Бейнелеу өнері
Қазақстандағы классикалық сурет өнерінің тууына, оның қарқынды дамуына орыс суретшілері маңызды рол атқарды, қазақ халқының тұрмысы мен өміріне үлкен үлес қосты. XIX ғасырда қазақ халқының өмірін бейнелеген Ш.Уалихановтың және Қазақстанға жіберілген Т.Г.Шевченконың В.В.Верщагиннің және тағы басқаларының суреттері мен акварелдері және бейнелеу өнерінің шығармалары жарық көрді.
Болашақта Қазақстанда түрлі экспедицияның құрамындағы Б. Смирнов, О. Федеченко, П. Кошаров және тағы басқа бейнелеу өнерінің белгілі өкілдері өздерінің шығармаларында халық өмірін бейнеледі. Қазақстанның және Орта Азияның тақырыбы белгілі орыс суретшісі В. Верщагинаның шығармашылығында ерекше орын алады. В. Верщагинаның «Лепинский өлкесі тауларының қоршауы» атты шығармасы қазақ өлкесінің әдемілігін керемет шеберлікпен жеткізеді.
Белгілі суретші Н. Хлудов өзінің барлық маңызды шығармаларында қазақ тақырыптарын құрған. Суретшінің «Малды айдау», «Ағаштың жанында» атты шығармаларында қазақтың даласы үлкен махаббатпен суреттелген.
Кеңес дәуірінде 20 және 30 жылдар аяғында Н.Г. Хлудов, Н.И. Крутильников және басқа да орыс суретшілерімен бірге нағыз кеңестік өмірдегі жаңа көзқарастарға толы кезендерді, сондай-ақ қазақ халқының өтіп кеткен тарихи-революция кезеңдерін бейнелеген А. Қастеев пен Х. және К. Художниковтер, А. Ысмайылов және тағы басқа да алғашқы ұлттық суреттшілер мен кестешілер де жұмыс жасады. Олардың сол кездегі шығармашылықтары үшін ұлттық сурет тілін жасап шығару формалары негізделген.
Ұлы Отан соғысының 1941- 45 жылдарында суретшілер тарихи маңызы бар суреттермен жұмыс істеген, кеңес дәуіріндегі адамдардың батырлықтары, соғыс пен тылдағы батырлар жөнінде портреттер сомдалған, «ҚазТАГ терезесі» туралы карикатура мен плакаттар дайындалған. 40 жылдардың ортасы мен 50 жылдардың бірінші жартысында суретшілердің кәсіби шеберліктері артты, әрі қарай (Ысмайылов, Қастеев және т.б.) сюжеттік картиналар, сондай-ақ (А.М.Черкасский, М.С. Лизогуб, Л.П.Леонтьев және т.б.) портреттер мен пейзаждар таратылды. 50 жылдардың екінші жартысында қазақ өнерінің дамуына Мәскеу, Ленинград көркем сурет институттарынан білім алған жас талант суретшілер маңызды рол атқарды. Олардың 60 жылдардағы және 80 жылдарың басындағы шығармашылықтары адамның эмоционалдық жағдайына, оның қоршаған әлеммен ішкі байланысына бағытталды. Бұл жағдай жаңа мәнерлі, мазмұнды құралдарды іздеуге ықпал етті. Осы кездің суретшілерінің арасында Қ.Т. Телжанов, М.С.Кенбаев, А.М.Степанов, С.А.Мамбеев, Н.Б. Нұрмұхамедов, Қ.М.Шаяхметов, Ж.Шарденов, У. Әжиев, А.Жүсіпов, С.А.Айтбаев және тағы да басқалары көзге түсті. Кестемен Н.С.Гаев, Р.Сахи, Х.С.Абаев, А.А. Дячкин, Е.М. Сидоркин, М.М. Кисамединов және тағы басқалары жұмыс жасады, монументті мүсіншілер болып Х.И.Наурызбаев, Б.А.Түлеков, Е.Т.Мергенов, Е.А.Сергебаев, Т.С. Досмағамбетов және т.б. айналысты. Театралдық-декорациялық өнерді дамытуда В.В.Теляковскийдің, А.И.Ненашевтің, А.Г.Ғалымбаеваның,
Қолданбалы өнер
Қазақ халқының қолданбалы өнері көпғасырлық даму үрдісінде болды. Халық шеберлерінің орындаған еңбектері XIX ғасырда Петропавлоскінің, Көкшетаудың (1876), Нижний Новгородтің (1896) және тағы да басқа ірі жәрменкелерде көрсетілген. Қазақтың қолданбалы өнері ертеректен бері тек қана көпшілік саяхаттанушылардың, коллекционерлердің ғана емес, сондай-ақ суретшілердің, этнограф-ғалымдардың оқыту құралы болып келген.
Өкінішке орай Қазақстанның қолданбалы өнерін оқытудағы бірқатар себептердің болуы оның өткені мен бүгінгісінде, осы оқытудың спецификалық методологиясы қазіргі уақытта да өнертанушылардың, суретшілер мен басқа да аралас мамандықтардың кезекті міндетерінің бірі болып отыр.
Негізінен методологиялық оқытудың және қазақ өнерінің дамуындағы шығармашылық мүмкіндіктерді бағалаудағы қателіктердің кесірінен XX ғасырдың бірінші жартысында басталған көпшілік жұмыстар нәтижелі аяқталмады.
Бұйымдарды қабылдау мен оларды әзірлеудің технологиясы ұрпақтан ұрпаққа жетіп отырды. Олардың ішіндегі ең тамашасы сырмақтар, текеметтер – киіз кілемдер, түскиіздер, жарға ілетін кілемдер мен басқа да түрлі киізден жасалатын бұйымдар болатын, оларды әзірлеуде қазақтың ою-өрнектері («қошқар мүйіз», «қос мүйіз», «сынар-екше», «жапырақ» т.б.) пайдаланылған. Қолданбалы өнердің мына түрлері де таратылған, күмістен, сүйектен жасалған аттың ер-тұрманы, сәндік бұйымдар және т.б. Қазақтардың біртін келе ер тоқымды ұстану өміріне көшуі қолданбалы өнердің бірқатар бағыттарының дамуына ықпалын тигізді. Ағаш шеберлерінің ағаш бұйымдарын дайындаудағы өнері ең жоғарғы дәрежеде дамыды. Жержыртушылар мен мал бағушылар үшін де бұйымдар дайындалды. Сонымен қатар қымбат нұсқаулақтар да әзірленді.
Тігіншілік өнері әйел мен ерлер киімдерін және түрлі сападағы киімдерді тігуде кең көлемде қолданылып келеді. Киіз үйлерді құрудағы ішкі көркемдік әшекейлеу жұмыстарына үлкен мән беріліп отыр. Ауылдарда сол баяғы ағаштан жасалған бұйымдар (кебеже, сандық, ағаш-тесек, жуақ-аяк және т.б.) фабрика өнімдерінің бұйымдарымен бәсекелесуде нәтижелі қадамдарға жетті. Металлдан дайындалған бұйымдар да таратыла бастады. Жергілікті ювелирлер сақина, сырға, алқа білезік, белдіктерді әзірледі. Қазақ ауылында еңбегі сіңген сәндік-шеберлер атаққа-құрметке бөленіп отырады.
Көбіне сәндік бұйымдарға тапсырыс беруші, қолданушы қазақ малшылары мен феодалдық топтар болған. Қазақ халқының қолданбалы өнері Ресейдің, сондай-ақ шетелдің белгілі мәдени орталықтарында танымал болған. Париждегі бүкіл әлемдік көрмеде (1868 жыл) қазақтың сәндік бұйымдары мен ұлттық костюмдері көрсетілді. Көпшілік қауым 1872 жылы Мәскеу қаласында өткен көрмеде қазақтың музыкалық аспаптарымен танысуға мүмкіндіктер алды.
Киіз үй – жиналмалы үй, ол ағаштан және киізден құралады, керегеден (ағаш бөлшектері), шаңырақтан, уықтан тұрады. Ағаш үйдің көлемі канаттарына (алты қанат) байланысты болады. 12 қанаттан тұратын ағаш үйдің көлемі 100-120 кв.м. құрайды. 12, — 15, — 18 қанатты ағаш үйлер XII ғ. XIX ғасырдың басына болған. Кереге 36 сағанақтан тұрады. Тор көздің екі түрі бар. Олар ұсақ төртбұрышты (тор көз) және ірі сеткалардан (жел көз) тұрады. Ағаш үйдің кіру есігі оңтүстүк бағытта орналасады. Керегенің іші-сыртын тоқыма шимен қаптайды және оның сыртынан киіз қапталады. Киіз қаптаулар өрнектелген ленталармен және қалың белдеумен бекітіледі. Ағаш үйдің сырты әр түрлі жіптермен, кілемше жолдармен, әдемі ленталармен әшекеленеді. Ағаш үйдің өзіндік үш негізгі түрі бар. Қонақтарға арналған ағаш үй, олар өте әдемілігімен, үлкен көлемділігімен ерекшеленеді. Олар 12 қанатты болып келеді. Сырты ақ түсті киізбен қапталады. Ең әдемі, ең бай ағаш үй – ол той ағаш үйі – Отау.
Тұрғындарға арналған ағаш үйлер кішкентай көлемді болып келеді. Мұндай кішкентай ағаш үйлерді бір түйемен немесе бір атпен тасыған. Бұл түрдегі ағаш үйлер әскери жорықтарға алып жүруге арналған. Тасымалы үйлердің бірі уықтардан тұратын – күрке. Жорықтарға арналған үйлерге «жолама үй» жатады, ол үш-төрт тор көзді кереге мен уықтан тұрады. Сонымен қатар қазақтар көшкен кезде көбіне доңғалағы бар арба үйлерді қолданған. Ол күйме деп аталады. Күйменің сыртын киізбен немесе түрлі түстегі терілермен қаптаған. Күймеде балалар мен әйелдер тұрған. Салқын күндерде ағаш үйдің ортасы ошақ тамақ әзірлейтін орын болып есептелінген. Кіретін есікке қарама-қарсы құрметті қонақтардың отыратын жері болып есептелінген. Есіктің қасы босаға деп аталады. Босағадан оңға қарай үй иелерінің кереуеттері тұратын болған, ол арнайы шымылдықпен бөлінген. Ағаш үйдің жабдықтары түрлі ағаш және тері заттарынан, киіз бұйымдарынан құралады. Олардың ішіндегі ең көп тараған киіз кілемдері текемет.
Алматы 2007ж.
