ДЕНЕ ТЕМПЕРАТУРАСЫ ЖӘНЕ ОНЫ ӨЛШЕУ
Дені сау адамның қалыпты дене температурасы тақ-ертеңгілж және кешкілік сәл ғана езгеріп отырады және 37°С артпайтын тұрақты болады. Температураның мұн-дай тұрақтылығы организмдегі жылу белу және жылу беру процесіне байланысты болады. Балалардың темпе-ратурасы сәл жоғары, ал қария адамдардың температу-расы сәл төмендеу болады. Дене температурасының тәу-ліктік езгеруі организмдегі тәулік бойында болатын қышқылдық процестермен байланысты, сондықтан таң-ертең температура градустың бірнеше ондық бөлігіне жоғары, кешке төмен болады. Тік ішек пен қынапта тем-пература, қолтық пен шаптың тұсындағы тері темпера-турасынан 1°С жоғары болады.
ДЕНЕ ТЕМПЕРАТУРАСЫН ӨЛШЕУ МЕН ОНЫ БАҚЫЛАУ
Дененің температурасын өлшеу мен оны бақылау — мейіркештің күнделікті әрі маңызды міндеті. Дене тем-пературасын дәрігерлік термометрмен елшейді.
Алғаш дәрігерлік термометрді 1723 жылы ұсынған Фаренгейт еді. Еліміз Цельский термометрін қолданып жүр, ол капиллярі бар шыны түтікшеден тұрады, онда сынап толтырылған резервуар бар. Бұл түтік шкалаға бекітілген, оған 34-тен 42°С дейін бөлімдер жасалынған. Температураны елшегенде көтерілген сынап суыса да төмен түспейді. Сынап түсуі үшін термометрді бірнеше рет сілку керек. Термометрді жерге түсіріп немесе жа-қын тұрған затқа ұрып алмас үшін оны еппен сілку ке-рек.
Дәрігерлік термометрді түбіне бір қабат мақта салып, дизенфекцияланатын ерітінді, мысалы 0,5% хлорамин ерітіндісін құйған банкіге немесе стақанға салып сақтау қажет.
Температураны өлшеу алдында термометрді мұхият сүртіп, 35°С дейінгі белгіден темендегенше сілкіп, содан кейін сырқатқа береді. Қолтық астын алдын ала құрғақ сүлгімен сүрту қажет, себебі дымқылдық сынапты суы-тады да, термометр неғұрлым төмен температураны көрсетеді. Қолтық астына термометрді барлық өлшеу уақыты барысында оның сынаптық резервуары барлық жағынан денеге тиіп тұратындай етіп қою керек. Термо-метр мен дене арасына іш киім қалмауы тиіс. Әлсіз сыр-қаттың қолын мейіркеш сүйеп түрады. Өлшеу ұзақтығы кем дегенде 10 минут.
Өте жүдеген және ауыр науқастар температурасы тік ішек арқылы өлшенеді. Дәреті жүрмеген немесе іші өт-кен кездерде, тік ішек аурулы болса, мүндай әдіспен өл-шеуге болмайды. Тік ішекке термометр салмастан бүрын вазелинмен немесе кез келген маймен оны майлап, содан кейін сырқатты қырынан жатқызып, термометрді жар-тысына дейін кіргізу керек. Қос қүйымшақ бірінің үстіне бірі тығыз жатуы тиіс. Тік ішек арқылы өлшеген сайын термометрді жылы сумен мұқият жуып, спиртке немесе қолда бар дизенфекциялайтын ерітіндінің біреуіне салып залалсыздау керек.
Балалардың температурасын шап қыртысынан өл-шейді. Ол үшін баланың аяғын ұршық буынынан термо-метр тері қыртысында болатын етіп біршама бүгеді.
Стационарда температураны тәулігіне 2 рет: тай,ер-теңгі 6 мен 8 сағат арасында, күндіз 16—18 сағат ара-сында өлшейді. Сырқат бұл кезде отыруы не жатуы тиіс. Осы сағаттарда жоғары және төмен температура жөнін-де айтуға болады. Егер неғұрлым нақты тәуліктік тем-пература жөнінде мағлұмат алу қажет болса, темпера-тураны әрбір 2—3 сағатта елшеп, бөлек қағазға жазу керек.
Температураны жазу үшін температуралық бет пай-даланылады, онда сырқат фамилиясы, өлшеу күні мен уақыты (таңертең және кешке) керсетілген. Оның үстіне әрбір сырқатқа температуралық бет толтырылады (7-су-рет). Оны ауру тарихьша салып қояды. Әрбір елшеу са-нын сол бойда жалпы бетке түсіру керек, содан кейін оны ауру тарихына, ондағы температураның бетке кеші-ріп, әрбір өлшеуді нүктемен белгілеу қажет. Нүктелерді түзу сызықпен қосу кезінде температуралық қисық сы-зықтар пайда болады, олар стационарда жатқан сырқат-тың барлық кезеңдегі температураларының өзгеріп отыр-ғанын керсетеді.
Дене температурасының көтерілуі дене қызуы (қыз-басы) деп аталынады. Ол патогенді тітіркендіргіштердің әсеріне жауап ретінде және жылу реттегішті қайта құру түрінде пайда болады. Дене температурасының қызба-лық көтерілу жоғарлығы, ұзақтығы және езгермелі си-паты бойынша сан алуан.
Ж о ғ а р ы л ы ғ ы бойынша мынадай түрлері бола-ды. (М. В. Черноруцкий бойынша): 1) 0,5—1° шамасын-да температураның өзгеріп отыруымен сипатталынатын субфебрильді температура (38°С жоғары емес); 2) орта-ша қызбалы температура (38°—39°С); 3) жоғары қызба-лы температура (39°—4ГС);4) гиперпиретикалық (4ГС жоғары).
Ұзақтығы бойынша: 1) өткінші қызба-дене тем-пературасының бірнеше сағат бойында көтерілуі; 2) же-дел— 15 күн бойы дене температурасының жоғары бо-луы; 3) жеделдеу — қызбаның ұзақтығы 45 күнге дейін; 4) созылмалы — 45 күнге дейін температураның түспеуі.
Ө з г е р м е л і сипатына қарай қызбаның мынадай типтері болады. (8-сурет): 1) түрақты, тәулігіне 1° езге-ре отырып дененің температурасы 39°С дейін кетерілуі сипатталады; 2) ремиттеуші — дене температурасының тәуліктік өзгеруі деңгей нормасына дейін төмендеген 1°—1,5° шамасында; 3) ұстамалы — күн ұзағына дененің жоғары температурасы кезеңдерінің қалыпты немесе төменгі температура кезеңімен алмасып отырады; 4) тол-қын тәрізді — тұрақты көтеріңкі кезеңдер субфебрильді немесе қалыпты төмендеу периодтарымен алмасып оты-рады: бірнеше күн бойы; 5) әлсірету немесе гектикалық температураның тәулік бойы 4—5° өзгеруімен және онын, қалыпты немесе субнормальды (36°С төмен) тердің мол бөлінуімен әлсірептөмендеуімен сипатталады; 6) бұрмаланған — таңертеңгі температура кешкі температурадан жоғары.
ҚЫЗБА СЫРҚАТТЫҢ ҚҮТШІ
Қызбаның барысында үш негізгі кезең болады оны мейіркеш жақсы білуі тиіс, себебі бұл кезде оның мінез-құлқының өз ерекшеліктері болады.
Бірінші кезең қатты толқумен, еріндерінің көгеруімен, аяқ-қолының жансызданып көгеруімен (цианозбен), бас ауруымен жалпы нашар көңіл күйімен қатар біртіндеп температураның кетерілуімен сипатталады. Бұл кезде мейіркеш сырқат аяғына жылытқыш қойып оған қою тәтті шай беру, қымтап жабу, желорай болдырмай және сырқаттың барлық физиологиялық қызмет атқаруын мүқият қадағалауы керек.
Екінші кезең — температурасының ең жоғары көтері-луі — ол улану күйінің күшеюімен, бас ауруымен, ыс-тықтау, ауызы кебуімен, ете әлсізденіп, бар денесінің сырқырауымен сипатталады. Ұстамалы қызуы тым жо-ғарлағанда сандырақтау, галлюцинация болуы мүмкін.. Бұл кезеңде сырқатты жалғыз қалдыру өте қауіпті. Ол төсегінен атңп тұрып, қүлап түсуі, терезеден қарғып ке-туі т. б. мүмкін. Мұндай жағдайда жеке-дара мейіркеш болғаны дүрыс. Егер ол мұмкін болмаса, поста тұрған мейіркеш оны үнемі бақылауға міндетті. Егер күйі на-шарласа, ол жөнінде дереу дәрігерге хабарлау керек. Бұл кезеңде сырқатқа тәулігінен 5—6 мәрте шағындап сұйық немесе қоймалжың түрде жоғары калориялы әрі тез сіңетін тамақтар, мол сусын (жеміс-жидек шырын-дарьш, морс, минералды су) беру керек. Ауырудың аузьг кеуіп, еріндері жарылады, сондықтан оқта-текте олар-дың ауыз қуысын натрий гидрокорбонатының сүйық ері-тіндісімен сүртіп, кез-келген маймен ернін майлау қажет. Қенеттен басы ауырғаада маңдайына мұз (еруіне қарай оны ауыстырып отырады) немесе төртке бүктелген және сірке суы ерітіндісімен (0,5 л суға 2 ас қасық) шылан-ған салфеткадан немесе сүлгіден салқын компресс сала-ды. Мейіркеш сырқаттың жамылғысын ысырып таста-мауын, палатаның іші жылы әрі тыныш болуын қадаға-лауы, сондай-ақ сырқат тамырының соғуы мен қан қы-сымын бақылап отыруы тиіс.
Үшінші кезең — температураның темендеу кезеңі түр-ліше өтеді. Дене температурасы өте қауіпті төмендеуі — жағарыдан төмен өте тез (40-тан 36°С-қа дейін) түсуі мумкін. Бул қан тамыры тонусының кенет төмендеуінен, қан қысымының азаюынан, тамырдың нашар соғуы сал-дарынан болады. Температураның кенеттен төмёндеуі тердің шамадан тыс бөлініп, организмнің әлсіреуіне соқ-тырады. Аяқ-қолдары суып, еріндері көгереді. Бул күйі кризис деп атальш және шұрыл шаралар жургізуді талап етеді. Ең алдымен мейіркеш дәрігерді шақырып оның белгілеулерін орындайды. Сырқатты айналдыра жылыт-қыш сальга, жаксылап қыздырады. Ыстық шай немесе кофе береді. Көп терлеуіне байланысты сырқатты кепті-ре суртеді, іш киімдерін ауыстырады, қажет болған жағ-дайда төсек, жаймаларын да ауыстырады. Өкпенің ісініп қабынуы, сондай-ақ кейбір жұқпалы аурулар кезінде, температураның төмендеуі өте кауіпті.
Дене температурасының біртіндеп төмендеуі л и т и к а л ы қ деп аталады. Тері шым-шым терлеп, организм әлсірейді. Әдетте температура төмендеген соң сырқат уйықтап кетеді. Оны оятуға болмайды, себебі қатты уй-қы — кушті қалпына келтірудің ең жақсы қуралы.
Қызба кезеңінде сырқат терісіне ерекше назар ауда-рып, ойылған жерлеріне профилактика жасаудың бар-лық шараларын жургізу қажет.
Мундай сырқаттарға утка мен астына қоятын дәрет ыдысын төсегіне қою қажет. Сондай-ақ сырқатқа келіп-кетушілерді жіберуге руқсат етілмейді, себебі қажып кетуі мумкін. Сырқаттың төсек-орнын жиі ауыстырып, оның жалпы күйін байқап отыру қажет.
