Мазмұны
Кіріспе……………………………………………………………………6-8 беттер
1 XIX ғасырдағы Ұлыбританияның Қытайды отарлауы
1.1 Қытайда ағылшын экспансиясының басталуы……………….9-11беттер
1.2 Ағылшындардың Қытайдағы агрессиялық саясаты………….12-15 беттер
1.3 Ағылшындардың Шығыс Қытайдағы және Янцзидың төменгі
ағысы маңындағы әскери әрекеттері………………………………16-17 беттер
2 XIX ғасырдағы Қытайдың дипломатиялық қатынасы
2.1 Ресей мен Цинь империясының қарым-қатынасы…………..18-21 беттер
2.2 Қытайға қатысты басқа капиталистік мемлекеттің жүргізген
cаясаты………………………………………………………………..22-25 беттер Қорытынды……………………………………………………………26-27 беттер
Қолданылған әдебиеттер……………………………………………..28-29 беттер
Қосымша……………………………………………………………….30-34 беттер
Кіріспе
Осы жұмысты жазудағы басты мақсатым XIX ғасырдағы Қытайдың тарихы мен саясаты және дипломатиясын зерттеу болды. Қытай әлемдік тарих сахнасында өзіндік орны бар ерекше мемлекет.
Цин империясының құлдырауы Батыс Еуропалық державалардың және АҚШ тарапынан экспансиалауды күшейтумен қатар жүрді. Батыс Еуропалық державалар мен АҚШ мемлекеті қандай да болмасын амалмен өз тауарларын өткізу үшін Қытайға жол салуға ұмтылды. Бұл жөнінен ең белсенді әрекетті Англия іске асырғысы келді. Ол ХVIII ғасырдың аяғында әлемдік саудада алғашқы орында болды. 1801 жылдың маусымында Францияның күштеуімен Португалиямен бітім шарт жасасты. Ол бойынша португалдық барлық порттар Ағылшындықтар үшін жабылып, француздар үшін ашылды. Оған жауап ретінде Бенгалиядағы ағылшын генерал-губернаторы Гоа-дағы португал әкімшілігі өкілдеріне Ағылшындықтар Франция кемелерін Макаоға кіргізбейтіндігін ескертті. 1802 жылы наурызында ағылшындық алты әскери кеме Макаоға десант түсіру үшін әрекет етті. Сол кезде португалдықтар өздерінің миссионерлері арқылы Пекиндегі Цин үкіметінен көмек сұрады, ал Цин үкіметі қауіпсіздік шараларын іске асыра бастады. Әскери қақтығыс сауда әрекеттерін тоқтатып қоюы мүмкін деп ағылшын әскерлері шегініс берді. 1802 жылдың жиырма жетінші мамырында ағылшын эскадрасы кетткеннен кейін, Макаодағы Цин билеушілері португалдықтардан порт территориясына ешқандай да шетелдік кеме келмейді деп жазба міндеттеме алды[1].
1808 жылы Үндістандағы ағылшын әкімшілдігіне Францияның Португалияға қысымшылық жасап жатқандығы жайлы хабар жетті. 1808 жылдың он бірінші қыркүйегінде Макаоға Мадрастан ағылшын контр адмералы В.Дрюри үш жүз адамдық отрядпен келді. Портгулалдықтар мен ағылшындықтар ұзақ келіссөзден кейін ағылшындықтар портқа түсті.Бұған жауап ретінде Цин үкіметі шетелдіктермен сауданы тоқтатты, он жетінші қазанда ағылшын фактурасындағы қытайлық қызмет көрсетуші персоналды кері шақырды. Сонда ағылшын адмералы Гуанчжоға сауда жасауға рұқсат беруді сұранды. Осылай жағдай шиеленісе бастады.
Ағылшын әскерлері Янцзыдың төменгі ағысы бойындағы қалаларды басып ала бастады. Он сегізінші мамырда олардың кемелері Чжапу қаласы маңына жақындады. Мұнда Цин әскерлерінің ірі бірлестіктері жинақталған еді. Қала ағылшындықтарға қарсылық білдірді, бірақ Маньчжур гарнизоны қаланы қорғап қала алмады. Көптеген солдаттар мен офицерлер тұтқынға түспес үшін өздеріне қол салды. Он тоғызыншы маусымда ағылшындар Шанхайды басып алды. Он бесінші шілдеде ағылшын кемелері Ұлы каналдың солтүстік маңындағы бөлігін басып алып жүктердің қозғалысын тежеді. Ағылшындардың жиырма бір ірі әскери күштері Нанкинге қарай жатқан жолдарда орналасты. Гарнизон күшті қарсылық білдіріп жеңіле бастаған соң өздерімен бірге өз отбасы мүшелерін өлтірді. [3]
Ұлттық қасіретке айналған апиын шегумен күрес мемлекеттің тағдырына алаңдаған Қытай қоғамының алдыңғы қатарлы тұлғаларының зейінін өзіне аудармай қоймады. Апиынмен саудаға Қытайдың билік топтарының бірқатар сановниктері мен ғалымдары қарсы шықты, солардың ішінде, Хуан Цзюэ-цзы, Вэй Юань, Гун Цзы-чжень және Линь Цзе-сюйлерді атауға болады. Апиын саудасына жергілікті халық та қарсы болды. 1838-ші жылдың екінші маусымында астаналық сановник Хуан Цзюэ-цзи Цин сарайына баяндама беріп, онда Қытайдағы апиын саудасынан келіп жатқан зардаптарды атап көрсетті. Император Даогуан баяндамамен танысып, провинция губернаторына осы жөніндегі пікірді айтуларын сұранды. Қытай үкіметі тарапынан апиын саудасына шектеу қою әрекеттері басталды. Шетелдік көпестерден апиын саудасынан бас тарту жайлы міндеттемеге қол қою талап етілді. Бірқатар уақыт сыртқы сауда тоқтатылды. Шетелдік көпестер Гуанчжоудан шықпай апиын қорын өткізулері тиіс болды. [2]
Реакциялық Цин үкіметінің шетел агрессиясына тойтарыс беруге қабілетсіздігі оның өкіметін әлсіретті. «Британ қаруы алдында, — деп жазды К. Маркс, — маньчжур әулетінің беделі көкке ұшты; мәңгілік Аспан империясы туралы ырымшыл түсініктерге өлтіре соққы берілді ». «Апиын соғыстары» шаруаларды қанауды күшейте түсті. Жеңген елдерге соғыс салығын төлеу үшін жаңа салықтар жинау енгізілді. Аренда ақысы өсті. Шетел тауарларының басып кетуі жергілікті қолөнершілерді күйзелтті. Мұндай жағдайда күшті шарулар соғысы бұрқ ете түсті. Ол 1850 жылы елдің оңтүстігінде, Кантонға таяу жерде басталды. Маньчжур әулеті мен помещиктерге қарсы күрес отаршылдарға қарсы күреске ұласты. Көтерілісшілерді басқарған шаруаның баласы, мектеп мұғалімі Хун Сюцюань болды. Ол жалпыға бірдей теңдік идеясын насихаттап, «Жаппай рахат кешетін аспан патшалығы мемлекетін » құруға шақырды. Сондықтан шаруалар соғысына қатысушыларды тайпиндер деп атады.
Англия Гонконг аралын басып алып, Қытайды шетел көпестеріне бірқатар порттарды ашып беру жөніндегі тең правосыз шартқа қол қоюға көндірді. Қытай апиынның әкелінуін заңдандырғысы келмесе де, іс жүзінде ол жеткізіле берді.[3]
1 XIX ғасырдағы Ұлыбританияның Қытайды отарлауы
1.1 Қытайда ағылшын экспансиясының басталуы
1814 жылы ағылшындық «Дорис» фрегаты Сицзян бұғазына еніп, американдық сауда кемесін басып алды. Жергілікті билеуші топтар ағылшын кемесінің кетуін талап етті. Өкілеттігі жоқтығына сүйене отырып Ост-Үнді компаниясының өкілі бұл талапты орындаудан бас тартты. Қытай билеушілері ағылшындықтармен сауда жасуды бірден тоқтатып, бұғаздан ағылшын фрегатын алғаннан соң ғана қайта сауда жасауды бастады.
Әскери күш қолдана отырып, нәтижеге қол жеткізе алмаған ағылшындықтар қарым-қатынасты дипломатиялық жломен қайта бастады. Цин сарайына лорд Анхерстом бастаған елшілер келді. Елшіліктің мақсаты – Цин үкіметімен тікелей қарым-қатынас жасайтын ағылшын елшілігін орнықтыру. Портсмуттан екі кемемен кеткен Ахерст тоғызыншы тамызда Байхэ бұғазына келді. Тяньцзинге түскен елшілер Цин сановниктерімен жолықты. Осы жерден олар каналдар арқылы Пекинге бет алды. Алғашқы келіссөздерде-ақ Цин сановниктері қытайлық дәстүрді құрметтеуді талап етті. Жиырма сегізінші тамызда елшілер Юаньминъюаньға келді. Ағылшын елшісі богды ханмен бетпе-бет жолығуға шақырылғанда, елші белгісіз себептерге сілтемелеп, кездесуге бармады. Ашуланған богды хан елшілерді кері қайтарып жіберді. Цин императоры принц-регент Георг IV-ге хат жолдап наразылығын білдіріп хат жолдады. Онда егер Цин империясының сенімді бассалы болып қалғысы келсе, ешқашан елшілерін жібермеуін өтінді. Амхерст елшілігі Қытаймен дипломатиялық қатынас жасауға әрекеттенген соңғы қадам болды. Бұл елшілік ағылшын сауда-өндіріс буржуазиясы ортасында Гуанчжоудан солтүстікке қарай жатқан қытай порттарында ағылшын саудасын дамытудың әскери күшпен әрекет ету жолы ғана қалды деген пікірді негіздеді. Қытайдың соғысқа даярлығын білу үшін Х.Г. Линтсей басқарған «Амхерст» ағылшын кемесі Гуанчжоуға 1832-ші жылы жіберілді. Аудармашы ретінде неміс миссионері Карл Гюцлаф ілесті.Солтүстік бағыттан келген ағылшын кемесі Сямынь, Фучжоу, Нинбо, Шанхай, Тайвань және Люцю аралдарын бақылап өтті. Жергілікті билеушілердің қарсылығына қарамастан Лнидсей карта жасау үшін қажетті мағлұмат жинауға қанша уақыт керек болса, сонша уақыт әр жерде тоқтап тұрды. Ағылшындықтар үкімет мекемелеріне баса көктеп еніп, жергілікті билік өкілдерін балағаттады.[4]
Линдсейдің саяхаты маңызды нәтижелер берді. Қытаймен сауда жасудың болашақ болжамдарын, күтулерін ақтамады. Өйткені жергілікті халық ағылшын маталарын сатып алудан бас тартты және сатып алғандар кері қайтарып берді. Бірақ Линдсей маңызды қорытынды жасады – ол апиынмен сауда жасау және соны дамыту. Линдсей есебінде Қытай үкіметінің есірткімен сауда жасауға қаншалықты тыйым салғанымен есірткіні Фучжоуда сатуға болады деді. Қытайдың әскери әлсіздігін ескере отырып, оны қысқа мерзімде жаулап алуға болады деді. Бұл пікірді Англияның билеуші топтары дереу қолдап, Қытайдың бір бөлігін немесе бүкіл елді жаулап алу үшін әскери теңіз флотын жіберуді өтінді.[6]
1833 жылы 28-ші тамызда ағылшын парламенті Англияның әр азаматы Қытаймен сауда жасай алады деген шешімге қол қойды. Ост-Үнді компаниясының шаймен басқада қытай тауарларын шығаруға монополиялы құқыққа ие болғанымен ағылшын өндірушілері мен көпестер үшін Қытайға жол ашылды. Гуанчжоудағы сауда барысын бақылау үшін 1833 жылы ағылшын үкіметі өкілетті тұлға ретінде корольдік флоттың капитаны лорд Нэпирді тағайындады. Пальмерстоннан алынған ережеге сәйкес ол Қытайдағы ағылшын саудасы үшін тиімді жаңа аудандарды бағдарлап болғаннан соң барып, богды ханның сарайымен тікелей қарым-қатынас жасауы тиіс еді. Ағылшын өкілі көпестер мен кеме иелерінің әрекетіне араласпады. Бұл Нэпирдің Гуанчжоудағы ағылшындықтардың апиын мен контробандалық саудасына кедергі ете алмайды дегенді білдірді.[15]
Цин империясының құлдырауы Батыс Еуропалық державалардың және АҚШ тарапынан экспансиалауды күшейтумен қатар жүрді. Батыс Еуропалық державалар мен АҚШ мемлекеті қандай да болмасын амалмен өз тауарларын өткізу үшін Қытайға жол салуға ұмтылды. Бұл жөнінен ең белсенді әрекетті Англия іске асырғысы келді. Ол ХVIII ғасырдың аяғында әлемдік саудада алғашқы орында болды. 1801 жылдың маусымында Францияның күштеуімен Португалия бітім шарт жасасты. Ол бойынша португалдық барлық порттар Ағылшындықтар үшін жабылып, француздар үшін ашылды. Оған жауап ретінде Бенгалиядағы ағылшын генерал-губернаторы Гоа-дағы португал әкімшілігі өкілдеріне Ағылшындықтар Франция кемелерін Макаоға кіргізбейтіндігін ескертті.
1802 жылы наурызында ағылшындық алты әскери кеме Макаоға десант түсіру үшін әрекет етті. Сол кезде португалдықтар өздерінің миссионерлері арқылы Пекиндегі Цин үкіметінен көмек сұрады, ал Цин үкіметі қауіпсіздік шараларын іске асыра бастады. Әскери қақтығыс сауда әрекеттерін тоқтатып қоюы мүмкін деп ағылшын әскерлері шегініс берді. 1802 жылдың жиырма жетінші мамырында ағылшын эскадрасы кетткеннен кейін, Макаодағы Цин билеушілері португалдықтардан порт территориясына ешқандай да шетелдік кеме келмейді деп жазба міндеттеме алды.[5]
1.2 Ағылшындардың Қытайдағы агрессиялық саясаты
XIX-шы ғасырдың ортасында Қиыр шығыста жүргізілген отарлаушы экспанцияны белсенді іске асырған мемлекет Англия болды. Англияның өнеркәсібінің үдемелі дамуы нәтижесінде өнеркәсіптік төңкеріс орын алып, ол әсерін отарларға да тигізді. Отар елдер шикі заттың көзі болды. Жалпы отарлау XV-ші ғасырда бастау алып, XIX -шы ғасырда ауқымды түрде жүргізілді.
Қытай рыногы ағылшын буржуазиясын ертеден-ақ қызықтырған. Қытайдың саяси және әскери әлсіздігі Қытайды оп-оңай өзіне бағындыруға мүмкіндік берді. Қытайдың өздігінен сауда жасауға қадам жасамайтындығын білген ағылшындықтар бұл жерде апиынның жасырын саудасын өркендете түседі. Қытаймен соғыс бастауға сылтау етіп,
«апиын » дауын қолданды. Өйткені, Цин үкіметі апиынды саудалаумен оны тұтынуға тиым салатын заң шығарды. Апиын мен контробандалық сауданың сақталып қалуына бірқатар Манчжурлық және қытайлық, Гуандундық сановниктер мүдделі еді. Өйткені, олар осы апиын саудасынан пара алу арқылы пайда тапты. Көпестер де құр қалмады. [11]
Ұлттық қасіретке айналған апиын шегумен күрес мемлекеттің тағдырына алаңдаған Қытай қоғамының алдыңғы қатарлы тұлғаларының зейінін өзіне аудармай қоймады. Апиынмен саудаға Қытайдың билік топтарының бірқатар сановниктері мен ғалымдары қарсы шықты, солардың ішінде, Хуан Цзюэ-цзы, Вэй Юань, Гун Цзы-чжень және Линь Цзе-сюйлерді атауға болады. Апиын саудасына жергілікті халық та қарсы болды. 1838-ші жылдың екінші маусымында астаналық сановник Хуан Цзюэ-цзи Цин сарайына баяндама беріп, онда Қытайдағы апиын саудасынан келіп жатқан зардаптарды атап көрсетті. Император Даогуан баяндамамен танысып, провинция губернаторына осы жөніндегі пікірді айтуларын сұранды. Қытай үкіметі тарапынан апиын саудасына шектеу қою әрекеттері басталды. Шетелдік көпестерден апиын саудасынан бас тарту жайлы міндеттемеге қол қою талап етілді. Бірқатар уақыт сыртқы сауда тоқтатылды. Шетелдік көпестер Гуанчжоудан шықпай апиын қорын өткізулері тиіс болды. [7]
Жергілікті Қытай өкімет орындары апиын жүктерін конфискелеген кезде, ағылшын үкіметі Қытайға «апиын соғысын» (1840-1842) бастады, бұл арқылы апиынды және басқа да ағылшын тауарларын, әсіресе матаны Қытайға әкелу правосын заңдандырғысы келді. Ағылшын флоты мен әскері Қытайдан оңтүстік-шығыстан шабуыл жасап, Кантонға өрт салды. Халық бұқарасы партизан отрядтарын құрды, алайда Цин үкіметі халықты қарсылық көрсетуге шақырудан қорықты. Оның әскері жеңіліске ұшырады. Қытайдың жеңіліп қалуының басты себебі – оның экономикалық және әскери-техникалық жағынан мешеулігі еді. Ағылшынның көп зеңбіректі желкенді әскери кемесіне және ең жаңа да күшті атыла тын қарумен жабдықталған әскеріне жебе, садақ, найзамен тойтарыс беру қиын еді.
Англия Гонконг аралын басып алып, Қытайды шетел көпестеріне бірқатар порттарды ашып беру жөніндегі тең правосыз шартқа қол қоюға көндірді. Қытай апиынның әкелінуін заңдандырғысы келмесе де, іс жүзінде ол жеткізіле берді.
1856-1860 жылдары «апиын соғыстары» қайталанды да, Қытайды ағылшын және француз әскерлерінің біріккен күші бұрынғыдан да бетер күйретіп салды. Олар императордың Пекин маңындағы қазына-байлыққа толы сарайын талқандап, тонады. Отаршылдар Қытайға тағы да тең правосыз шартты таңды. Шетелдіктерге бұрынғының үстіне тағы бірнеше порттарда сауда жасауға рұқсат етілді, басқа да артықшылықтар берілді. [14]
Қытайға таңылған шарттың теңсіздігі, әсіресе, мынадай жағдайлардан анық көрінді. Қытай жерінде тұратын ағылшын және француз азаматтары қытай заңына бағынбайтын болды, оны қытай соты соттай алмады. Егер олар қылмысты болса, оларды елдің тиісті консулы өз заңы бойынша соттады. Қытайда артықшылықтарды бәрінен көп пайдаланған Англия болды, өйткені оның теңіз саудасындағы басымдығы күшті еді. Теңіз жағалауларындағы үлкен қалаларда арнайы кварталдар құрылды, онда тек шетелдіктер тұрды, оған қытай өкімет орындары кіре алмады.
Реакциялық Цин үкіметінің шетел агрессиясына тойтарыс беруге қабілетсіздігі оның өкіметін әлсіретті. «Британ қаруы алдында, — деп жазды К. Маркс, — маньчжур әулетінің беделі көкке ұшты; мәңгілік Аспан империясы туралы ырымшыл түсініктерге өлтіре соққы берілді ». «Апиын соғыстары» шаруаларды қанауды күшейте түсті. Жеңген елдерге соғыс салығын төлеу үшін жаңа салықтар жинау енгізілді. Аренда ақысы өсті. Шетел тауарларының басып кетуі жергілікті қолөнершілерді күйзелтті. Мұндай жағдайда күшті шарулар соғысы бұрқ ете түсті. Ол 1850 жылы елдің оңтүстігінде, Кантонға таяу жерде басталды. Маньчжур әулеті мен помещиктерге қарсы күрес отаршылдарға қарсы күреске ұласты. Көтерілісшілерді басқарған шаруаның баласы, мектеп мұғалімі Хун Сюцюань болды. Ол жалпыға бірдей теңдік идеясын насихаттап, «Жаппай рахат кешетін аспан патшалығы мемлекетін » құруға шақырды. Сондықтан шаруалар соғысына қатысушыларды тайпиндер деп атады.
1939 жылдың тоғызыншы қыркүйекте ағылшын кемелерімен және қытай джонкаларының арасында қақтығыс болды. Алғашқы оқты ағ ылшын кемесі «Перл» жасады. Он үшінші қарашада ағылшын және қытай кемелері Чуаньби маңында қақтығысты. Жиырма алтыншы қарашада Цин императоры бұл хабарды есітіп, ағылшындармен сауданы тоқтатуды бұйырды. [6]
1840 жылдың тоғызыншы маусымында ағылшын әскери эскадрасының алғашқы кемесі пайда болып, айдың соңына қарай ол жерде он жеті ағылшын әскери кемесі бес жүз қырық қарумен, артиллериямен жабдықталған бу кемесімен, және жиырма жеті жүк тасушы кеме жинақталды. Осы уақытта Қытайда үш полкпен төрт мың адамнан тұратын инженер-сапер бөлімдері әскерлер Чжуцзянь бұғазында жинақталды. Олар белсенді әскери әрекеттерден бас тартты. Отызыншы маусымда ағылшын эскадрасы Гуандун провинциясының оңтүстік бөлігін тастап, солтүстікке бет алды. Төртінші шілденің таңында олар Чжоушань түбегінің маңына келді. Цин әскерлері ағылшын кемелерін көріп, қаша бастады. Ағылшындықтар қаланы қатыгездікпен тонады. Ағылшын эскадрасы Байхэ маңында якорға тұрып, он алтыншы тамызда ағылшын әскери басшылары Цин чиновниктеріне Г. Пальмерстонның нотасын берді. Осылай ресми түрде он күннің ішінде жауап беруі талап етті. Англия үкіметі Қытайға келесі талаптарды берді. Гуандунде ағылшын көпестерінің апиынын тәркілегені үшін, оның құнының орнын толтыру, «Гуанханның ағылшын көпестеріне көпжылдық қарызын төлеу», ағылшын өкіметі капитан Ч. Эллиоттың ар-намысына нұқсан келтіргені үшін Гуандун билеушілерін жазаға тарту, Англияға континентальды Қытай жағалауында орналасқан Қытайға тиесілі қос аралдардың бірін беру, Қытайға әскери экпедицияны жарақтандырумен байланысты Англияның шығынының орнын толтыру. [8]
1.3 Шығыс Қытайдағы және Янцзидың төменгі ағысы маңындағы әскери әрекеттері
Цин сарайы жағалау аймағындағы қорғаныс қабілетін арттыру үшін әскери әрекеттерден тыныс алу мезетін қолдана қоймады. Император Гуандуннан тұрақты әскери күштерін басқа аймаққа көмек көрсету үшін жіберді. Императордың ұйғарымы бойынша ағылшын-қытай сауда қатынастары қайта жанданды. Цин сарайы мен королева Виктория Чуаньби конвенциясын іске асырмағанымен, ағылшындар Гонконг аралдарын оккупациялауды тоқтатпады. 1841 жылдың жетінші маусымында оны тәуелсіз порт деп жариялады.
Ағылшын өкіметі Чуаньби конвенциясының талаптарымен келіспей және Қытайдағы Ч. Элиоттың қызметіне наразы болып, 1841 жылдың отызыншы сәуірінде, 1841 жылдың жиырмасыншы қаңтарында жасалынған келісімшарттың шешімін қайта қарау ды және капитан Ч. Эллиоттың орнына Қытайға өкілетті тұлға ретінде генерал Г. Поттингерді тағайындады. Оныншы тамызда Қытайға жаңа әскери күштерін басқарушы контр-адмерал У. Паркер бірге келді. Г. Поттингер өзімен бірге Пальмерстонның жаңа ережесін әкелді. Бұл ереже бойынша әскери әрекеттерді Янцзы бассейініне ауыстыру керек екен немесе солтүстікке қарай бағыт алу пунктін Байхэ аймағына қою. Тек осыдан кейін ғана Цин үкіметімен бітім жасағанда ғана ағылшындар қанағаттанады екен. Поттингердің келуімен әскери әрекеттер Қытайдың ішіне ене бастады. [4]
Ағылшын әскерлері Янцзыдың төменгі ағысы бойындағы қалаларды басып ала бастады. Он сегізінші мамырда олардың кемелері Чжапу қаласы маңына жақындады. Мұнда Цин әскерлерінің ірі бірлестіктері жинақталған еді. Қала ағылшындықтарға қарсылық білдірді, бірақ Маньчжур гарнизоны қаланы қорғап қала алмады. Көптеген солдаттар мен офицерлер тұтқынға түспес үшін өздеріне қол салды. Он тоғызыншы маусымда ағылшындар Шанхайды басып алды. Он бесінші шілдеде ағылшын кемелері Ұлы каналдың солтүстік маңындағы бөлігін басып алып жүктердің қозғалысын тежеді. Ағылшындардың жиырма бір ірі әскери күштері Нанкинге қарай жатқан жолдарда орналасты. Гарнизон күшті қарсылық білдіріп жеңіле бастаған соң өздерімен бірге өз отбасы мүшелерін өлтірді. [9]
Нанкиндегі жасалған келісімшарт әділетсіз болды. 1842 жылы жиырма тоғызыншы тамызда ағылшын-қытай келіссөздері аяқталып, «Консуэллс» кемесінде бейбіт келісім шартқа қол қойылып, ол тарихта Нанкин келісімшарты деп аталды.
Ағылшындықтар «бейбітшілік, достастық, сауда және шығындарды өтеу» келісім шартын ағылшындықтар екіжүзділікпен әділетті деп санады, бірақ Қытай үшін ол әділетсіз болды. Бұл Қытай үшін алғашқы әділетсіз келісім шарт еді.
Нанкин келісім шарты он үш баптан тұрады. Оның екінші бабы – ағылшын саудасы үшін бес теңіз порттарын ашады: Гуанчжоу, Амой, Фучжоу, Нинбо және Шанхай. Ашық порттар жүйесін жасай отырып, ағылшындықтар шексіз сауда жасауға құқықты болды. Төрт порт ашылды: 1843 жылдың қарашасында Шанхай, 1843 жылдың желтоқсанында Нинбо және Фучжоу, 1844 жылдың маусымында Амой порттары ашылды. Тек Гуанчжоу Гуандун провинциясының халқының қарсыласуының нәтижесінде «апиын соғысына» дейін (1856-1860 ж.) шетелдік сауда жасау үшін жабық болды.
Нанкин келісім шарты Қытайдың кейінгі тағдырын шешуде едәуір, ықпалды роль атқарды. Ол ресми түрде шетелдік, ең алдымен, ағылшындық капиталдың Қытайға енуіне жол ашты. Осылай мемлекетті капиталистік державалармен бодандау процесі басталды. Жасанды түрде ұзақ уақыт қоршаған мемлекеттерден елді жабық ұстау оның артта қалуына ықпал берді.[10]
2 XIX ғасырдағы Қытайдың дипломатиялық қатынасы
2.1 Ресей мен Цин империясының қарым-қатынасы
Батыс Еуропалық мемлекеттерге қарағанда Ресей ынтымақты-көршілес саясатын жүргізді. Өйткені Қытай мен Ресей шекаралас болып және сауда қатынастарының бұзылмауына мүдделі болды .
1803-ші жылдың сәуірінде Жапонияға бағытталған елшілікті даярлаумен байланысты сауда министрі граф Н.П. Румянцев Александр I-ге жасаған баяндамасын сауданы кеңейту үшін Қытайға да елшілер жіберу қажет екендігін айтты. Богды хан сарайының қатал талаптарын ескере отырып, орыс өкілеттілігі алдын ала сұрау жасуды дұрыс деп тапты. 1804-ші жылдың маусымында жауап келді. Онда Цин үкіметі орыс елшілерінің шығу уақытын және елшілердің санын ескертіп айтуды сұранды. Богды ханға арналған сый-сияпаттың даярлануы созылып кеткендіктен орыс үкіметі 1804-ші жылдың қыркүйегінде орыс елшілігін келесі жылға қалдыратындығын хабарлады. 1805-ші жылдың жиырма сегізінші ақпанында орыс үкіметі Ю.А. Головкинді Қытайдың төтенше және өкілетті елшісі деп тағайындады. Елшілікпен ғылыми экспедиция ілесті. Оны белгілі поляк тарихшысы мен жаратылыс танушысы граф Потоцкий басқарды. Экспедиция құрамына: астроном, өсімдік танушы, жануартанушы, минерал танушы, жұқпалы аурулар дәрігері (зерттеуші), оташы, фармацевт және тіл ғылымын зерттеуші енді. Ережеге сәйкес Головкин Синцзянь батыс бөліктегі шекара бойында сауда жасуға рұқсат сұрауы тиіс еді. Сонымен қатар, орыс саудагерлері Гуанчжоу мен Нанкинде сауда жасауға мүмкіндік алса екен деді. Ол Қытаймен керуендік сауда жасауы тиіс еді. Орыс елшісі сонымен қатар, Пекинде арнайы дипломатиялық агенттікті тұрақты орнықтыруға рұқсат сұрауы тиіс еді. [11]
1805-ші жылдың шілдесінде Головкин Петербургтен шығып, Иркутскіге қыркүйекте жетті. Орыс елшілері Сібірдегі жағдайды бағдарлап болғанынша, Цин билеушілерінен хат келіп, онда орыстар богды ханға сый-сияпат әкеле жатыр ма, жоқ па, сол түсініксіз болып тұр деп, рұқсат беру хабарын кештете бастады.
Он жетінші қазанда Головкин Кяхтаға келді, жиырмасына аудармашыны елшіліктің мақсаттарымен шекараға келіп тұрғандығы жайлы Ургуға хабарлауға жіберді. Х атында Головкин богды ханға арнайы орыс императорынан грамота әкел гендігін айтады. Цин үкіметі орыс елшілігін «бодандарға» теңестіру әрекетін жасайды деген оймен Головкин экспедиция санын қысқартудан бас тартатындығын айтады.
Богды хан желтоқсанның ақырында орыс елшілігіне шекарадан өтуге рұқсат береді. Сібірде ғылыми экспедиция мүшелерін қалдырып, Головкин Ургуға 1806-шы жылдың он бесінші қаңтарында аттанады. Головкин елшілігімен халық алдында жағылған балауыздар мен коутоу дәстүрін жасаудан елші бас тартты. Бес сағаттық даудан соң, Головкин кері қайтты. Головкинге дәстүрді орындамайынша елшіліктің қабылданбайтындығы қатаң ескертілді. Головкин Ресейге богды ханмен келісімшарт жасамай қайта алмайтындығын айтады.[12]
Ақпанның бірінші онкүндігінде Пекиннен ескерту хат келеді. Сондағы мақсат дәстүрді орындату. Головкин бас тартты. Нәтижесіз үш айдан соң, орыс елшілігі Ресейге қайтты.
1805-ші жылы Камчаткада Резанов Головкиннің елшілігі жайлы хабарсыз түрде, бірақ оның жемісті болатындығына үміттеніп, Крузенштернге Гуанчжоуға «Неваны» қарсы алу үшін баруды ұсынады. 1805-ші жылдың жиырмасыншы қазанында «Надежда» Макаоға келді. Синцзяньге кірмей «Неваны» сыртқы ауданда күтіп тұрды. Он екі күннен кейін «Нева» осында жетті. Келесі күні ол өзімен бірге сол қаланы жақсы білетін Крузенштернді ала кетті. Гуанчжоуда Гуанхан деген көпеспен кеден басшысының рұқсатымен тауарлады түсіре бастады. Крузенштерннің сұранысымен саудаға келесі орыс кемесі «Надеждаға» да рұқсат берілді. 1896 жылғы 22 майда ( 3 июньде ) Россия мен Қытай арасында Жапонияға қарсы қорғаныс одағы жасалынды. Договордың I статьясында : « Жапонияның Шығыс Азиядағы орыс территориясына, Қытай немесе Корея территориясына қандай да болмасын шабуыл жасауы осы договорды қолдануға дәлел деп қаралады » делінген. Екі мемлекет те бірін – бірі құрлықтағы және теңіздегі барлық күштермен қолдануға міндеттенді. Осының соңынан іле – шала Россия пара беру арқылы Маньчжурияны кесіп өтетін Шығыс – Қытай темір жолын салуға концепция алды. Қытай үкіметімен « жарналас болса да », жолды жеке қоғам ісі еді. Шығыс – Қытай темір жолы Чита мен Владивостокты байланыстыруға тиісті болды және оның экономикалық жағынан ғана емес, сонымен қатар соғыс – стратегиялық жағынан да өте зор маңызы бар еді.[13]
Тынық мұхитқа қарай салынған темір жол Россияның Қиыр Шығыстағы экономикалық және соғыс жағдайын нығай туға тиісті болды. Шығыс – Қытай темір жолын салу туралы договор жаласымен орыс капиталистері концессия алу үшін Маньчжурия мен Кореяға қарай қаптады. Патша үкіметі мүшелерінің ішінен Тынық мұхиттан қаптайтын порт алуға ықласы ауғандар да шықты. Қытай мен Корея аралығынан порт таңдауда ұзақ қобалжу болды. Ақырында Порт – Артурды басып алуға ұйғарылды. 1896 жылғы 28 майдағы договор бойынша орыс үкіметі Кореяны қаржыландыру, онда әске және әскери нұсқаушылар ұстауға Жапониямен бірдей право алды. Үкімет финанс министрлігінің кеңесшісін. Бірақ көп ұзамай Россия Корея банкісін жауып, ондағы финанс кеңесшісін кері шақырып алды. « Біз Кореяны Жапонияның басым ықпал жасауыеа көрінекөзге өзіміз бердік », — деп жазды Витте.
Соғыста жеңіліп әбден әлсіреген Қытайға келетін болсақ, оның жағдайы тіпті нашарлап кеткен еді. Қытай үкіметі үш жыл ішінде 19 темір жол концессиясын берді, ал европалық мемлекеттер Қытайды ашықтан – ашық бөліске салды. Алғашқы қадамды Германия жасады, ол 1897 жылғы декабрьде Шаньдундағы Циндао портын басып алды. Орыс үкіметі Қытайға көмек көрсетпек түгіл өзі де Қытай территориясын ашықтан – ашық басып алуға кірісті. 1897 жылы декабрьде орыс эскадрасы Порт – Артурға кірді, ал 1898 жылғы мартта Ляодун түбегінің оңтүстік жағына порттарымен, түйісіп жатқан аралдарымен қоса 25 жылға жалға алудың шарттары жөнінде Қытаймен договорға қол қойылды. [14] Порт – Артур орыстың Тынық мұхит эскадрасының басты соғыс базасына айналдырылды, ал Далянь барлық ұлттардың кемелері үшін ашық сауда порты деп жарияланды. Кейінірек бұл порттардың арсын Шығыс – Қытай темір жолы жалғастырды. Россияның күшеюінің есесін Англия Вей – Хай – Вей мен Янцзы бассейнін, Франция – Үндіқытайға шекаралас ауданынан теңіз базасын, темір жол концессияларын басып алумен қайырды. Жапония есесін Фуцзянь провинциясынан алды және оның үстіне 1898 жылы Россия Кореяда Жапонияның экономикалық мүддесінің үстемдік етуін мойындады. Сөйтіп, ХІХ ғасырдың аяғында Қытай Ұлы державалардың арасындағы ықпал асыратын аймаққа бөлінді, олардың әрқайсысы шеңгелін салып, өз үлесін алып қалды. [15]
2.2 Қытайға қатысты басқа капиталистік мемлекеттердің
жүргізген саясаты
19-шы ғасырдың 1830-40 жылдарында Англия Қиыр шығыста отары бар жалғыз ғана мемлекет болды. АҚШ пен Франция отарлаушы саясаттың белсенділігімен ешкімнен кем болмады. 1840-шы жылдарға қарай АҚШ пен Франция сауда бойынша Қытай рыногында Англиямен бәсекелесе алмайтын еді. Ал қытайға соғыс ашу туралы айтудың да қажеті жоқ, бірақ сол кездің өзінде америка саудагерлері Англияның көпестері Қытай жағалауларын жағалап жүрді. Американдық контрабандашылар түріктерден апиын сатып алып, оны Қытайда саудалады.
«Бірінші апиын» соғысы кезінде АҚШ әскери эскадраны американдық азаматтарды «қорғау» үшін келіпті-міс. Ал, негізінен, түпкі мақсаты – Цин үкіметінен ағылшындықтар сияқты артықшылықтарды тартып алу.
АҚШ сияқты француз үкіметі ағылшын-қытай соғысы басында-ақ қытайға өзінің әскери-теңіз экспедициясын жіберген. Француз буржуазиясы Қытай рыногына мүдделі еді. Олар Англия Қытайды Франция үшін ашып жатыр деп санады. Француз буржуазиясының ықпалымен 1841 жылдың аяғында Луи Филип өз өкілдерін Гуанчжоуға Цин үкіметімен келіссөздер жүргізу үшін жіберді. Желтоқсанда Цин үкіметімен келіссөздер жасап, ағылшын-қытай қарым-қатынасын реттеуге қолғабыс жасаймыз деп ұсынды. Нанкин келісім шартына қол қойыла салысымен Франция арнайы дипломатиялық миссияны Қытайға жіберді. [16]
Патшалық Ресейдің реакциялы сыртқы саясатына қарамастан, Ресей үкіметі қытайдағы «апиын» саудасы мен ағылшын-қытай келісім шартына сыни баға берді. Патшалық Ресейдің мұндай саясаты шығыстағы ағылшын-орыс қарама-қайшылықтарының ерекшеліктерімен түсіндірілді.
1894 – 1895 жылдардағы жапон – қытай соғысы ұлы мемлекеттердің агрессиялық қимылдарын тездетуде, олардың арасындағы Қиыр Шығыс қайшылығын шиеленістіруде зор роль атқарды. Пашта үкіметі және оның уақытша сыбайластары Жапонияны ығыстырып Қытай мен Корея есебінен олжа түсіруді теріс көрген жоқ. Орыс капиталының Қытай мен Кореяға енуі күшейді. Мұны, мәселен, Орыс – қытай банкін ұйымдастырудан көруге болады, оған орыс және француз капиталдары орналастырылды. Орыс үкіметінің кепілдік беруімен Қытай басқа ервопалық үкіметтердің ұсынғанынан анағұрлым тиімді шарт бойынша ( жапондықтарға контрибуция төлеу үшін ) заем алды.
1899 жылғы сентябрьде АҚШ « ашық есік » доктринасы дейтінді, яғни арендаға алынған территорияны және басқа мемлекеттердің мүддесін қорғайтын жерлерді қоса есептегенде қытаймен сауда жасайтын барлық елдерге тең право мен мүмкіндік беруді ұсынды. АҚШ осы доктринаның көмегімен өз бәсекелестерін Қытайдан ығыстырып шығармақ болды.
Өз мүддесіне, ең алдымен Маньчжуриядағы мүддесіне қауіп төнетінін білген Россия бұл доктринаны мойындаудан жалтарды. Осы кезден бастап патша үкіметі Қиыр Шығыстан өзіне АҚШ – тай азулы дұшпан тапты, Ақш содан былайғы жерде өз ара одақ құрған Жапония мен Англияны қолдап отырды. [17]
Англия мен Россия өз ара бәсекелестікті әлсірету үшін 1899 жылғы апрельде Қытайдағы, оның ішінде темір жол құрылысындағы өздерінің ықпалдарын асыратын жерлерді межелеу жөнінде келісім жасады. Англия орыс ықпалы бар деп танылған Ұлы қытай қорғанынан солтүстікке қараға территориядағы темір жол концессиясынан бас тартты ; ал Россия Янцзы бассейні бойындағы осы сияқты концессияғы көз тігуден бас тартты. Бірақ бұл келісім Қытай жөнінде екі ел арасындағы саяси қайшылықты жоя алған жоқ.
Порт – Артурды ұстап тұру орыс үкіметінен осы порт пен Шығыс – Қытай темір жол салуға, сауда портын, соғыс – теңіз базасын және Порт – Артур қамалын салуға, сондай – ақ Тынық мұхит флотын нығайтуға орасан көп қаржы жұмсауды талап етті. Порт – Артурды ұстап тұру Россияның Жапониямен соғысын жақындата түсті. « Соғыс сөзсіз болатын болды, — деп жазды бертін келе генерал Куропаткин, — бірақ біз оны жете ұғынбадық, сондықтан оған тиісті дайындық жүргізбедік те ».
Россияны Қиыр Шығыста соғыс жанжалына итермелеу үшін оның қиыр шығыс саясатын Германия әдейі желіктіріп отырды, сөйтіп, Европадағы өзінің саясатын белсендірек Жүргізуге қолайлы жағдай туғызғысы келді.
Ихэтуан шаруалардың антиимпериалистік көтерілісін қанға бояп басып – жаншу империалистік державалардың Қытайға қарсы агрессиялық саясатының тағы бір көрінісі болды. Қозғалыс Шаньдунде басталды. Оны басу үшін жіберілген Юань Ши – кай неміс әскерлерімен бірігіп қимыл жасады. Алайда қозғалыс Чжили провинциясына тарады. Көтерілісшілерге қарсы герман фельдмаршалы Вальдерзенің жалпы қолбасшылығымен интервенттердің қарсы герман фельдмаршалы Вальдерзенің жалпы қолбасшылығымен интервенттердің әскерлері жіберілді. Маньчжурия үкіметі ихэтуандарды империализмге қарсы күреске пайдаланбақшы боп әрекет жасап көрді, бірақ көптеген сановниктер интервенттермен сыбайласып қимыл жасады. 1900 жылғы июль – август ішінде интервенттер Такуді, Тяньцзинді және Қытайдың астанасы Пекинді алып, көтерілісті рақымсыздықпен басып тастады. Орыс әскерлері Маньчжурияны басып алды. Интерветтер Қытайды бөлісуде мәмлеге келе алмай, маньчжурия үкіметім келісімге барды.[14]
1901 жылғы 25 августа Қытаймен 11 шетел державалары арасында қорытынды протокол аталатын протоколға қол қойылды. Мұның өзі Қытайды құлданудың, оның отарлық тәуелділігін күшейтудің жаңа кезеңі басталады деген сөз еді. Пекинде шетел гарнизоны қардырылды. Қытай 39 жыл ішінде 450 миллион таэлей немесе 333 миллион американдық доллар төлеуге міндеттеме алды, мұның өзі процентімен қоса есептегенде 1,5 миллиард сом ақша еді. Пашталық Россия контрибуциядан өз үлесін – 182 миллион сом алды. Осы контрибуция есебінен патша үкіметі 1902 жылғы мартта Германиядан 139 миллион сом мөлшерінде заем алды.
В. И. Ленин « Қытай соғысы » деген мақаласында интервенцияға қатысқан патша үкіметін масқаралап, қозғалыс қытайлықтарың европалықтарды өшпенділігінен туды – мыс деген буржуазиялық баспасөздің өтірігін әшкереледі. В. И. Ленин қытайлықтардың европалықтарды емес, Қытайды тонаған европалық капиталистерді, олардың үкіметін жек көретінін көрсетіп, капиталистер мен помещиктердің мүддесін көздейтін патша үкіметінің Қытайдаға саясатын қылмыс деп атады. « Қытайды Германия, Америка Құрама Штаттары, Жапония, Англия, Франция – бәрі бірігіп тұншықтырып жатыр ». Тонау мен зорлық – зомбылықтың отаршылдық саясатын қатал айыптап, В. И. Ленин қытай халқының империализмге қарсы ерлік күресін қуаттауға шақырды. Неміс жұмысшы табының таңдаулы, тамаша өкілдері А. Бебель, Ф. Меринг, К. Либкнехт Лениннің үлгісімен империалистердің қарақшылық саясатын әшкереледі. Осы мысалдар қытай халқының Европада үстем таптар сияқты душпандары ғана емес, сонымен қатар жұмысшы табы мен социал – демократиялық партиялардың ішінде достары да бар екенін көрсетті. [10]
Қорытынды
Қорыта айтқанда ағылшын әскерлері Янцзыдың төменгі ағысы бойындағы қалаларды басып ала бастады. Он сегізінші мамырда олардың кемелері Чжапу қаласы маңына жақындады. Мұнда Цин әскерлерінің ірі бірлестіктері жинақталған еді. Қала ағылшындықтарға қарсылық білдірді, бірақ Маньчжур гарнизоны қаланы қорғап қала алмады. АҚШ сияқты француз үкіметі ағылшын-қытай соғысы басында-ақ қытайға өзінің әскери-теңіз экспедициясын жіберген. Француз буржуазиясы Қытай рыногына мүдделі еді. Олар Англия Қытайды Франция үшін ашып жатыр деп санады. Француз буржуазиясының ықпалымен 1841 жылдың аяғында Луи Филип өз өкілдерін Гуанчжоуға Цин үкіметімен келіссөздер жүргізу үшін жіберді. Желтоқсанда Цин үкіметімен келіссөздер жасап, ағылшын-қытай қарым-қатынасын реттеуге қолғабыс жасаймыз деп ұсынды. Нанкин келісім шартына қол қойыла салысымен Франция арнайы дипломатиялық миссияны Қытайға жіберді.
Көптеген солдаттар мен офицерлер тұтқынға түспес үшін өздеріне қол салды. Он тоғызыншы маусымда ағылшындар Шанхайды басып алды. Он бесінші шілдеде ағылшын кемелері Ұлы каналдың солтүстік маңындағы бөлігін басып алып жүктердің қозғалысын тежеді. Ағылшындардың жиырма бір ірі әскери күштері Нанкинге қарай жатқан жолдарда орналасты. Гарнизон күшті қарсылық білдіріп жеңіле бастаған соң өздерімен бірге өз отбасы мүшелерін өлтірді.
Нанкиндегі жасалған келісімшарт әділетсіз болды. 1842 жылы жиырма тоғызыншы тамызда ағылшын-қытай келіссөздері аяқталып, «Консуэллс» кемесінде бейбіт келісім шартқа қол қойылып, ол тарихта Нанкин келісімшарты деп аталды.
Цин империясының құлдырауы Батыс Еуропалық державалардың және АҚШ тарапынан экспансиалауды күшейтумен қатар жүрді. Батыс Еуропалық державалар мен АҚШ мемлекеті қандай да болмасын амалмен өз тауарларын өткізу үшін Қытайға жол салуға ұмтылды. Бұл жөнінен ең белсенді әрекетті Англия іске асырғысы келді. Ол ХVIII ғасырдың аяғында әлемдік саудада алғашқы орында болды. 1801 жылдың маусымында Францияның күштеуімен Португалия бітім шарт жасасты. Ол бойынша португалдық барлық порттар Ағылшындықтар үшін жабылып, француздар үшін ашылды. Оған жауап ретінде Бенгалиядағы ағылшын генерал-губернаторы Гоа-дағы португал әкімшілігі өкілдеріне Ағылшындықтар Франция кемелерін Макаоға кіргізбейтіндігін ескертті. 1802 жылы наурызында ағылшындық алты әскери кеме Макаоға десант түсіру үшін әрекет етті. Сол кезде португалдықтар өздерінің миссионерлері арқылы Пекиндегі Цин үкіметінен көмек сұрады, ал Цин үкіметі қауіпсіздік шараларын іске асыра бастады. Әскери қақтығыс сауда әрекеттерін тоқтатып қоюы мүмкін деп ағылшын әскерлері шегініс берді. 1802 жылдың жиырма жетінші мамырында ағылшын эскадрасы кетткеннен кейін, Макаодағы Цин билеушілері португалдықтардан порт территориясына ешқандай да шетелдік кеме келмейді деп жазба міндеттеме алды.
Қолданылған әдебиеттер
- СССР тарихы I-том. – М., 1983 -C. 51-65
- 2. С.Л. Тихвинский. «Новая история Китая». – М., 1968. — C. 34-65
- И.Г. Гуткина. Британский вопрос и дипломатические отношения европейских держав. — М., 1867 г. -C. 16-31
- Л.А. Зак. Восточная проблема в британских дипломатических документах. – М., 1887г. -C. 21-56
- Н.С. Княпина. Русско-австрийские противоречие накануне и во время русско-китайское отношение. – М., 1883 г. -C. 11-56
6. Г. Петров , М. Сивдеев. Народной войны за независимость Китая. –М., 1987. -C. 51-65
7. М.В. Воробьев. Китай в XIV-XIX вв.: этнос, общество, культура и окружающий мир. –M., 1980. -C. 22-38
8. М.В. Воробьев . История Китая. М.,-1985. -C. 51-65
- А.Р. Бутырин. Дискуссионные проблемы китайской истории. –М.,-1991. . -C. 5-21
- М.В. Жуков. История Китая. Краткий очерк. –М.,-1999. -C. 7-76
- Ю.Д. Кузнецов. История Китая. –М.,-1988. —C. 54-75
- Л.К. Хван. Современная история Китая. — М.,-2003г. -C. 77-98
- Н.М. Ким. История Китая. М.,-2001. -C. 43-68
- Под редакцией Родригеса. История стран Азии и Африки. — М.,-2003. -C. 23-56
- Г. Н. Воронцов. История и политика Китая. –М.,-2002. -C. 15-49
- История стран Европы и Америки. — М.,-2003. — C. 64-76
- Х.Т. Эйдус. История Китая с древнейших времен до наших дней. – М., -1998. -C. 12-89
- http://www.pressclub.kz/news
- http://www.history.ru
Қосымша №1
Нанкин келісімі
Нанкинский договор 1842 года, первый неравноправный договор, навязанный Китаю Англией в результате поражения Цинского правительства в англо-китайской войне 1840— 1842 (см. «Опиумные» войны в Китае). Подписан 29 авг. на борту англ. воен. корабля «Корнуоллис», подошедшего в составе англ, эскадры по р. Янцзы к Нанкину. По Н. д. 5 кит. портов (Гуанчжоу, Сямынь, Фучжоу, Нинбо и Шанхай) были объявлены открытыми для торговли и поселения англичан и Англия получила право учредить в них свои консульства. Китай признал захват Англией о-ва Сянган (Гонконг) и обязался уплатить ей 21 млн. юаней (включая 6 млн. за уничтоженный в 1839 опиум, что и послужило поводом к войне), установить выгодные для Англии пошлины, в результате чего Китай лишался таможенной самостоятельности. Н. д. предусматривал вывод англ. войск из Нанкина и некоторых других пунктов только после ратификации договора кит. пр-вом и уплаты первого денежного взноса, а с о-вов Чжоушань и Гулансу — только после окончания установленных договором платежей. В одт. 1843 в дополнение к Н. д. в крепости Хумынь близ Гуанчжоу (Кантон) было подписано Хумыньское соглашение, которое устанавливало для находившихся в Китае английских подданных право экстерриториальности и вводило консульскую юрисдикцию. В открытых портах англичане получили возможность создавать свои сеттльменты (особые поселения) и управлять ими. Англия приобрела также право «наибольшего благоприятствования»: все привилегии, получаемые другими державами в Китае, автоматически распространялись и на Англию. Н. д. и его дополнения открыли период активного экономич. и политич. проникновения европейских держав в пределы Цинской империи. Он послужил прецедентом для заключения с Китаем серии других кабальных договоров Соединёнными Штатами Америки (см. Вансяский договор 1844), Францией (1844), Бельгией (1845) и др. гос-вами, положив тем самым начало превращению Китая в полуколониальную страну.
Қосымша №2
Тянь-Цзинь келісімі
Заключен в Тяньцзине 13 июня 1858. Подтверждал мир и дружбу, существовавшие между сторонами. Расширял права российских купцов в Китае, ряд китайских портов открывался для русских судов, предоставлял России право назначать консулов в открытые для российских торговых судов порты, распространил на нее права наиболее благоприятствуемой нации.
Дополнением к Т. т. стал Пекинский договор 1860.
|
Трактат между Россией и Китаем
Означенные полномочные, на основании данной им власти от своих правительств, согласились и постановили следующие статьи: СТАТЬЯ 1 Настоящим трактатом подтверждаются мир и дружба, с давних времен существовавшие между е.в. императором всероссийским и е.в. богдоханом дайцинским и их подданными. Личная безопасность и неприкосновенность собственности русских, живущих в Китае, и китайцев, находящихся в России, будут всегда состоять под покровительством и защитой правительств обеих империй. СТАТЬЯ 2 Прежнее право России отправлять посланников в Пекин всякий раз, когда российское правительство признает это нужным, теперь вновь подтверждается. Сношения высшего российского правительства с высшим китайским будут производиться не чрез сенат и Ли-фань-юань, как было прежде, но чрез российского министра иностранных дел и старшего члена Верховного государственного совета (Цзюнь-цзи-чу), или главного министра, на основании совершенного равенства между ними. Обыкновенная переписка между означенными выше лицами будет пересылаться чрез пограничных начальников. Когда же встретится надобность отправить бумагу о весьма важном деле, то для отвоза ее в столицу и для личных по делу объяснений с членами Государственного совета, или главным министром, будет назначаться особый чиновник. По прибытии своем он передает бумагу чрез президента Палаты церемоний (Ли-бу). Совершенное равенство будет также соблюдаться в переписках и при свиданиях российских посланников или полномочных министров с членами Государственного совета, с министрами пекинского двора и с генерал-губернаторами пограничных и приморских областей. На том же основании будут происходить все сношения между пограничными генерал-губернаторами и прочими начальниками смежных мест обоих Если бы российское правительство нашло нужным назначить полномочного министра для жительства в одном из открытых портов, то в личных и письменных своих сношениях с высшими местными властями и с министрами в Пекине он будет руководствоваться общими правилами, теперь постановленными для всех иностранных государств. Российские посланники могут следовать в Пекин или из Кяхты чрез Ургу, или из Дагу, при устье реки Хай-Хэ, или иным путем из других открытых городов или портов Китая. По предварительном извещении китайское правительство обязывается немедленно сделать надлежащие распоряжения как для скорого и удобного следования посланника и сопровождающих его лиц, так и относительно приема их в столице с должным почетом, отвода им хороших помещений и снабжения всем нужным. Денежные по всем этим статьям расходы относятся на счет российского государства, а отнюдь не китайского. СТАТЬЯ 3 Торговля России с Китаем отныне может производиться не только сухим путем в прежних пограничных местах, но и морем. Русские купеческие суда могут приходить для торговли в следующие порты: Шанхай, Нин-бо, Фу-чжоу-фу, Сямынь, Гуандун, Тайвань-фу на острове Формозе, Цюн-чжоу на острове Хайнане, и в другие открытые места для иностранной торговли. СТАТЬЯ 4 В торговле сухопутной впредь не должно быть никаких ограничений относительно числа лиц, в ней участвующих, количества привозимых товаров или употребляемого капитала. В торговле морской и во всех подробностях ее производства, как то: представлении объявлений о привезенных товарах, уплате якорных денег, пошлин по действующему тарифу и т.п., русские купеческие суда будут сообразоваться с общими постановлениями об иностранной торговле в портах Китая. За контрабандную торговлю русские подвергаются конфискации свезенных товаров. СТАТЬЯ 5 Во все означенные порты российское правительство имеет право по своему желанию назначать консулов. Для наблюдения за порядком со стороны русских подданных, пребывающих в открытых портах Китая, и для поддержания власти консулов оно может посылать в них свои военные суда. Порядок сношений между консулами и местными властями, отведение удобной земли для постройки церквей, домов и складочных магазинов, покупка земли русскими у китайцев по взаимному соглашению и другие подобного рода предметы, касающиеся обязанностей консулов, будут производиться на основании общих правил, принятых китайским правительством в рассуждении иностранцев. СТАТЬЯ 6 Если бы русское военное или купеческое судно подверглось крушению у берегов Китая, то местные власти обязаны немедленно распорядиться о спасении погибающих, имущества, товаров и самого судна. Они также должны принимать все меры, чтобы спасенные люди, имущество их и товары были доставлены в ближайший из открытых портов, где находится русский консул или агент какой-либо нации, дружественной России, или наконец на границу, если это будет удобнее сделать. Издержки, употребленные на спасение людей и товаров, будут уплачены впоследствии по распоряжению русского правительства. В случае, если русским купеческим или военным судам встретится надобность во время их плавания у берегов китайских исправить повреждения, запастись водой или свежей провизией, то они могут заходить для этого и в не открытые для торговли порты Китая и приобретать все нужное по добровольно условленным ценам и без всяких препятствий со стороны местного начальства. СТАТЬЯ 7 Разбирательство всякого дела между русскими и китайскими подданными в местах, открытых для торговли, не иначе должно производиться китайским начальством, как сообща с русским консулом, или лицом, представляющим власть российского правительства в том месте. В случае обвинения русских в каком-либо проступке или преступлении, виновные судятся по русским законам. Равно и китайские подданные за всякую вину или покушение на жизнь или собственность русских будут судиться и наказываться по постановлениям своего государства. Русские подданные, проникнувшие внутрь Китая и учинившие там какой-либо проступок или преступление, должны быть препровождены для суждения их и наказания по русским законам на границу или в тот из открытых портов, в котором есть русский консул. СТАТЬЯ 8 Китайское правительство, признавая, что христианское учение способствует водворению порядка и согласия между людьми, обязуется не только не преследовать своих подданных за исполнение обязанностей христианской веры, но и покровительствовать им наравне с теми, которые следуют другим допущенным в государстве верованиям. Считая христианских миссионеров за добрых людей, не ищущих собственных выгод, китайское правительство дозволяет им распространять христианство между своими подданными и не будет препятствовать им проникать из всех открытых мест внутрь империи, для чего определенное число миссионеров будет снабжено свидетельствами от русских консулов или пограничных властей. СТАТЬЯ 9 Неопределенные части границ между Китаем и Россией будут без отлагательства исследованы на местах доверенными лицами от обоих правительств, и заключенное ими условие о граничной черте составит дополнительную статью к настоящему трактату. По назначении границ сделаны будут подробное описание и карты смежных пространств, которые и послужат обоим правительствам на будущее время бесспорными документами о границах. СТАТЬЯ 10 Вместо пребывания в Пекине членов русской духовной миссии, по прежнему обычаю, в течение определенного срока, каждый из них может по усмотрению высшего начальства возвращаться в Россию чрез Кяхту или иным путем во всякое время, и на место выбывающих могут назначаться в Пекин другие лица. Все издержки на содержание миссии с настоящего времени будут относиться на счет российского правительства, а китайское правительство вовсе освобождается от расходов, доселе им производившихся в ее пользу. Издержки проезда членов миссии, курьеров и других лиц, отправленных русским правительством из Кяхты или открытых портов Китая в Пекин и обратно, будут уплачиваться им самим; китайские же местные власти обязаны содействовать с своей стороны всеми мерами к удобному и скорому следованию всех вышеупомянутых лиц к местам своего назначения. СТАТЬЯ 11 Для правильных сношений между российским и китайским правительствами, равно как и для потребностей пекинской духовной миссии, учреждается ежемесячное легкое почтовое сообщение между Кяхтой и Пекином. Китайский курьер будет отправляться в определенное число каждого месяца из Пекина и из Кяхты и должен не более как чрез пятнадцать дней доставлять посланные с ним бумаги и письма в одно из означенных мест. Сверх того чрез каждые три месяца или четыре раза в год будет отправляться тяжелая почта с посылками и вещами, как из Кяхты в Пекин, так и обратно, и для следования оной определяется месячный срок. Все издержки по отправлению как легких, так и тяжелых почт будут поровну уплачиваться русским и китайским правительствами. СТАТЬЯ 12 Все права и преимущества политические, торговые и другого рода, какие впоследствии могут приобресть государства, наиболее благоприятствуемые китайским правительством, распространяются в то же время и на Россию, без дальнейших с ее стороны по сим предметам переговоров. Трактат сей утверждается ныне же его величеством богдоханом дайцинским и, по утверждении оного е.в. императором всероссийским, размен ратификаций последует в Пекине чрез год или ранее, если обстоятельства позволят. Теперь же размениваются копии трактата на русском, маньчжурском и китайском языках за подписью и печатями полномочных обоих государств, и маньчжурский текст будет принимаем за основание при толковании смысла всех статей. Все постановления сего трактата будут храниться на будущие времена обеими договаривающимися сторонами верно и ненарушимо. Заключен и подписан в городе Тянь-Цзине в лето от рождества Христова тысяча восемьсот пятьдесят осьмое, июня в 1(13) день, царствования же государя императора Александра II в четвертый год. ПОДПИСАЛИ: ГРАФ ЕВФИМИЙ ПУТЯТИН |
