Кіріспе
1.Өндірілген өнімді калькуляциялау мен бағалау үшін шығындарды жіктеу
2.Шешім қабылдау және жоспарлау үшін өндірістік шығындарды топтау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Өндірістік қызметке жұмсалатын шығындар түсінігі басқарушылық есепте жиі қолданылыды, бірақ нақты мағына бермейді. «Шығындар» түсінігі қосымша түсініктемені қажет етеді. БҰл түсініктеменің мағынасы ақпаратты пайдаланушының қойған мақсаты мен бухгалтер пайдаланған шығындарды қортындылау үлгісіне байланысты анықталады.
Өзіндік құнды түсіну үшін (шығындар жинтығы ретінде) оны 3 жақтан қарастырайық: біріншіден, шығындар ресурстарын пайдаланумен анықталады, екіншіден, шығындар ақшалай өлшемдегі пайдаланылған ресурстарының санын сипаттайды, үшіншіден, шығындар олардың жұмсалу мақсатында өнімөндірісі, қандайда бір бөлімше қызметімен салыстырылады. Осыдан өзіндік құн (шығын) белгілі бір мақсаттағы пайдаланылған ресурстардың ақшалай өлешдегі шамасы.
Шығындар есебінің объектісі әртүрлі шекарада анықылуы мүмкін. Бұл ақпарттарды пайдаланушылар мен басқарудың мақсатына байланысты болады. Шығындар есебінің нақты объектісінің сипаттамасы шығындарды бағалау әдісі мен өндірістегі есеп жүйесінің түрін анықтайды.
Нормативтер бойынша шығындарды бағалау жүйесі кәсіпорынның ресурстарын пайдалану деңгейін сипаттап, басқарушылық шешімдерді жеңілдетеді.
Ішінара шығындар бойынша өзіндік құнды бағалау тікелей шығындарды жабуға бағытталған. Бұл жүйенің мәні келесілерге келіп тіреледі: тікелей шығындар деп бұйымның өзіндік құнына, ал жанама шығындар түгелімен өздері болған есепті кезеңнің жалпы қаржылық нәтижесіне кіреді. Өнімдерді сатудан түскен түсімнен сол өнім өндірісіне жұмсалған шығындарды алып тастасақ, жалпы табысты анықтаймыз.
Барлық бұйымдар бойынша брутто-табысты қосып,тұрақты шығындардың жалпы шамасын жабу үшін қолданылатын жиынтығын аламыз.Брутто-табыстан тұрақты шығындарды өндірістің нәтижесін есептейміз.
Айрықшылық жағдайлар кейде өзіндік құнды есептеуге, сараланған шығындарды қолдануға итермелейді. Сараланған шығындар деп олардың шамасы белгілі бір жағдайлармен салыстырғанда басқаша болуы мүмкін шығындарды айтамыз. Сараланған шығындар барлық уақытта қандай да бір нақты әртүрлі шығындарды.
Шығындар бабы әрбір нақты мәселе бойынша әрбір нақты жағдайды анықталады.
Өндірілген өнімді калькуляциялау мен бағалау үшін шығындарды жіктеу
Кез клген өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру белгілі бір шығындармен байланысты. Сондықтан да шығындарды жіктеу өндірістік есептің маңызды элементі болып табылады. Әдетте, топтау принциптеріне калькуляциялау баптарының номенкулатурасы сәйкес келеді. Өзіндік шығындарды дұрыс есептеу үшін оның ғылыми негізделген жіктелімі аса қажет. Өндірілген өнімді калькуляциялау және бағалау үшін шығындар былай топтасады:
- Негізгі-өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты (шикізатты, технологиялық қажеттіліктерге кеткен матеиалдық шығындар, негізгіөндірістік жұмысшыларға жалақа төлеу, мешиналар мен құрал жабдықтарды ұстау мен пайдалануға кеткен шығындар т.б)
- үстеме шығындар (өндірісті ұйымдастыру, оған қызмет ету және басқару тікелей байланыста пайда болады);
- тікелей-өнімнің нақты түрін өндірумен байланысты және оның өзіндік құнына тікелей әсер кіреді;
- Жанама шығындар жекелеген өнім түрлерінің құнына тікелей байланысты емес, жанама түрде бөлінеді. Олар өнімнің өзіндік құнына әртүрлі әдістердің көмегімен (ставка, пайыз, коэффиценттер) арқылы жанама жолмен қосылады;
- Кірістік шығындар-қолда бар және сатып алынған ресурстар, келешекте табыс әкелуі ықтимал.
- Өткен шығындар,олар келешекте табыс әкелу қаблетін жойған ресурстар.
Өнеркәсптік кәсіпорындарда өндірістік шығындарды өнімнің өзіндік құнына толығымен қосады, ал өндірістік еместердің бір бөлігін қаржы нәтижелеріне жатқызады. Алғашқылары қорларды бағалауда мүмкін пайдаларды қарастыра, ал екіншілері қандай да бір өнімнің құнына жатпайды және қосыла алмайды.
Жүктелген шығындар- бұлар шешім қабылдау кезінде ескеріледі, олар ресурстар шектелген жағдайда пайда болады. Жүктелген шығындарды көзге елестетілетін деп атайды,себебі оларды шешім қабылдау кезінде қосады,бірақ келешекте олар болмауы да мүмкін.
Олар жоғалған немесе басқа жағдайға пайдаланған өндірістік ресурстарды қолдану бойынша мүмкіндіктерді сипаттайды, егер де ресурстарды шектелмеген болса, онда жүктелген шығындар нөлге тең.
Инкременттік шығындар мен кірістер-өнімнің қандай да тобын қосымша түрде дайындау жағдайында пайда болады.Мысалға, егер қандай да бір шешім нәтижесінде тұрақты шығындар артса (өнімді қарқынды түрде шығарғаны үшін сыйақы төленсе), онда бұл шығындар инкременттік деп аталады. Егер де қосымша өнім шығару туралы қабылданған шешім тұрақты шығындарың абсолютті шамасын арттыруға әкеліп соқтырмаса, онда инкрементті шығындар нолге тең.
Маржиналды шығын мен кіріс-бұлар сондай-ақ, қосымша шығындар мен кірістер болып табылады, бірақ олар бүкіл шығырылымға емес, өнім бірлігіне есептелген. Бұның инкрементті шығындар мен кірістерден айырмашылығы осында тұр.
Өндірістік емес шығындар, шығын нәтижсінде өнімнің шығарылуымен сипатталады, және олар есептен шығарудың басқа уақытша цикілінде болады. 1.2-кестеде есепті кезеңде шығын мазмұнының өзгешелігін және өнімнің өзндік құнына енгізілген шығын тіркеу уақыты ме қаржы нәтижесін есептеп шығару айырмашылығы көрсетілген.
Қарастырылып отырған жіктеудің мақсаты екі негізгі бағыты бойынша ақпарат жинау:
-жеке өімдер бойынша қор құнын бағалау;
-жауакершілік орталығы бойынша шығын деңгейін бақылау.
Сонымен, шығынның қорлану жүйесі екі кезеңде шығын жауапкершілік орталығы өндірілетін өнім түрлері бойынша бөлінеді. Әдетте бұл кезеңді калькулшяция деп атайды.
Шешім қабылдау және жоспарлау үшін өндірістік шығындарды топтау
Шешім қабылдау және жоспарлау үшін шығындар туралы тиісті ақпараттар болуы қажет. Шешім қабылдау прцесі ақпарат талап-тарын құрылымдайды және басқару есебі элементтері әдістерін пайдалану тәртәбін белгілейді: шығындарды топтау және жинақтау; болжамдау; үлгілеу; енгізу және талдау
Шығынды жіктеуді талдаудың маңызы кезеңді оларды ауыспалы және тұрақты деп топтау. Шығынның тұрақтысы болып саналатыны, оның абсолюттік шамасы өнімді шығару көлемінің өзгеруіне байланысты емес (үй-жайды күтіп ұстау шығындары, амортизация, басқару қызметкерлерінің жалақысы т.б.). Өнімді білігінің тұрақты шығындары өнім көлемі көбейгенде (кемігенде) тиісінше кемиді (көбейді). Олар өндіріс көлемінің ауытқуына байланысты шығын динамикасымен сипатталады, мұны алдағы кезеңде смета жасау үшін пайдаланады.
Шығын мөлшері өндіріс қызметі деңгейіне (көлеміне) тікелей байланысты болатыны ауыспалыға жатады (шизатқа және негізгі материалдарға, технологиялық мақсат үшін энергияға, өндіріс жұмысшыларының негізгі жалақы шығындар т.б.)
Есеп жүргізуде шығындарды ауыспалығы және тұрақтығынақтылап бөлу іс жүзінде шығындарды ауыспалыға және тұрақты нақтылап бөлу іс жүзінде мүмкін емес, өйткені олардың кейбіреуі жартылай тұрақты және жартылай ауыспалы болып келеді, мәселен,тиісінше жабдықтарды күтіп ұстау және пайдалану шығындары т.б. Мұндай жағдайда оларды шартты тұрақты және ауыспалы деп атайды.
Есеп және калькуляциялау, талдау және болжау жүйелерін тңдаған кезде шығындарды тұрақтыға және ауыспалыға бөлу маңызды. Қарастрып отырған бөлулер өндіріс көлемінің шектеулі нүктесін есептегенде, тиімділікті, бәсекеге қаблеттілікті, өнім ассортиментін талдағанда және түптеп келгенде кәсіпорнның экономикалық саясатын таңдағанда негізге алынады. Жоғарыда
Алайда,іс жүзінде жиынтық тұрақты шығындар сатылып өзгереді. Олар инфляция әсерінен өзгеруі мүмкін бағаның өзгеруі, негізгі қорларды бағалау т.б. Сонда жиынтық тұрақты шығындар 4.5-кестеде көрсетілген түрінде болуы мүмкін.
Шығын жіктелімінің негізгі принциптері, ол туралы деректер шешім қабылдау үшін пайдаланылады, икемділік принципі болып саналады. Онда шығын шамасы аралығындағы тәуекелділік және өндіріс қуатын пайдалану дәрежесі; кәсіпорннның атқарымы мен құрылымы секілді факторлар; кәсіпорын шығынына тұтастай әсер ететін басқа да факторлар анықталады. Талдаудағы икемділік принципін қолданудың біршама толық әдістемесі осы тарауда әрі қарай қарастырылады.
Алдағы кезеңдегі шығын мен табыс, олардың қатыстылығы тұрғысынан белгілі бір проблеманышешкен кезде қарастырылады.
Есепке алынатын шығын мен табыс- бұл шешім қабылдауға байланысты болатын шығын мен табыс. Сол арқылы қаблданатын шығын мен табыс есебі қабылданатын шешімге тәуелді емес.
Шешім қабылдауға жеткілікті толық ақпарат алу үшін шығындар: инкрименттік, қайтарымсыз, жүктелген және маргиналды болып бөлінеді.
Бақылау және реттеу процестерін жүзеге асыру мақсатымен шығындарды қорытындалау
Өндіріс шығындары-кәсіпорыннның өндірістік ресурстарының өнім шығаруға жұмсалған шығындары болып табылады. Шығындарды басқару, бақылау жүйесін ұйымдастыруға және шығынның өсуіне қайшы әсерлеріне уақытылы әсер етуге мүмкіндік беретін шығындар топтарын таңдауға жаң әдістерді талап етеді.
Шығындарды басқару дегенде өндірістік шығындарды қалыпқа келтіру мен жоспарлау, есепке алу мен таңдау операцияларын, олардың қалыптасу процестерін бақылауды қамтитын жиынтық процесс түсіндіріледі. Бұл анықтамадан шығындарды бақылауда екі әдісті қолдану туралы қорытынды жасауға болады:
-бақылаудың сметалық (бюджеттік) әдісі;
-шығындарды нормативтік есептеу.
Шығын деңгейін бақылау мен реттеу мақсатымен олардың келесідей топтастырылуы қолданылаы: реттелетін және реттелінбейтін; тиімді және тиімсіз; нормадан ауытқуы; бақыланатын және бақыланбайтын.
Реттелетін-бұлар жауакешілік орталықтарында тіркелген шығындар, олардың шамасы менеджердің реттеу деңгейіне байланысты болады. Бүтіндей кәсіпорында барлық шығындар реттеледі, дегенмен шығындардың барлығы да басқарудың төменгі деңгейлеріне дейін реттеле бермейді. Мысалы, кәсіпорын әкімшілігі өндірістік қорларды алуды реттеуге, жұмысқа адамдарды жалдауға, дербес өндірістік учаскелерді, цехтарды ұйымдастыруға және т.б. құқылы. Ал басқарудың төменг деңгейінің жетекшісі мұндай шығындарға ықпал жасай алмайды. Осы жауакершілік орталығының менеджері ықпал ете алмайтын шығындарды осы менеджер жағынан реттелінбейтін деп атайды.
Мысалы, дайындау учаскесінің шебері құрылыс бөлімінің еңбекақы бойынша шығындарына әсер ете алмайды және тағы сол сияқты.
Шығындарды реттелетін және реттелінбейтін деп бөлу жауапкершілік орталықтары бойынша сметалары орындау туралы есеп берулерінде қарастырылған. Мұндай шешім әрбір менеджердің жауапкершілігін бөлуге және оның кәсіпорын бөлімшелерінің шығындарын бақылау жөніндегі жұмыстарын бағалауға мүмкіндік береді.
Басқару қызметін бағалау шығындары тиімді және тиімсіз етіп топтастыруға да құрылады.
Тиімді шығындар бұлар өнімді өндіруге кеткен шығындар нәтижесінде сол өнімді сатудан түскен пайда алынатын шығындар.
Тиімсіз шығындар-өндірістік емес сипаттағы шығындар, оның нәтижесінде табыс алынбайды,себебі өнм өндірілмейді. Тиімсіз шығындар бұлар өндірістегі шығындар.
Қорытынды
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық шаруашылықтыжүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда ішкі және сыртқы рынокта білікті серікті таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады.
Талдау жүргізудегі негізгі ақпарат базасы-бухалтнрлік есептің мәліметтері болғандықтан, талдаудың бұл түрі тек өнім түрлері бойынша шығындардың аналитикалық есебін жүргізу барысында ғана мүмкін болады. Мұндай талдау өткізілген өнімдердің қалыптасқан құрылымы жағдайында жалпы табыстылыққа жекелеген өнімдерді өндіру мен сатудың тигізетін ықпалын анықтауға, сондай-ақ сату құрлымының тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді.
Соңғы көрсеткіштер кәсіпорннның кредиторлар, қарыз беруші және акционерлер алдынды қолма-қол ақша қаражаттарымен өз міндеттемелерін орындауы жөнінде мәлімет береді. Қолма-қол ақшалардың ағымы негізінде есептелінетін табыстылық нарықтық экономикасы дамыған елдерде кеңінен қолданылады. Оның артықшылығы бар, себебі ақша ағымдарымен жүргізілетін операциялар өндірістің қарқынды түрінің маңызды белгісі және кәсіпорннның қаржылықжағдайы мен экономикалық «кінәратсыздығының» басты нышаны болып табылады.
Осылайша, біз кәсіпорын табыстылығының негізгі салыстырмалы көрсеткіштерін қарастырып, олардың деңгейіің өзгеруіне әсер етуші факторларды талдап шықтық. Төменде айтылатын басқа да көрсеткіштерме бірге бұл көрсеткіштер кәсіпорын қызметінің тиімділігін және оның іскерлік белсенділігін сипаттайды.
Пайдаланылған әдебиеттер
1.Дүйсебаев К.Ш ., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау /оқу құралы.-Алматы: экономика. 2001.-330 бет
- Назарова
Басқару есебі
3.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
«Есеп және аудит кафедрасы»
ТАҚЫРЫБЫ: Шешім қабылдау және жоспарлау үшін өндірістік шығындарды топтастыру
ОРЫНДАҒАН: АХМЕТОВА Ш.Е.
Ф/К 402-ТОП
ТЕКСЕРГЕН: ЖУМАНОВА.Г.Ш.
АЛМАТЫ 2008
