Жоспар
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
2.1.Ортағасырлық Қазақстан жеріндегі қала мәдениетінің өркендеуі
2.2.Орта ғасыр кезіндегі Шымкент, Түркестан, Тараз, Отырар
қалаларының мәдениеті
ІІІ. Қорытынды
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Ұлы Жібек жолының қазақстандық бөлігіндегі бірінші бірегей ірі қала Испиджаб болды, ол оған осы облыстың барлық жер-суы — шығыста Талас — Шуға дейін, солтүстік-батыста Сырдарияның орта ағысына дейін ұласып жатты.
Испиджаб жазба деректерде сонау VII ғасырдың бас кезінен белгілі, Сюань — Цяньнің Сапарнамасында ел «Ақ өзендегі қала» деген атаумен еске алынған. Өзге емес, дәл осы Испиджабтың атауының аталу сыры көп кейінірек Махмуд Қашқаридың XI ғасырдағы деректері арқылы айқындала түсті. «Сайрам — деп жазды ол,— Испиджаб аталып жүрген ақ қаланың (Ал — Мединат ал — Байда) атауы. Мұны Сайрам деп те атайды». Испиджаб атауы соғды ішінде «Ақ су» мағынасын береді деген де пікір бар, олай болса «Ақ өзендегі қала»— «Испиджаб» — «Сайрам» деген атауларының түп-төркіні бір екеніне осының өзі айғақ бола алады.
Орта ғасыр дәуіріндегі Испиджаб — Сайрам X ғасыр мен XIII ғасырдың бас кезінде Қазақстанның оңгүстігіндегі ең ірі қалаға айналады.
Испиджаб округі Сырдария бойындағы Кедер, Сығанақ, Сауран мен Янгикент қалаларын; Қаратаудың солтүстік бөктеріндегі Баладж мен Берукей қалаларын; Жетісудың Тараз, Құлан, Мирки (Мерке), Суяб қалаларын қамтыды.
X ғасырдың географы Ибн Хаукаль былай жазады: «Испиджаб — шамамен Бинкеттің үштен екісіне тең қала. Ол мединадан (орталықтан), қамал мен рабадтан (керуен-сарай) тұрады. Қамал күйреген, ал медина мен рабадта тұрғындар тұрады, медина дуалдармен қоршалған рабадты да ұзындығы фарсахқа таяу дуал қабырғасы орап жатыр. Рабадтың өз бағы мен суы бар. Ол тегіс жерде жатытын оны мен ең жақын деген таулар арасы үш фарсахтай (20 км). Мединеннің төрт қақпасы — Нуджкет қақпасы, Фархан қақпасы, Шакван қақпасы және Бұхара қақпасы бар. Оның базарлары медина мен рабатқа, ал басқару үйі, абақты мен бас мешіт мединаға орналасқан. Бұл адамы құжынаған, ауқымды қала, бүкіл Хорасан мен Мавреннахрда осы Испиджабтан басқа харадж (салық) төлемейтін бірде-бір қала жоқ». Испиджаб аса ірі әкімшілік орталығы ғана емес, сонымен бірге өтпелі сауда орталығы ретінде де мәлім. Қалада сауда құрылыстары — керуен сарайлар мен «тимдер» көп болды. Керуен сарайлар (рабаттар) Нахшеб, Бүхара, Самарқант көпестерінің иелігінде еді. Халықаралық сауда Орта Азия мен Шығыс шығарған және Испиджабтың өзінде XI—XII ғасырларда шекілген жергілікті теңгелермен жүргізілді. Испиджабтан басқа жерлерге ақ маталар, қару-жарақ, семсерлер, мыс пен темір жеткізіліп тұрды. Қала құл сату орталығы ретінде де бүкіл Шығысқа әйгілі еді — одан сол кездегі қырқысқан қыруар соғыстарда әр түрлі түркі тайпаларынан қолға түскен тұтқындар сатылып, әкетіліп жатты.
Керуен жолдары бағыты бойынша алғанда оңтүстік беттегі Бұхара қақпасы арқылы қалаға Шығыс елдерінің тауарлары әкелінетін. Шамамен, батыр бетте болған Нуджкет қақпасы Талас аңғарына орналасқан Дех Нуджикет қаласының атауымен аталған болса керек. Бұл шағын қаланың алқаптың тура даламен шектесетін шекарасында тұрды да ет пен мал саудасы сол арқылы жүрді. Солтүстік қақпа арқылы шығатын керуен жолы Сырдария бойында отырған Отырар, Сауран. Дженд пен Янгикент қалаларын аралап өтетін.
Испиджаб төңірегінде көптеген қалалар мен қыстақтар болған, ол туралы X ғасырда ал-Истархи былай жазады: «Оның құрылыстары саз балшықтан жасалған, оның базарлары жеміс-жидекке тұнып тұр, онда түрлі өнім көл-көсір және сан-алуан пайдалы заттар да көп. Оның айналасы толған қалалар мен қыстақтар». Жазба деректер олардың ішінде Манкет (Манкент), Джумишлаг, Газгерт, Харлуг атауларын атайды.
Өз округімен іргелес қалаларды қосып алғанда Испиджаб — Сайрам халқы өте тығыз орналасқан аудандардың бірінен саналатын. Археологтардың есептеулерінше қаланың өзінде және қала маңында 40 мыңға тарта халық тұрған. Қала халқының саны көшпенді жұртшылықтың тұрақты түрде отырықшылана бастауы есебінеп өсіп отырды.
Мұны орта ғасыр авторларының деректері де дәлелдей түседі. Мәселен, Шахмуд Қашқари VI—VIII ғасырларда осы жерге ауысып қоныстанған соғдыларды XI ғасырда түркілер өздеріне сіңіріп алғаны жөнінде жазады.— «Баласағұн тұрғындары соғдыша да, түркіше де сөйлейді. Тараз бен Ақ дала (Мединат ал — Байда) тұрғындары да сондай».
Осы кезде қала жұртшылығы арасында ислам діні кең түрде тарайды. Қаланың маңызды құрылыстарының бірі мешіт болды. Өлікті жерлеудің мұсылманша салт-дәстүрі таралады, араб жазуы өріс алады. Дегенмен, жаңа діннің таралуына қарамастан, ескі діни рәсімдер мен табынушылықтар да жұртшылық арасында сақталып қала береді.
Ертеректе Испиджаб буддизмді таратушы орталықтардың бірі болған. Археологтар «дүниеден баз кешкен» буддашыл диуаналар баспаналаған қала сыртындағы ғибадатханалар мен үңгірлердің қалдықтарын тапты. Буддизмнің, христиан дінінің, пұтқа табынушылар дінінің дәстүрлері ерте ислам діні дәуірінде де сақталған болуы керек.
Қалада қолонер кәсібі жоғары дамыды. IX—X ғасырда Испиджабтың және Оңтүстік Қазақстанның басқа да қалаларының қыш көзе жасаушылары құйма керамика дайындауды үйреніп алды. Шыны ыдыстар жасау, ұсташылық, дәрігерлік кәсіптер, зергерлік әшекейлер жасап шығару өрістей түсті.
Қала суармалы алқаптардағы ірі егіншілік орталығы да болды, егіншілікпен қала тұрғындарының өздері айна оның базарлары жеміс-жидекке тұнып тұр, онда түрлі өнім көл-көсір және сан-алуан пайдалы заттар да көп. Оның айналасы толған қалалар мен қыстақтар». Жазба деректер олардың ішінде Манкет (Манкент), Джуми-шлаг, Газгерт, Харлуг атауларын атайды.
Осы кезде қала жұртшылығы арасында ислам діні кең түрде тарайды. Қаланың маңызды құрылыстарының бірі мешіт болды. Өлікті жерлеудің мұсылманша салт-дәстүрі таралады, араб жазуы өріс алады. Дегенмен, жаңа діннің таралуына қарамастан, ескі діни рәсімдер мен табынушылықтар да жұртшылық арасында сақталып қала береді.
Ертеректе Испиджаб буддизмді таратушы орталықтардың бірі болған;, Археологтар «дүниеден баз кешкен» буддашыл диуаналар баспаналаған қала сыртындағы ғибадатханалар мен үңгірлердің қалдықтарын тапты. Буддизмнің, христиан дінінің, пұтқа табынушылар дінінің дәстүрлері ерте ислам діні дәуірінде де сақталған болүы керек.
Қалада қолонер кәсібі жоғары дамыды. IX—X ғасырда Испиджабтың және Оңтүстік Қазақстанның басқа да қалаларының қыш көзе жасаушылары құйма керамика дайындауды үйреніп алды. Шыны ыдыстар жасау, ұсташылық, дәрігерлік кәсіптер, зергерлік әшекейлер жасап шыгару өрістей түсті.
ХІ—XV ғасырларда Сайрамға жақын маңда орналасқан Шымкент қаласы қауырт өсіп, тез дами бастады да Қазақстанның оңтүстігіндегі бас қала ролі бірте-бірте соған ауыса берді.
Шымкент — елді мекенінің атауы алғаш рет 1425 жылы Шарафаддин Али Иаздидің «Зафар — нама» шығармасында ауызға алынады. Темірдің жорықтарына байланысты 1366 жылғы оқиғаға берілген сипаттамада Шымкент Сайрам маңындағы қыстақ ретінде ғана еске алынады2. Алайда, қала тарихы мыңдаған жылдар тереңіне бойлап кетеді. Шымкент ауданындағы мәдени өмірдің одан әрі дамуының кезекті дәуірі, Оңтүстік Қазақстанның барлық жеріндегі сияқты, артына көптеген елді мекендер мен қорған-мазарлар қалдырсан сақтар тайпаларымен тығыз байланысты.
Шымкент территориясында және оның таяу төңіректерінде бірнеше елді мекендер болғаны белгілі. Олардың бірқатары осы күнгі құрылысшылар қолымен қирап та үлгерді. Мөлдір сулы Арыстың сары лайсаң Сырдарияға құяр сағасына қол созым жерде талай ғасырлар бойы ел есінде сақталған әлі қала үйінділері жатыр. Оның атауы —Отырар. Отырар Қазақстанның ортағасырлық қалалары ішінде айырықша орын алады.
Өмірлеріне көпестердің, әсіресе соңды көпестерінің отар-иеліктері елеулі оң әсерлерін тигізгенімен, көптеген жағдайда халықаралық керуен саудасына тәуелді болған Жібек жолындағы Испиджаб, Тараз, Хамукет қалаларына қарағанда Отырар даланың малшы тұрғындары үшін өз қаласы болды және болып қалды да, оның қабырғалары сыртында далалықтардың өздеріне етене жақын әрі түсінікті тілде сөйлейтін туыстары меп дос-жарандары, өз халқы өмір сүрді.
Түркістан алқабы VIII ғасырда Шавғар олкесі атауымен белгілі болған. Астанасы басында өзіне аттас шаһар екен, ал кейінірек аты XII ғасырдан белгілі Яссы қаласы болғаны мәлім. Орта ғасырлардың аяқ шенінде Яссы — Түркістан Оңтүстік Қазақстанның едәуір бөлігін және Талас аймағындағы Алатау бөктерін, Сырдарияның орта белі мен Қаратау баурайын түгел қамтитын үлкен айқаптың орталығына айналған Алқапқа қарасты Икан, Қарашық, Ұйыңқы, (Иыңқы), Сури қа-лаларының ішінде ол әрдайым ең бастысы болып келген.
Қазіргі Түркістан қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 8 шақырым жерде орналасқан Шүйтөбе атты бұзылған көне қала сол бұрынғы Шавғар шаһары деген болжамға саюшылық бар. Біздің ойымызша ол Түркістанның өз территориясында жатқан Күлтөбе атты көне қала қалдығының орнында қонысталынған. XIII ғасырдың онжылдығының басында Қазақстанның оңтүстігін иемдеп алған хорезмшах Мұхаммед ибн Текеш дәл осы жерде ақша соққызған. Ақшаның нақ осы Яссада соғылып шығарылуының саяси, идеологиялық әр-түрлі себептері бар болуы әбден айғақ. Аясы — Түркістан ірі сауда орталығы болған. Рузбихан бұл жерде қырдаланың, Орта Азияның, Қытайдың сауда жолдары түйіскен деп мәлімдеген. «Солтүстік жағындағы өзбек (қазақ) жерлерінен Андижанга жүретін жолдарменен Қытайдың шегарасына дейін… Иасыға заттар мен сирек бұйымдар (нафаис) жеткізіледі. Мұнда (олар) саудаға түседі. Бұл (әртүрлі елдердің) саудагерлері мен жолаушыларыиың аялдайтын жері» Түркістан үлкен диқаншылық аймақтың да орталығы болған; құдықтың куәліктерде Ходжа-Тұмасы құдығы. Мир-Қара-Су, Шортаң, Қарабұлаң, Садай-бұлақ, Ақ-тепе, ¥р-жар. Мыш, Ақ-Зұлқия және т. б. арықтар айналасындағы суармалы жерлер аталған. Тараз Қазақстан қалаларының ішіндегі ең ежелгіле-рінің бірі. Жамұқатпен бірге ол тіпті VI ғ. аталған. 568— жылы бұл Талас жағасындағы қалада түрк қағаны Дизабуланың керемет ставкасында Византия елшісі Земархты қабылдаған1.
629—жылы Тараз (Далосы) туралы Сюань-Цзян былай деп жазады: «Цзяньцюаньнан батысқа қарай 140— 150 ли жүргеннен соң, біз Далосы қаласына келдік. Қаланың шеңбері 8—9 ли. Онда әртүрлі елдерден келген көпес-саудагерлер мен хусилар (согдийлықтар) аралас тұрады. Жері мен ауа-райы Суйядағыдай. Оның оңтүстігіне қарай 10 ли шамасындай жерде 300-ге таман үй-жай қоныстанған. Оңаша тұрған кішігірім қала бар. Қала тұрғындары, Орталық патшалықтан шыққан адамдар. Бір кезде олар Туцзюэмен тұтқынға алынған, бірақ кейін келе жерлестікке бірігіп, қаланың негізгі тұрғындары ретінде сол жерде тұрақты мекен тапқан. Киімдері тозған соц, олар туцзюэлер тәрізді киіне бастаған, бірақ олардың тілі, әдет-ғұрыптары және заңдары Қытайдағы сияқты»2.
VII ғасырда Тараз Ұлы Жібек жолы трассасында маңызды роль атқаратын ірі қалаға айналады. Осы уақыттан бастап оның атағы кең жайыла бастайды. Ол туралы мағлұматтар жол бағдарламаларында, ежелгі шежірелерде және географиялық шығармаларда бар. 751 — жылы Тараз бен Жетісудың оңтүстік-батыс бөлігі уақытша арабтармен басылып алынған, 766— жылдан бастап қала қарлұқ қожалығына кіреді, ал IX ғ. аяқ ше-нінде саманидтерге бағындырылады.
893— жылы, жазбаша деректердің айтуы бойынша, Исмаил ибн Ахмад Таразға қарсы соғысқа шығып, көптеген қиыншылықтарды басынан кешіреді. Ақырында Тараз әмірі жауға бас иіп, көптеген дихқандарымен бірге Исламды мойындайды. Оқиғаның өзіне келсек, Исмаил ибн Ахмад «олардың патшасының астанасын басып алып, оны (патшаны), оның әйелін және 10 000 адамдарын тұтқынға алады. Олардың көбісін ол елтіреді де, қыруар-сансыз шабарман малдарын алып кетеді. Әрбір салт атты мұсылманға олжа бөліскенде 1000 диргем тиген». IX—X ғ. ғ. Тараз одан ары дами түскен. Оның сауда жолында, бай егіншілік алқаптың ортасында, Талас Алатауының күміс руднигінің жанында орналасуы қаланың экономикалық және мәдени өрлеуіне мүмкіндік береді. Макдиси, X ғ. географы, былай деп жазған: «Тараз — бау-бақшалы, қалың елді, оры, төрт қақпасы және қонысталған рабады бар үлкен бекітілген қала. Медина қақпасының түбінде үлкен өзен аққан, оның арғы жа-гында қаланың бір бөлігі жатыр, үстінде өткелі бар. Ал-қалы мешіті базарлардың арасында». XIII ғ. басында, Жетісу және Орта Азия үшін ала-сапыран кезеңде, моңғол шапқыншылығының қарсаңында, Орта Азияда үстемдік ету үшін қарақытайлар, наймандар, Мухаммет хорезмшах араларындағы күрес өріс ала бастаған кездерде, Тараз қолдан қолға ауысқан. 1212 жылы қала, Жетісудың Оңтүстік — батыс бөлігіндегі және Оңтүстік Қазақстандағы басқа да орталықтармен қатар, моңғолдардың қолына түспеу үшін, Мухаммет хорезмшах әмірімен талқандалынған. XIII ғ. орта ше-нінде, Вильгельм Рубруктың жазуларындағы деректерге ңарағанда, қала қайта қалпына келген2.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
- «Ұлы жібек жолы және орағасырлық Қазақстан» К.Байпаков.,
А.Нұржанов., Алматы 1992 жыл.
- Мүтәліпов Ж. «Мәдениеттану негіздері» Алматы 2000 ж.32.
- Ғабитов Т.Х., Өмірбекова М.Ш. «Мәдениеттану негіздері» А — 2003ж.
- Т. Ғабитов., Ж. Мүтәліпов., Құлсариева А., «Мәдениеттану»
