30	88.134	680.431
Капиталды бітпеген құрылысты шығарып тастаудан әкелетін шығымдар.		4.149	227.721
Тауар-материалды қорлардың ескеруіне байланысты қордағы өзгеру.	29	509.162	(101.303)
Күмәнді қарыздар бойынша қордағы өзгеріс	29	558.439	135.487
Айналым капиталдағы өзгеріске дейінгі операциондық қызметтен түсетін табыс.		105.725.998	63.895.986
Тауар-материалдық қорладың өсуі		(20.315.984)	(9.824.894)
Өсу/(төмендеу) дебиторлық берешек басқа да ағымдағы активтер.		(22.690.652)	5.980.865
Төмендеу (өсу) дебиторлық ұзақ мерзімді берешек		108.648	(4.916.450)
Өсу/(төмендеу) кредиторлық берешек және басқа да міндеттемелер.		11.622.373	(5.862.986)
Операциондық қызметтен түсетін ақша қозғалысы		74.450.183	49.272.521

Кесте 2 — Аяқталған жылдар есебі

 

Кесте 2 — Аяқталған жылдар есебі (жалғасы)

 

	Баб	2004ж	2003ж
Төленген табыс салығы		(44.842.021)	(17.046.073)
Төленген сый ақы		(826.232)	(697.123)
Операциондық қызметпен б/ты ақша қозғалыстары.		28.781.930	31.529.325
Инвестицияны шығарылуы.		107.425	305.921
Инвестицияны тарту.		(4.844.065)	(247.410)
Қаржылық инвестицияларды тарту.		(1.400.000)	—
Алынған дивиденттер.		—	595.085
Материалды емес активтерді сатып алу.		(238.530)	(207.582)
Басқа кәсіпорындар ұсынылған қарыз.		—	(158.733)
Капиталды аяқталмаған құрылыстар үшін аванстар.		(3.020.055)	(855.803)
Негізгі қорларды сатудан түскен түсім.		84.637	1.357.269
Негізгі қорларды сатып алу.		(14.730.660)	(15.782.326)
Инвестициялық  қызметпен б/ты ақша қозғалыстары.		(24.041.248)	(15.782.326)
Қарыздар б/ша түсімдер.		5.939.192	1.945.331
Қарыздарды өтеу.		(2.269.803)	(3.840.238)
Жеке акцияларды сатып алу		(1.358)	—
Дивидендтерді төлеу.		(2.404.513)	(1.627.460)
Қаржы қызметіне байланысты ақша қозғалысы:		27,636,158	()3,522,367
Айырбастау курстарыдағы өзгерістердің ақшаға әсері.		(634.317)	(331.983)
Таза табыстың өсуі.		32.376.840	13.003.399
Жыл басындағы ақшалар.		15.479.056	2.807.640
Жыл аяғындағы ақшалар	14	47.221.579	15.479.059

 

Кесте 3 — Компанияның негізгі қорлары

 

Мың теңге	Мұнайгаз активтері	Мұнай өндіруші активтер	Ғимарат және құрылыстар	Машина және жабдықтар	Тасмалдау құралдары	Басқалар	Аяқталмаған капиталдық құрылыс	Барлығы
Қалдық құн 2004 қаңтар	158.843.295	2.743.662.	16.430.815	14.568.865	5.148.045	2.127.082	7.856.905	207.718.669
Түсімдер	15.049.170	2.747.962	4.182.489	12.876.193	894.258	345.826	39.564.665.	75.660.563
Шығарылым	(3.301.505)	(96.367)	(1.605.426)	(4.408.879)	(560.833)	(1.040.840)	(3.715.625)	(14.731.415)
аяқталмаған капиталдық құрылыстан – орын аыстыру	14.495.706	—	738.186	24.420	10.137	6.106	(15.274.555)	—
Қайта бағалау (нетто)	(4.240.942)	205.236	3.057.195	1.336.757	422.137	40.925	—	821.308
Тозу және тозған	(9.060.985)	(468.948)	(620.940)	(2.504.796)	(1.062.988)	(193.430)	—	(13.912.087)
Шығарылған активтер б/ша тозу	320.876	126.128	267.418	1.245.914	245.396	692.966	—	2.898.698
Орын ауыстыру және түзету (нетто)	(485.471)	31.027	631.487	(282.133)	95.800	9.290	—	—
Құнсыздану және басқалар	1.150.304		404.428	(3.855.751)			69.362	2.231.637
Қалдық құн 2004 ж.	172.770.448	5.286.700	23.485.652	19.000.590	5.191.952	1.987.925	28.500.772	256.224.039
31 желтоқсан
Тәуелсіз бағалау	166.580.266	8.087.340	18.896.871	12.945.574	4.976.927	1.677.245	—	213.164.233
Құны б/ша	6.378.001		5.658.391	10.622.628	854.660	528.829	28.633.906	52.676.515
Жинақталған тозу	(187.819)	(2.800.640)	(1.069.610)	(711.861)	(639.635)	(218.249)	—	(5.627.814)
Құнсыздану	—	—	—	(3.855.751)	—	—	(133.134)	(2.231.637)
Қалдық құн 2004 ж.	172.770.448	5.286.700	23.485.652	19.000.590	5.191.952	1.987.925	28.500.772	256.224.039
31 желтоқсан

 

Кесте 4 — Қаумдастырылған компаниядағы инвестициялар                                                                                                                                                                  

                                                                                                          (2005)                                            (2006)

Компания	Мемлекет	Қызметін түрі	Қатысу үлесі	Балансталынған құн	Қатысу үлесі	Балансталынған құн
Қатысудың үлескерлік әдісі
«Казмұнайгаз сервисі»	Казақстан	Ауланы тазарту	43%	1.352.678	30%	348.219
Мигнон – ІІ	Чешская республика	Демалыс орында-рының қызметі	50%	575.900	50%	575.900
ТОО «АНПЗ Транс»	Казақстан	Тасымалдау	50%	58.728	0%	58.728
СП «Матин»	Казақстан	Мұнай өндіру	50%	–	50%	244.379
ТОО «Желкен»	Казақстан	Қоғамдық тамақтандыру	100%	–	25%	–
Алғашқы құн әдісі
Қазақ Мұнайгаз институті	Казақстан	Оқу	14%	195.199	0%	–
Басқалар	Казақстан	Әртүрлі	Әртүрлі	265.440	Әртүрлі	162.160
Жиналған үлес (шығын/табыс)				(755.440)		378.634
				1.692.505		1.768.020

 

Кесте 5 — Консолиндерілген бухгалтерлік баланс (2005 ж бойынша)

31 желтоқсанға дейін

Мың теңге	Баптар	2004 жылы	2003 жылы
Меншік капитал және міндеттемелер
Жарғылық капитал	15	11	10 340 239
Төленген қосымша капитал	16	—	1 425433
Төленбеген қосымша капитал	17	100	99 695 705
Резервті капитал	18	2	2 156912
Өткізілмеген табыс		148	11 300886
Өткен жылдардың өткізілмеген табысы		115	35 438175
1 жылға таза табыс		30	25 937694
Меншік капиталдың барлығы		260	224 981223
Азшылық үлесі		1	1 205939
Ұзақ мерзімді міндеттемелер
Ұзақ мерзімді қарыздар	19	49	9 578674
Скважиналарды жою және аудандардың қалпына келтіруі бойынша міндеттемелер	20	13	5 905 587
Мерзімнен тыс табыс бойынша салық	31	—	1 564010
Ұзақ мерзіміді міндеттемелердің барлығы		62	17 048271
Қысқа мерзімді қарыз	21	2	100 000
Ұзақ мерзімді қарыздың ағымды бөлігі	19	15	10 060262
Бюджетпен есеп айырысу	23	3	3 239750
Төленуге тиіс жоғары пайдаға салық	24	15	4 914722
Төленуге тиіс дивиденттер		225	162 364
Қабылданған аванстар	25	321	791 074
Басқа да кредиторлық қарыздар және міндеттемелер	26	10	4 236 121
Ағымды міндеттемелердің барлығы		63	36 559344
Меншік капиталдың және міндеттемередің барлығы		387	279 795 777

Компаниядағы   негізгі  қорларды   бағалау   5.205.603. мың  теңге   құрады. Ол неігзгі қорлардың табысы мен шығындар арасындағы қатынасына сай негізделе жүргізілді.

2004 жылы компания «Казмұнайгаз бұрғылау» -да қосымша 67% және 75% үлесін алды.

Кесте 6 — «Казмұнайгаз» бұрғылау

Мың теңге	Баптар	2004 жылы	2003 жылы
Өткізу бойынша табыс	27	250 017543	183391447
Өткізілген өнімнің өзіндік құны	28	86 043 983	66 307062
Тасымалдау және өткізу бой-ынша табыс		45 482367	41 415789
Жалпы және әкімшілік шы-ғындар	29	30 448082	22 005467
Сыйақы бойынша шығындар		1 290330	810 240
Негізгі іс-әрекеттен түскен та-быс		86 752 781	52 852 889
Негізгі құралдардың шығуы бо-йынша шығын		1 397714	2 629308
Теріс/оң валюталық айырм-ашылық, нетто		2 932127	933 256
Асоциирелінген компа-ниялардың табыстары мен  шы-ғындарының үлесі		713 318	644 017
Басқа да шығындар, нетто	30	5 041271	2 672700
Салық салуға дейінгі және азш-ылық үлесінен табыс		76 668351	49 178154
Табыс бойынша салықтың шы-ғыны	31	28 271085	18 286862
Жоғары пайдаға салынған са-лық	24	17 591736	4 914722
Салық салудан кейінгі табыс		30 805530	25 976570
Азшылық үлесі		143 821	38 876
1жылдың таза табысы		30 949351	25 937694

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 МҰНАЙГАЗ   ӨНДІРЕТІН   КОМПАНИЯЛАРДЫҢ         СТРАТЕГИЯЛЫҚ  ЖӘНЕ   ОПЕРАТИВТІ  БАСҚАРУ   ЖҮЙЕСІ

 

 

Компанияны өзгерпелі жағдайда басқару, яғни оның сыртқы ортаны болжау мүмкіндікшілігі болжау стратегияның басқаруды қолдануын талап етеді. Стратегия компания мақсаттық тұжырымдамасын және оның оған жету қаражатын, сыртқы ортаға байланысты түзету, ол рсы мақсаттарға оперативті механизм қолдануында және олардың жетістеріне көрінуі қажет.

Стратегиялық басқару жүйесі, ұйымды басқарудың бірі болып табылады. Стратегиялық басқаруды еңгізгенде – ол ұйымның басқарылуымен реттенесі негізінде стратегиялық мақсаттарға жету, және де бизнес – процестерін мақсаттарына жеткізуіне осы негізде бизнес процесін оперативті басқару жүзеге асырылады. Стратегиялық басқару жүйесі, басқа да жүйелермен интегралданған болуы тиіс, ұйым шеңберіндегі басқаруымен қамтамасыз ету, сонымен қатар бизнес – процесінің басқару жүйесіменде. Бизнес – үрдістерінің басқару жүйесі – ең алдымен үрдістік тәсілімен және үздіксіз жақсарту көрсеткіштерімен қамтамасыз ету, қызметтің тиімділігін және де тапсырыскерлер мен ұйымының қанағаттануын қамтамасыз ету болып табылады. Стратегиялық басқарудың және бизнес үрдісінің интеграцияланған жүйесі – жұмыс қабілетілігінің құрылуы мен оны қолдау және бір мақсаттылыққа жетуді қамтамасыз етеді. тратегиялық басқару тәсілінің енгізу мүмкіншілігі – Теңгерімділік көрсеткіштер жүйесі пайдалану болып табылады. Ол 1992 ж. Harvard Business Review журналында бірінші рет жарық көрген.

Осы жылдары дәстурлі басқару жүйесінде күшейтілген сонымен қаржы көрсеткіштеріндегі осып болып келді. Бұл кездегі қаржы көрсеткіштерінің бақылауы экономикалық қызметтің өзгеруіне байланысты жеткіліксіз болды.

Теңгерімділік көрсеткіштер жүйесі (ТКЖ) компанияның стратегиялық картасы болып, 20-30 даму мақсаттың қамтиды. Бұл мақсаттар бизнестің дамуын заңдылыққа байланысты жүргізу. Мұндай мақсаттар әртүрлі, оларды қаржы мақсатымен теңгеріп ғана қоймай сонымен қатар өзара мазмұны мен өткізу мерзімі бойынтады.

 

 

 

 

 

 

 

Стандартты стратегиялық  қаржының қалыптамалық құрлыны бар. (сурет). Оның 4-болашағы бар. Қаржылық көрсеткіштер қорытынды шығару және Мақсаттар тұрақты болып қала береді, дегенмен көрсеткіштер өлшемі мен нақты шаралар олар жетістіктерін қарай өзгеріс және қоршаған орасына қарай өзгере береді. Қоғам басшылары нақты және жалпы түсінікті мақсатын дамытудағы біріктіріледі.

Көрсеткіштер арасындағы өзара байланыс 2-ге бөлінеді. Бірінші көрсеткіш өзрар байланысты көрсетеді. Мысалы ұсынылған қызметі үшін тұтынышының әсері. Екінші көрсеткіш – ұйғарылған байланыс. Мысалы: Web – стратегиялық келушілердің санының өсуі, менеджердің жаңа мүмкіншіліктерді ынталандыруды, Internet – технологиясын ендіруді қамтамасыз етеді.

Өзара байланыс қорытындысы және стратегиялық картадағы әртүрлі көрсеткіштер қатынасы «тәжірибе мен зерттеулер нәтижесінен шығады», деген мен белгілі бір анықтамағандық қалады.

Мысалы: Мақсат «Икемді баға саясатын ұстану» 4 көрсеткішпен анықталады. (сурет). Әрбір көрсеткіш құны, оның нақты мақсаттың жетістігіне әсер етуіне қарамастан, белгілі бір салмаққа иеленеді, салмақтың сапасы барлық көрсеткіштер мен есептегенде бірге тең болуы керек. Әрбір көрсеткіш белгілеуді қажет етеді. Компания қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді мақсатты анықтау керек және ағымдағы қызметті реттеу.

Әрбір көрсеткіштің нәтижелігін оның ақпарат көзін анықтау қажет. Олар сыртқы және ішкі болуы мүмкін, бірақ олар бірнеше талаптарға жауап беру керек.

Олар болуы мүмкін:

• қол жеткізу (бастапқы ақпаратты қайдан алу керек, екінші болу).
• Сенімді (әділділік және ақпаратпен қойылған).
• Уақытынды (керек уақытта мәнін есептеу мүмкіншілігі).

 

 

 

 

Орынды стратегия және тактиканы дұрыс таңдау және жүзеге асыру арқылы нарық шарттарындағы түрлі өндірістің ойдағыдай үлкен дәрежелерге жетуі сөзсіз. Ол үшін мұндай кешендерінің зерттеулерін басқару бағасын және басқару инверстицияларын тура талдау жасау керек.

Мұнайгаз өндірісінің, ресурсты өндіріс әлеутін қолданудағы экономикалық басымдылық мәндері бар, яғни жергілікті кендердің экстенсивті дамуы тәжірибелі турде толық қабылданған. Босалқы құрылымының күрделінуі, ресурсты өндіріс әулетін тиімді қолдануда, ерекше қөңіл бөлінуде. Соңғы сатылы пайдалынылатын мұнай өнімдері, толыққанды пайда табу үшін, сақталған мұнай қорларын толық өндірісі қамтамасыз ету болып табылады. Жақын арада мұнай бағасының құрт төмендеуі сандарынан болған қаржылай тапшылықтарынан, қаржылай жетістіктерді сақтап қалу мақсатында мұнай өндіру кәсіпорындарында аз дебитті және жоғарғы суландыру скважиналарын тоқтатуға тура келді. Геолого-техникалық шараларды өндіру келесі минимумға дейін төмендеді.

Тиімді емес ұңғымалардың тоқтатылуы зиянсыз және қауіпсіз процесс болып табылады, өйткені аз дебитті ұңғымаларды өшіргенде салыстармалы түрде орта дебитті мұнайдың басты кезеңде жоғарлағанын көрсетеді, содан-соң тез арада ұңғымалардың өрісеуіне әкеледі.

Қазіргі уақытта көптеген компаниялар мұнайгаз кешенінде стратегиялық және жедел жоспарлаулар механизмі өңделініп және қолдануда.

Экономикалық жүйені құру шешімдерді қабылдауда, өндірістің нәтижелігін қамтамасыз етуде оны әрі қарай дамуыны және тиімді болуына ықпал етеді. Басқару шешімдерін қабылдаудың қиыдығы – ол технологиялық нәтижелердің нақты зерттелмесі және экономикалық факторлардың өзгерістері.

Экономикалық тәуелділігін төмендету үшін әртүрлі геология-техникалық шараларды, экономикалық бағалауды, керек етеді, өйткені тиімді шешімді қабылдау нақтылықты қажет еттіп, қызметтің нәтижесі мен мақсатын қамтамасыз ету керек.

 

 

3.1 Мұнайгаз  өндіретін  компаниялардың  ресурсты-өндірістік  әлуетін       басқару

 

 

Мұнайгаз өндірісіндегі экономикалық механизмі ұйымының принциптері мен әдістерінің экономикалық сараптаманың шешім қабылдауы болып табылады. Мұндай жүйені қолданғанда – мақсатты шешімдерді қабылдауда тиімділіктің жоғарлауы кәсіпорындағы жылдық бағдарламаларды құруға, мұнай кеңорындарындағы техникалық экономикалық негіздеулер және ұңғыма қорының талдауын жүргізу. Зерттелінген әдістерді қолданғанда өндіру ұңғыма қорының құрылымын оңтайландырып және мұндай өндіруде шығындарды азайтады.

Мұнайгаз өндіру кәсіпорындарының ресурстары өндірістік әлуеті.

Қазіргі уақытта «әлует» сөзі қараж деген ұғыммен қолданылады, қор көздері, нақты мақсатқа жету үшін де қолдануы мүмкін, қандайда бір есепті шешуде.

Кәсіпорын шаруашылық жүйесінің әлуеті – ресурстар жиынтығы болып табылады. Бұл русурстардың сандық және сапалы параметрлерін және олардың шаруашылық буынның интеграциясын анықтайды.

Мұнайөндіруші компанияның ерекшеліктерінің бірі – ол кәсіпорының қызметіндегі мұнай қойнауынан мұнайды өндіру.

Мұнайөндіруші кәсіпорындарының тұрақты қызмет жасау мүмкіншілігі оның шикізат базасына байланысты.

Кәсіпорынының болашақ дамуы – ресурстардың сапалы әлуетілі анықталады. Бірақ сәйкес келуі керек, бір жағынан мұнайдың қоры, ал екінші жағынан мақсаттары. Осылар мұнай ресурстарын игерудің негізгі аспектілеріне болып табылады. Олай болса мұнайгаз кешеніндегі кәсіпорындарға шикізат және өндіріс ресурстары және олар арқылы ресурс әлеутін анықтайды.

Мұнайгаз өндірісіндегі кәсіптік ресурс әлеуті – мұнай қорын, кәсіпорындағы негізгі қорлары, өндіріс – кәспіптік қызметшілер, технологияларды, энергияны және ақпаратты қамтиды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет  14 —  Мұнайгаз өндіретін компанияларының кәсіптік – ресурс

 

Мұнайгаз өндіретін компанияның дамуы ресурстары өсіру және кәсіптік әлуетке байланысты болады.

Кәсіптік – ресурс әлуетін басқару мақсатында, жүйелік бағалау мен оның жағдайы  және қолданылуы қажет. Кәсіптік – ресурс әлуетін бағалауға техникалық көрсеткіштер мен тиімділік жағдайын ғана емес сонымен қатар басқару шешімдеріне экономикалық баға беруде иаңызды.

Мұнай өндіру басқармасындағы кәсіптік – ресурс әлуетінің негізгі мақсаты – кәсіптік – ресурс әлуетінің жақсы нұсқасын қолдануы, яғни өндіру, баға, шығын, қызметтерді нарық жағдайындағы конюктураға байланысты болуы және мұнай өндіруліндегі мемлекеттік реттеудің бар болуы.

Бағалауының әдістері; ұңғымаларының жасаушы және жасалмайтын оның пайдалну салаларына байланысты. Берілгендердің мақсаты жоспарланған экономикалық тиімділігін жедел бағалануы.

Ұсынылған әдіс “Экспресс-бағалау” жүргізілген шаралардың нәтижелігін жоғарлатуды қамтамасыз етеді. Ұңғымалардың тиімділігі ұсынылған кәсіптік бағдарлама есебімен жүргізіледі.

1. Жасамайтын ұңғыма қорының тиімді  дебитін  есептеу  әдісі:

       q_н = (З₁+З₂)/(Э * П)

мұнда

З₁ – шараларды жүргізу үшін кеткен шығындар;

З₂ –ұңғыналарды пайдалануындағы шығындар;

Э – экономикалық факторлардың әсері етуі;

П – Өндірістік факторлардың әсері етуі;

Э = (Ц_н – уд.ж/ (1 — % Н₂О/100) – уд.н),

Мұнда

Ц_н – мұнай бағасы,

уд.ж – сыбағалы шығыныдар, суға байланысты,

уд.н – сыбағалы шығыныдар, мұнайға байланысты,

% Н₂О – суландырылған өнімі, %  — да.

П = к_п * к_э * Т * 365,

Мұнда

к_п – ұңғыманың табиғи дебитінің төлемдеу коэффициенті.

К_э – ұңғыманың пайдалану коэффициенті.

Е –ұңғымалардың жұмыс нәтижелігінің периоды.

Есептеудің нәтижесі көрсеткендей дебит, ұңғыманы жөндеуде (түрі КР-ң) өтімділігін қамтамасыз етеді.

 Жасамайтын ұңғыма қорының берліген мұнай дебитінің есептеу әдісі.

       З₁ = q_н * Э * П – З₂

Қайталанып келеді.

Жасаушы ұңғыма қорының пайдалану есебіндегі суландырылған өнімінің экономикалық нәтижелілігінің бағалау әдісі.

Ұсынылып тұрған әдіс «экспресс  – бағалау» нәтижелікті көтеруді қамтамасыз етіп, ұңғыманың тоқтатылуына байланысты өндірістік бағдарламаны оңтайландыру.

Мұнай өндіріудің өзіндік құны, ұңғыма бойынша:

  С = (уд.ж/1 – %  Н₂О/100) * q_n + уд.н.* q_n + З_const)/ q_n

Мұнда

уд.ж. – сыбағалы шығындар 1т-ға өндірілген су нақты шараларды пайдалануымен.

уд.н. – сыбағалы шығындар 1т-ға өндірілген су нақты шараларды пайдаланып мұнайды өндіру

q_n – тәулік мұнай дебитінің ңғымасы.

З_const – орта тұрақты шығындары, 1 ұңғынағыға келетін 1 – тәулік ішінде.

Мұнай өндіру тиімділігі % 

Пр = Баға – сыбағлы өзгермелі шығындар

Тұрақты шығындарды жабу салымы.

В_n = табыс – босатып алынған қаражаттар.

Ұңғыманы пайдаланудағы шектік дебит

q_n = босатылған шығындар / (Баға – сыбағалы өзгермелі шығындар (мұнайдан және сұйықтыққа))

Босатып алынған қаражатар – шығыстар, ұңғыманы пайдаланған кезде болады, ал тоқтаған кезде жоқ боладыү

Өзгермелі шығындар мұнайдың жоғарлауына (энергия, химреагенттер, салық, мұнай өндіру көлеміне байланысты). Ұңғыма қорының қызметінің нәтижелігін талдау интерпретациясы келесі үлгілерде берілген. Егер маржиналды табыс < 0, болса онда ұңғыманы өшіруді ұсыныс жасайды, өйткені баға ұңғыманы пайдалануға кеткен шығындарды жапайды, компания оның жұмыс істеп жатқаннан залал көреді. Егер тұрақты шығындарды жабу үшін салынатын салық < 0, болса онда ұңғыманы өшіруді ұсынады, өйткені баға ұңғыманы пайдалануға кеткен шығындарды жапайды. Ұңғыма қорының нәтижелігін талдауды кварталда 1 рет жүргізу керек, оған қоса мұнайдың бағасы, салықтар өзгергенде де жүргізіп отыру керек.

Шығынды (Пр < 0, Mp < 0, Bп < 0).

• Ұңғымалардың нақтылы және шекті пайданы дебиттерін талдау.
• Ұңғымалар жұмысшы тәртіптерін тиімді енгізу бойынша іс-шараларын және ұңғымаларды тиімді пайдалануын қамтамасыз ететін ГТШ –рын (геометриялық техникалық іс-шаралар) әзірлеу.
• Ұңғыны тоқтатудан толық босатып алған шығындарды есептеу.
• Ұңғыманы тоқтату нәтижесінде мұнайды өндіру шығын есептеу.
• Ұңғыманы тоқтатудың экономикалық тиімділігін есептеу.
• Ұңғыманы тоқтату туралы шешім қабылдау.

Мұнайға деген бағалардың айтарлықтай ауытқуы кәсіпорының шығындануына әкелетіні бәріне шешім. Берілген әдістемені қолдану арқылы геологиялық-техникалық және экономикалық факторлардың өзгеруі кезінде ұңғыланы пайдаланудан болған шығындардың алдын алуға болады.

Жоғарыда аталған шарттарды ескіріп, ұңғыларды пайдаланудың экономикалық тиімділігін анықтайтын әртүрлі қолдаудың әртүрлі варианттары көрсетілген. Ұңғыларды пайдаланудың шекті және шекті пайдалы дебиттері келтірілген. Кен орынды соңғы кезінде игеру кезінде, сулануға қатысты мұнайдың өзіндік құнын есептеу аса маңызды болады. Әрбір ұңғы бойынша мұнай өндіру пайдаланығын талдау негізінде, ұңғы жұмыс тәртібін тиімді ету бойынша іс шаралар әзірленіп, шығыны көп ұңғыларды сөндіру бойынша іс-шаралар жүзеге асырылады.

Сулануға байланысты істеп тұрған қоды тиімді ету, мұнай өндіруге кететін шығындарды айтарлықтай оңайтады. Себебі, қанша қанша суланған, әрі мұнай дебеті төмен ұңғырларды тоқтату, кәсіпорынның пайласын арттырады. 2003 жылы шығыны көп 185 ұңғыны тоқтату нәтижесінде, кенорының бір тиіммен (участок) алынған пайда 64,2 млн.руб. құрады. Экономикалық бағалау әдістерін пайдалану арқылы көптеген варианттар ішінен тиімді өнеркісіптік бағдарламаны талдауға мүмкіндік туды.

Мысалы, есептеулер нәтижесінде белгілі болғандай, қатты суланған шартты-пайданы 84 ұңғыны пайдаланғанда, қабатың 28 гидронарлуын (ҚГЖ) өткізілген көбірек тиімді болады. Жүргізілген талдау негізінде, қатты суланған 84 ұңғыны тоқтатудан босап алынған қаражатар есебінен 28 ҚҒЖ-ды жүргізуге кеңес берілді. Бұл 5996 мың долларды құрайтын таза дисконтталған табыс әкеледі.

Келтірілген экономикалық әдістер жүйесін, мұнайгаз өндіруші кәсіпорының жыл сайынғы өндірістік бағдарламаларын құрастырғанда және олардың орындалуын бақылау кезінде қолданған тиімді болады. Мұнайгаз өндіруші кәсіпорының өндірістік – ресурсты потенциалын басқару бойынша іс-әрекеттерді болжау мен мониторды жасау сомасында әзірленген экономикалық және технологиялық факторларды терең, әрі жан жақты талдау негізінде альтернативалардың негізделген таңдауы есебінен өнеркәсіп тиімділігі арттарады.

                                                                                                                                3.2 Мұнайгаз өндірісіндегі стратегиялық жүйені басқару интеграциясы

 

Стратегиялық карталарды қолдану нәтижесінде ағымдағы опера-циялар компанияның  ұзақ мерзімді, мақсаттары мен байланысты. Бұған қоса стратегиялық карталар қызметі бойынша диферсификацияланған, ағымдағы операциялар үшін сенімді бақылаумен қамтамасыз етеді. Компания жалпы алғанда жаңа ақпаратқа тез иемденуші және жаңа құзірет түрлерін өз бизнесінде құрылуын қамтиды. Стратегиялық картаны енгізу және өндіруі компанияның әртүрлі қызметіне ықпал етеді.

Стратегиялық жоспарлаудың жүйесін өндіруде келесі міндет орындау қажет, ол басқару деңгейідегі мақсаттарды құрады және олардың орындалуын қамтамасыз етеді. Компанияның аумағы мен ұйымдық құрылымының тәуелдігі, оның стратегиялық карталарды өндірудің тәртібі, корпоративті қаржыны және ерешеліктерін қамтиды. Бұған қоса стратегиялық карталардың есебіне компания даму деңгейін жоғарлап, мақсаттарының көрсеткіштері келесі карталар деңгейінде көрінеді. Стратегиялық карталар, компаниялардағы стратегиялық жоспарларының ақпараттарын оның бүкіл қызметкерлеріне жеткізуді  қамтамасыз етеді. Бұл өте қажетті, егер компания серпінділікке ұмтылса, ұзақ мерзімді аспектіде оның бәсекелестігін қамтамасыз теді. Сонымен қатар стратегиялык картаны СЖЖ-сі технология бойынша құруды, өзара байланысқан мақсаттар арқылы жүргізіледі. Әрбір мақсат стратегиялық картаның келесі деңгейде қарастырылуы керек. Мысалға «Жаңа тұтынушылардың санын көбейту» Стратегиялық картаның директоры маркетинг және сату бойынша қарастыру қажет. Сол үшін менеджерлердің міндеттеріне сәйкес, олардың мақсаттарымен міндеттерін шешу оның осы немесе бсасқа бөліміне байланысты мамандануы.

СЖЖ-нің методологиясы мақсаттардың өзара байланысын, барлық басқару деңгейлерінде қарастырылуын рұқсат етеді. Стратегиялық карталардың болашақ құрылысы және типологиясы, стратегиялық маңызы бар қаржылық көрсеткіштердің, ішкі үрдісіндегі нәтижелілігіне өтуді қамтамасыз етеді.

Бұл СЖЖ-сі бір жағынан «Көріну» компаниядағы үрдістер, қазіргі кездегі сараптамалы, ал екінші жағынан таңдап алынған үрдіске мақсат қою.

Төменгі деңгейіндегі карталардың болашағы, стратегиялық көрсеткіштерден жылдам басқару көрсеткіштеріне өту. Мұндай өту агрегацияны енгізу арқылы жүргізіледі.

Агрегация көмегімен 2 – міндетті шеше аламыз. Ең алдымен, аспектілер айықталады, олар жедел басқару, яғни олар бұрын есепке алынбаған, бірақ компанияларға маңызы бар. Бұл қандай да бір сапасы төмен үрдіспен немесе бақылау нүктелері мен де байланысты болуы мүмкін.

Елдің экономикасын басқарудағы орталықтандырылған жүйесі болған кезде стратегиялық басқару бөлек алынған кәсіпорынның, яғни оның басқару аппаратының мүмкіндігіне кірмеді. Жоғарыдан шешім қабылданғаннан кейін кәсіпорындарға тек оны іске асыру жұмысы қалдырылып отырылды. Нарық заманында, кәсіпорындардың өз жұмысының нәтижесі үшін жауапкершілігі өз мойында болған кезде, кәсіпорынның экономикалық жағдайының өзгеру тенденциясын анықтау, экономикалық мүмкіншілігі мен перспективалардағы бағдарлану, басқа да, жұмыс жасап жатқан шаруашылық субъектілерінің экономикалық, жағдайын бағалау ұйымның мүддесіне сай келеді.

Кәсіпорын экономикалық стратегияны құруды мұқтаж етеді. Қазіргі кезде кәсіпорындар дербес шаруашылық болып, нарық конъюнктурасында және шаруашылық қызыметін жүргізу ережелерін көрсететін қазіргі заң актілерге арқа сүйніп, нақты және үзақ мерізімді стратегиялық шешімдерді қабылдайды. Кәсіпорын масштаьында ұзақ мерізімді даму стратегиясын қалыптастыру –ұлттық экономикалық субъектілер үшін практикалық қызметінде жаңа көрініс болды, өйткені бұрын бұл мәселе тек қана минестерство мен ведомстволарда қаралды. Жаңа шаруашылық жүргізу жағдайында жағдай мүлдем өзгерді-кәсіпорын өзінің экономикалық стратегиясын қалыптастыруда нақты құқықты алды, ал сол стратегия сыртқы ортаның тұрақсыздығының жоғарғы деңгейі кездегі тәуекелділік пен анықталмағандығының факторларымен шарттасылады.

Бірақ, қазіргі кезде кәсіпорындардың көп бөлігі стратегияны қалыптастыру үшін керекті тәжірибені жинақталмаған және дамыған мәлімет базасы жоқ. Бұл аумақта зерттеулердегі керекті әдістемелік жұмыстарды әзірлеу жұмыстары жүрмей жатыр. Бұл жағдайда практикалық қызмет еңбекті көп қажет ететін аналитикалық жұмыстарда шоғырлану керек және әріқарай жалпы және функционалдық стратегияны қалыптастыру үшін стратегиялық мәселелерді анықтау керек. Мұндай ұйымның мақсаты мен оған жетудегі амал тәсілдерді алдын-ала ұзақ мерізімді келешектегі көру-стратегияның негізін құрайды. Айтып кететін жайт, стратегия өз негізінде қойылған мақсаттарға жетудегі беркіту дәрежесінің корсеткіштерін сақтау керек.

Стратегиялық басқарудағы міндет қойылымының стратегиялық тәсілдемесі мен оларды іске асыру үшін бағдарлама-мақсатты тәсілдемесін құрайды. Шаруашылық стратегиясы ұйымды басқаруда экономикалық және стратегиялық аспектілерді құрап, ұзақ мерізімге оның мақсаттарын, құралдарын және оларға жету дәрежесінің көрсеткіштерін анықтайды.

Экономикалық стратегияны таңдағанда ең басты көңілді ішкі ресурстарды жұмылдыру, өнімнің өзіндік құнының азайтуды максимализациялау, пайданы дұрыс бөлу мен жұмсау, айналым қаражаттардағы қажеттілікті айқындау, кәсіпорынның капиталын рационалды пайдалануға салу керек. Экономикалық стратегия ұйымның басқарудағы экономикалық функциясының басты бөлімі ретінде келесі элементтермен толықтырылуы тиіс-экономикалық саясат пен экономикалық тактика. Экономикалық функциясының бұл компоненттердің ерекшеліктеріне тоқталайық. Экономикалық стратегиядағы артықшылық бағ-дарлану көзімен қарағанда ең бастысы-мақсат пен құралдар, экономикалық так-тикада — шаруашылық қызметті ұйымдастыру (ұйымдық құрылымдар, жауап-кершілік пен өкілеттілікті бөлу). Сөйтіп, экономикалық стратегия, экономи-калық саясат және экономикалық тактика уақыттың әр кезеңінде және басқару деңгейінің әр- түрлілігімен ажыратылатын қажеттілік, мақсат және оған жетудегі құралдардың жиынтығы болып келеді. Көрсетілген эеономикалық фу-нкция компонеттердің өзара байланысы мен өзара іс-қимылы арқылы дәлел-денген, іске асыру ликонзимдердің берік болатын экономикалық шешімдерді қабылдауға болады. Бірақ, экономикалық стратегия корпорациялық басқарудың бір бөлігі болып, болашақ дамудың жалпы мақсаттарын айқындайтын, негізгі салаларда мақсаттарды бөлетін, негізгі ережелерді қалыптастыратын және эеономика мен инвестициялық шешімдерді бақылау жасау және қабылдағанда-ғы факторларды көрсететін ұйымның жалпы стратегиясына біріктірілген болады. Ерікті нарық кәсіпкерлі кәсіпкерлік стратегияны енгізуді қажет етеді. Келесі негізгі стратегиялық  бағттар ажыратылады: өндірістік, маркетингтік, экономикалық, иновациялық және адам қарым-қатынас аясындағы стратегия. Сонымен, кәсіпорынның экономикалық стратегиясын таңдау жүйесі кәсіпкер-лік сртатегиясының басқа түрлерімен байланысты есептеуді болдыра алады. Ал екіншіден, көп операциондық көрсеткіштер арасында, олар қолданылып жатыр, реттелініп те осы арқылы ақпарат жиынтығы, таңдау тенденсиясы және шешім-ді қабылдау өте маңызды. Бұмен СЖЖ енгізу аяқталмайды. Жүйе жұмыс істеу үшін, СЖЖ интегралдау, есептік жүйеге компанияның бюджет үрдісімен қызметкерлер жүйесін өсіру. СЖЖ қолдану компанияның барлық деңгейіндегі мақсаттардың дамуы және басқару горизонттары, бизнес – үрдісі деңгейлерге дейін қамтамасыз етеді. Мұндай жолдар арқылы компанияның стратегиялық дамуына мүмкіншіліктер ашады.

 

3.3 Мұнайгаз кешеніндегі жаңа ақпараттық әдістерді басқаруды іске асыру

 

Өндірістік кәсіпорындар ақпараттық технологияларды іске асырудағы басқару міндетін келесі түрлерге бөлуге болады:

• автоматтандырылған басқару жүйесі (АБЖ) кәсіпорын мен бірге (АБЖ немесе ERP);
• кәсіпорындағы өндіру үрдісін басқару (MES);
• АБЖ технологиялық үрдіспен (АБЖ ТУ немесе SCADA);
• Өндірістің автоматтандырылған техниканың дайындық жүйесі (ӨАТЖ ж немесе САЕ) т.б.

Автоматтандырылған  шешімді өсіру және әртүрлігіне байланысты болып келеді, олардың өзара байланыстыру мәселесі, олардың арасында ақпараттың берілуі, ақпараттың сенімділігі мен түгелділігі. Ақпараттық технологиялар жү-йесіне құрған кезде, “Талассыз жүйесі” және “интегралданған жүйе-лер”принциптерді қолданады. Деректер базасы үшін, мынадай түсінікті ен-гіздіреміз: «қайта жабу жүйесі», «деректер базасына тәуелді жүйелер», бірдей формат бар деректер өзара деректер ауысуын оңайлантырады келтірілген де-ректер базасын ақпараттар жүйесін құруға мүмкіндік береді мұндай тәуелдік пен шектелген интеграция принциптері, нақты жүйелерді құру кезіндегі ме-рзімді қысқарту және ақпараттық технология жобасындағы тәуелдікті тө-мендетеді. ERP – жүйесінің құрылының зерттеу. Ұсынған концепцияға бал-анысты ERP жүйесінің құрылымы тәсілдемелі үрдісі. ERP – кәсіпорының құры—лымы келесі суретте көрсетілген. Ұсынылған концепцияда – жоғарғы деңгей-індегі деконпозиция 1 контур – бірліктерінен құрылған. Контур іске бағдар-ламалық өніміне байланысты. Әрбір контур дамушы тежіктерін қамтиды. Ол жеті деңгейлік ERP сәйкес келуі керек: “Жүйе – контур – модул – мәселе ішін-дегі мәселе – процедура – мәзір” (сурет).

Бірінші кезекте жүйесін «ядросын» көрсетіп, оның тиімділігі мен аяқтылығын енгізу болып табылады. [1.3].

Алтыншы декомпозициялық деңгейде ERP- жүйесі процедурамен немесе қызметімен көрсетілген [3.4].

Суретте ERP-жүйесі құрылымдық тәсілдене жағынан үш детализация деңгейі («жүйе – контур – модул», ал бірінші «контурға мәселе») Бизнес үрдісі ол операциялар мен қызметінің жиынтығы. (ERP), тематикалық бағыттаумен біріктірілген, өнім мен қызметтің соңғы құрылуын қамтамасыз етеді. Мысалға, бизнес – үрдісті шығарылған және келтірілген төлемдер арқылы есептеуге болады. 1.2.1. “Төлемдерді басқару” модуліндегі 1,2 “Қаржыны басқару” немесе “дайын өнімді іске асырудың бүкіл циклі”                   (2,4 3.4 4.4) модулі қамтиды. Үш контур т.с.с [2.3].

Құрылымдық декомпозицияның іске асырылған технологиялар. [3]. Бизнес – үрдісті талдау, Деректер – базасы [4], [5]. ERP дегі ақпараттық ағын ретінде. Олар жүйені әзірлеу мен даму кезеңдерінде қолданады. [3,5,6].

Кәсіпорындағы үшконтурлы концепцияны басқару және ақпараттық жүйеде орынбасуды қолдану.

Кәсіпорындағы басқару іске асыру үшін үш деңгейдегі контурды пайдалану қажет: ERP бизнес-үрдісі деңгейінде кәсіпорынды басқару:

 

 

 

 

 

MES – Контур – Кәсіпорындағы – технологиялық және техникалық басқару:

SCADA – CAE – контурі – технологиялық және техникалық басқару.

ERP – жүйесі кәсіпорындағы қаржы – инвестициялық қызметтін басқаруды қамтамасыз етеді (бизнес – үрдісінің деңгейі) Кәсіпкерлік ақпарат – кәсіп-орынды “квазирелінген уақыт” тәртібіннен басқаруда қолданылады. MES – жүйесінде. Мысалғы: өнімінің өзіндік құнын есептегенде [7].

MES – жүйесінен позициясы өндірістік ақпараттың жиынтығын былай классификациялауды ұсынады. “Технологиялық басқарушының есебі” ал ERP – жүйесі “Негізгі кәсіп орындағы бірінші реттік есе”. Модул жиынтығының бірінші реттік ақпараты ERP және MES орынбасуы жайлы қарастыруды ұсынады. Олай болса, концепция ұсынған контур ERP  жүйесіндегі [2] және бір-бірін жабу моделі ERP & MES өзіндік кәсіпорындағы бастапқы есеп. 0,1 модульдегі статус ERP  – жүйесіндегі құрылынды басқа жас менде қарастыруға болады: өңделген өсімді . ERP  — жүйесінің шеңберінде емес, сонымен қатар MES – жүйесінде де ақпаратты ұсынуы мүмкін.

Бұдан шығады:

• Базалық ақпаратпен қамтамасыз етуді оңайлантыру;
• ERP – шеңберінде біліп және ERP – ден өндірістік кәсіпорынын өзіндік ерекшелігін шығару;
• ERP — шеңберінде “кәсіпорынды басқаруды” оңайлантырып тұрғызу.
• Бір-бірін жабуды енгізгеннен кейін, осынан есебінде. Деректер базасын құру және басқару ақпараттарымен артықшылығын алып тастау.
• Бір-бірін жабу идеясын есебіне, ERP мен MES – ті бірынғай деректерлер базасын басқару жүйесін қолдану.
• ERP мен MES жүйелерінің арасындағы “Өндірісті басқару” функциясын бөлу, кәсіпорын мен технологиялық жүйелердің тікелей байланысы шығарып тастағанда.

Суреттен көріп отырғанымыздай бөліп көрсетудің керек емес екендігін ұсынады, қайтаға берілген функциясының (0.1, 0.2, 0.3, 1.1) модулдер тобын үлестіру керек, ол MES – жүйесімен жабылады. ERP – жүйесіндегі аймақ көрсетілген, мұнда «Парус — 8»/ Oracle бағдарламасының қамтамасыз етілуі жүзеге асыру.

ERP & MES & SCADA практикалық енгізудің ERP – жүйесінің шеңберіндегі бір-бірін жабу ресурстарының технологиясы және ұсынылған концепциясының үшконтурлы басқармасы [3], сонымен қатар ERP & MES жүйелері. Өндірістік кәсіпорындардағы жүйелерге сәйкес қолданыладады. [6,9]. Бірінші контур – ERP – жүйесі («ядро» жүйесіндегі өнім – «Парус — 8»/ Oracle). Бірінші кезеңде (2001-2003) жобаны іске асыруды «ядро» ERP енгізді. Екінші кезеңде (2003) басқарудың бір бөлігінің қаржылық және талданпаздықтар, ERP «ядра» кеңейтуді енгізу. Үрдісте «Парус 8» өнімін кеңейтіріп және 30 – ға жуықжеңілтірілді, және бұған қоса 100-дей демалыс форм құжаттары. Сол уақтта кәсіпорынды басқару жүйесінде жаңа көпконтурлы технологиялар енгізіледі.

• 100% -тік коммерциялық есеп, материалды – техникалық жабдықтау, шикізатты сатып алу, дайын өнімді өткізу.
• 100% -тік қойма есебі, барлық қоймалар, магазиндегі есеп;
• 100% -тік бухгалтерлік есеп. (өзіндік құннан басқа).
• 100% -тік есеп профильді емес кәсіпорында, тұрғын үй арендасы, жатақхана, электроэнергия және жылу бойынша қызмет көрсету, байланыс қызметі т.с.с.
• 100% -тік қызметкерлерді басқару, мамандар, төлем ақы, еңбек.
• Негізгі кәсіпорындағы бастапқы есеп, – ең алдымен, тәулікті рапорт құрамында, жоспарлардың орыныдалуы, өзгертілген өзіндік, құн, журналдар.
• Электроэнергияны бақылау – SCADA жүйесі кәсіпорындағы электроэнергиясын 100% -ке бақылау.
• Ақпараттық технологиялар жүйесіне енгізілген мінездемелерді пайдалану ERP.
• Тұтынушылардың жылпы саны 80 (70 тұрақты);
• Лицензия саны – 4/ (+25% – мүмкін);
• Бухгалтерлік жазба саны (жылдық);
• Шаруашылық – қойма операциялар саны (жылына);
• Төлемдер саны;
• Жүйедегі қызметтер саны;
• Жүйедегі түрлі құжаттар саны;
• Желілер мінездемесі (жылдамдық);
• Жобаның құны; ERP & MES (негізгі кәсіпорындағы бастапқы есеп).
• Үш контурлы жүйенің ERP & MES & SCADA/ САЕ жабу есебімен алғандағы оның дамуы мен болашағы.

Онда көрсетіліп отырғандай ERP & MES жүйелері интегралдан жүйеде басқару шешімдерін қолдана отырып екі автоматтандырылған жұмысытар орындары директорлар және бас инженерді қамтиды. ERP жүйесіндегі модул деректер базасыннан шығып, білім базасын ұсынады, шешімді табу және талдау. Олай болса, интегралданған жүйедегі кәсіпорынды басқару ERP & MES жүйелері іздеу басқармасындағы алғы шартты құрайды. Өңделген концепция жабушылардың құрылымы ERP & MES & SCADA/САЕ сапалы базалық құрылымды, кәсіпорындағы үшконтурлы интегралданған басқару жүйесін ұсынады. Ұсынылған концепция ERP & MES жүйелерінің арасындағы қызметтердің дұрыс орындалуын қамтамасыз етіп, кәсіпорынның үлесін арттыруын күшейтеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                          ҚОРЫТЫНДЫ

 

Дипломдық   жұмыстың  зерттелінуі  бойынша, мынадай  қорытынды  жасауға   болады.  Яғни  қазіргі нарық   жағдайындағы  компаниялардың  тиімділігі,  олардың   экономикалық  басқару   жүйелерінің   дұрыс  жүргізілгеніне   байланысты.

 Компанияның  ұзақ уақыт өмір  сүруі   үшін  өндірісті  басқаруды   үздіксіз   тексерудің    айрықша   маңызы  бар.  Кәсіпорынның  және  ондағы  бөлімшелер    қызметінің   нәтижесі  басшының   дер  кезінде   шешімді  дұрыс  қабылдау   қабілетіне  әрі  оны  жүзеге  асыра   білуіне, ал   жеделдігі  мен  дұрыстығы  тәжірибесі  мен   біліміне  байланысты.   Егер  ол  өндірісті,   технологяны    және  адамдаоды  жақсы  білетін  болса,  жұмыс  тәжірибесі  мол   болса,    онда  оған   шешім   қабылдау   қиынға  түспейді.

Мұнайгаз өнідіретін кәсіпорындарды зерттеу жүргізу нәтижесінде кәсіпорындағы бағдарлама мониторрингі және болжау әдістері арқылы экономикалық әдістер жүйесі құрылған. Ол кеңорындарды игеруден қаржы көрсеткіштерін оңтайландырады. Бүгінгі күні кәсіптік – ресурс әлуетінің интесификациясы – ұңғымаларды оңтайландыру, жаңа технологияларды қолдану есебінде жүргізіледі Кеңорынды игеру үшін жобаның өңделуіне байланысты және техника – экономикалық зерттеуге, өйткені ол ұзақ мерзімді болашағын көрсетеді. Бірақ нарықта бұл жағдай тез арада өзгермелі болады, осы себепте жылдық бағдарламаның құрылуын талап етеді. Мұнайгаз кешенінің даму аспектілерінің бірі және ның әлеуметтік – экономикалық салаға әсері, мұнайгаз объектілерінің жекеменшігі болып табылады. Жүргізілген зерттеулер нәтижесі көрсеткендей – мемлекеттік кәсіпорындардың экономикалық тиімділігі, қаржылық жағдайы, өнімінің табыстылығы жеке кәсіпкерлерге да шегінеді.

Мұнай-химия кешенінің даму бағытының мүмкіндігі.

2004-2010 ж. мұнайхимия өндірісінң салалық даму бағдарламасы өндіріліді. Оның шеңберін Қазақстан Республикасындағы мұнайхимия өндірісінің базалық жағдайын дамыту және мұнайхимия өндіріп құруға инвестицияларды тартуды қамтамасыз етеді.

Мұнайгаз өндірісіндегі экономикалық механизмі ұйымының принциптері мен әдістерінің экономикалық сараптаманың шешім қабылдауы болып табылады. Мұндай жүйені қолданғанда – мақсатты шешімдерді қабылдауда тиімділіктің жоғарлауы кәсіпорындағы жылдық бағдарламаларды құруға, мұнай кеңорындарындағы техникалық экономикалық негіздеулер және ұңғыма қорының талдауын жүргізу. Зерттелінген әдістерді қолданғанда өндіру ұңғыма қорының құрылымын оңтайландырып және мұндай өндіруде шығындарды азайтады. әсіпорынының болашақ дамуы – ресурстардың сапалы әлуетілі анықталады. Бірақ сәйкес келуі керек, бір жағынан мұнайдың қоры, ал екінші жағынан мақсаттары. Осылар мұнай ресурстарын игерудің негізгі аспектілеріне болып табылады. Олай болса мұнайгаз кешеніндегі кәсіпорындарға шикізат және өндіріс ресурстары және олар арқылы ресурс әлеутін анықтайды.

Мұнайгаз өндірісінің, ресурсты өндіріс әлеутін қолданудағы экономикалық басымдылық мәндері бар, яғни жергілікті кендердің экстенсивті дамуы тәжірибелі турде толық қабылданған. Босалқы құрылымының күрделінуі, ресурсты өндіріс әулетін тиімді қолдануда, ерекше қөңіл бөлінуде. Соңғы сатылы пайдалынылатын мұнай өнімдері, толыққанды пайда табу үшін, сақталған мұнай қорларын толық өндірісі қамтамасыз ету болып табылады. Жақын арада мұнай бағасының құрт төмендеуі сандарынан болған қаржылай тапшылықтарынан, қаржылай жетістіктерді сақтап қалу мақсатында мұнай өндіру кәсіпорындарында аз дебитті және жоғарғы суландыру скважиналарын тоқтатуға тура келді. Геолого-техникалық шараларды өндіру келесі минимумға дейін төмендеді. иімді емес ұңғымалардың тоқтатылуы зиянсыз және қауіпсіз процесс болып табылады, өйткені аз дебитті ұңғымаларды өшіргенде салыстармалы түрде орта дебитті мұнайдың басты кезеңде жоғарлағанын көрсетеді, содан-соң тез арада ұңғымалардың өрісеуіне әкеледі.

«ҚазМунайГаз» «Қазақстан Республикасында мұнай-газ машина жасауды дамыту» бағдарламасын жүзеге асырып жатыр. Компанияның тапсырыстары есебінен 24 қазақстандық зауыт іске қосылды, оларда «ҚазМұнайГаздың» қатысуымен жаңа мұнай-газ жабдығы мен материалдарының 200-ден астам түрі игерілді.

2006 жылы «ҚазМұнайГаздың» еншілес кәсіпорны «КазТрансГаз» АҚ «Тбилгази» АҚ газ тарату компаниясын сатыпалды. Тбилгази» АҚ Тбилиси қаласының газбен жабдықтау операторы болып табылады, оған қала аумағындағы жалпы у.зындығы 2 мың 414 километр газ құбырларының желісі тиесілі.

2005 жылдың тамызында «ҚазМұнай Газ» СЫРС-тен «ПетроҚазақстан» АҚ-тың 33% акциялар пакетін сатып алды. Мәміледен кейін компания елдің оңтүстік аймағында жоғары орын алатын Шымкент мұнай  өңдеу зауытын бақылау мумкіндігін алды. ҚазМұнайГаз» «ҚазГерМұнай» БК-дегі қатысу үлесінің 50 пайызын сатып алды (алынатын мұнай қоры -24,3 млн. тонна, жылдық өндіру көлемі — 2,2 млн тонна). ҚазМұнайГаз» ресейлік   «Газпром» компаниясымен Орынбор газ өңдеу зауытының базасында Қарашығанақ кен орнының газын өңдеу көлемін жылына 15 млрд. м³ дейін арттыру ушін бірлескен кәсіпорын қүрұ туралы келіссөздер жүргізуде. Осы және басқа да жобалар компанияны одан әрі дамытудың берік негізін салуға, оның әлемдік мұнайгаз бизнесіне интеграциялауына мүмкіндік берді.

Құрылымдық декомпозицияның іске асырылған технологиялар. [3]. Бизнес – үрдісті талдау, Деректер – базасы [4], [5]. ERP дегі ақпараттық ағын ретінде. Олар жүйені әзірлеу мен даму кезеңдерінде қолданады. [3,5,6]. Ксіпорындағы үшконтурлы концепцияны басқару және ақпараттық жүйеде орынбасуды қолдану.

Кәсіпорындағы басқару іске асыру үшін үш деңгейдегі контурды пайдалану қажет: ERP бизнес-үрдісі деңгейінде кәсіпорынды басқару:

MES – Контур – Кәсіпорындағы – технологиялық және техникалық басқару:

SCADA – CAE – контурі – технологиялық және техникалық басқару.

ERP – жүйесі кәсіпорындағы қаржы – инвестициялық қызметтін басқаруды қамтамасыз етеді (бизнес – үрдісінің деңгейі)

Кәсіпкерлік ақпарат – кәсіпорынды “квазирелінген уақыт” тәртібіннен басқаруда қолданылады. MES – жүйесінде. Мысалғы: өнімінің өзіндік құнын есептегенде [7].

MES – жүйесінен позициясы өндірістік ақпараттың жиынтығын былай классификациялауды ұсынады. “Технологиялық басқарушының есебі” ал ERP – жүйесі “Негізгі кәсіп орындағы бірінші реттік есе”.

Модул жиынтығының бірінші реттік ақпараты ERP және MES орынбасуы жайлы қарастыруды ұсынады.

Олай болса, концепция ұсынған контур ERP  жүйесіндегі [2] және бір-бірін жабу моделі ERP & MES өзіндік кәсіпорындағы бастапқы есеп. 0,1 модульдегі статус ERP  – жүйесіндегі құрылынды басқа жас менде қарастыруға болады: өңделген өсімді . ERP  — жүйесінің шеңберінде емес, сонымен қатар MES – жүйесінде де ақпаратты ұсынуы мүмкін.  Өңделген концепция жабушылардың құрылымы ERP & MES & SCADA/САЕ сапалы базалық құрылымды, кәсіпорындағы үшконтурлы интегралданған басқару жүйесін ұсынады.

Ұсынылған концепция ERP & MES жүйелерінің арасындағы қызметтердің дұрыс орындалуын қамтамасыз етіп, кәсіпорынның үлесін арттыруын күшейтеді.Келтірілген экономикалық әдістер жүйесін, мұнайгаз өндіруші кәсіпорының жыл сайынғы өндірістік бағдарламаларын құрастырғанда және олардың орындалуын бақылау кезінде қолданған тиімді болады.

Мұнайгаз өндіруші кәсіпорының өндірістік – ресурсты потенциалын басқару бойынша іс-әрекеттерді болжау мен мониторды жасау сомасында әзірленген экономикалық және технологиялық факторларды терең, әрі жан жақты талдау негізінде альтернативалардың негізделген таңдауы есебінен өнеркәсіп тиімділігі арттарады.Сонымен, жерқойнауын игеру, еліміздің әлеуметтік – экономикалық жағдайының дамуы болып табылады. 10 жыл аралығында Қазақстан өзін – өндіруші мемлекет ретінде сақталынып келеді. Бұл жерден шығатын мәселе бұл мұнайгаз кешенінің тиімді дамыту және оның осы даму жолындағы  кедергілерді  игеру, экономикалық қолайлы жағдайлар  жасау.

Қорыта келгенде Қазақстан стратегиялық қызығушылықты падалана отырып, мұнайгаз салалары мен мұнайхимия өндірісіне инвестицияларды тарту; мұнайгазды өндіретін жабдықтаушы бірлестік кәсіпорындарды құру;

орта және шағын бизнестерін дамытуды  ынталандыру  қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚЫСҚАРТЫЛҒАН ТЕРМИНДЕР ЖӘНЕ СӨЗДЕР ТІЗБЕСІ

 

АБЖ – Автоматтық басқару жүйелері

АБЖ ТҮ —  Автоматтандырылған   басқару  жүйесінің   технологиялық  үрдісі

АҚ – Акционерлік Қоғам

БК – Бірлескен кәсіпорын

ҒТП —  Ғылыми  техникалық  поргрес

ЖВЖ — жоғары вольтты желіс

ЖШС – Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестік

ЖҰӨ — Жалпы Ұлттық Өнім

ЖІӨ  —  Жалпы  Ішкі  Өнім

ҚЕАЖ – Қаржылық  есептің  автаматтандырылған  жүесі 

КҚК – Каспий құбыр Консорциумы

КПО — «Қарашығанақ Петролеум Оперейтинг» АҚ

КТҚК – Каспий теңізінің қазақстандық кешені

МГК —   Мұнай Газ Кешені 

МГӨБ – Мұнай – газ өндіру Басқармасы

МӨЗ – Мұнай Өңдеу Зауыты

МТҚБ – материалды – техникалық қамтамсыз ету базасы

ОАО – Орталық Азия – Орталық

ӨАТЖ — Өндірістің  автоматтандырылған  техниканың  дайындық  жүйесі

СЖЖ-  Стратегиялық  жоспарлау   жүйесі 

ТМД – Тәуелсіз Мемлкеттер Достығы

ТШО – “ТеңізШевройл” АҚ

ТКЖ —   Теңгерімдік  көрсеткіштер  жүйесі

ҰК – Ұлттық Компания

ЭМРМ – Энергетика және Минералды ресурстар Министрлігі

 

 

 

 

 

      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                 ПАЙДАЛАНҒАН   ӘДЕБИЕТТЕР   ТІЗІМІ

 

 

• Ахметов . Менеджмент  негіздері.  Алматы  -1998ж;
• Ахметов Д. «Қазақстан мұнайының жарқын болашағы», Алматы 2001
• Әубәкіров Я. Ә.,   Байжұмаев  Б.Б.,   Жақыпова  Ф.Н.,  Табеев  Т.П.
• «Экономикалық теория» —  Алматы: «Қазақ  университеті», 1999;
• Әмірқанов Р.Ә.,  Тұрғулова А.Қ.   «Қаржы  менеджменті»   Оқу   құралы – Алматы: 1999-188 бет;
• Бунчук В.А, Транспорт   и  хранение   нефтепродуктов  и  газа  —  Москва,1997.243;
• Бочкарев А. . Кондратьев, В. Краснова,   А. Матвеева. 
• “ 7 НОТ МЕНЕДЖМЕНТА”  -5-е  изд. «журнал — эксперт»    -656с.
• Гвишмани Д.М.   Организация   и   управление.   М.:  Наука,  1998-535с.
• Грузнов В.П. Кәсіпорын экономикасы —  Москва: «Банки  и  биржи»,1998
• Еремина З.П., Е.П.  Сморчкова,  изд.  Москва  «Радио  связь»,1991;
• «Анализ хозяйственной   деятельности   предприятии  и  связи»,  авт     Нефть  и  Газ  2005  №4;     
• Зейнельгабдин А.Б.   Финансовая  система:  экономическое   содержание  и  механизм   использования. —  Алматы.  Қаржы- Қаражат. 1995-160с.
• Илиясов Қ .Қ., Құлпыбаев С.  «Қаржы»   Алматы -2005;
• Мескон. М. Х., Альберт  М.,  Хедоури  Ф.    “Основы  менеджмента”
• Нұрсұлтанов Ғ.М., Абайұлданов К.Н. «Мұнай және газды өндіріп өңдеу»  Алматы 1999
• Насырова М.Р., Құлпыбаев  С.К.,   Гуляева  С.П. «Нарықтық  экономика»    Алматы1995;
• Стронг Л.   Прогрессивное управленние   предприятииМосква 1999г;
• Тайкулакова Г.С «Экономика и  управление  на  предприятии»  .  Силлабус  Алматы,  2006г;                                 
• Шеденов Ө.К:,  Сағындықов  Е.Н.,  Жүнісов Б.А., Байжомартов  Ү.С.,   Комягин  Б.И  «Жалпы  экономикалық  теория»   Ақтөбе  -2004ж 
• «Мұнай және газ» №4 мерзімдік басылымы, 2005 ж
• Oil and Gaz of Kazakstan Алматы 2,6-2005 г.
• Нефть и  газ  2005 №5;
• Нефть, Газ и  Бизнес //   Экономика  №5/2004;
• Нефть, Газ  и  Бизнес //   Экономика  №6/2004;
• Нефть и  Газ    2006 №3;
• Нефть и   Газ   2004 №2;
• Нефть, Газ  и  Бизнес  //   Экономика  №4/ 2005;
• Нефть, Газ   и  Бизнес  //  Экономика  №3/ 2005;
• Нефть, Газ   и   Бизнес //   Экономика  №2/2005.    
• Интернет kazmunaigaz». kz