?лтты? толы? жа?ару стратегиясы

1. Берік негізден – биікке
Жолдауды? атауы да ?мір шынды?ы. ?ткен уа?ыт ішінде біз толы? ?алыптас?ан мемлекет болды?. Ол – ол ма, даму ?ар?ыны жа?ынан Катар мен ?ытайды ?ана ал?а оздыр?ан д?ние ж?зіндегі ?шінші мемлекет болып т?рмыз. Осы Жолдауында Президентіміз атап к?рсеткеніндей, «?аза?стан-2030» Стратегиялы? даму ба?дарламасын ?абылда?ан 1997 жылдан бері ?ана елді? жылды? ішкі жалпы ?німі 16 еседен астам?а ?скен. Жыл сайын?ы ?сім 7,6 пайызды ??ра?ан. Егер 1998 жылы жылды? ішкі жалпы ?німні? жан басына ша??анда?ы м?лшері 1500 доллардан келсе, ?азір ол 12 мы? доллар?а жеткен. Ал осындай ?ар?ынды дамуды ?амтамасыз еткен к?ш шетелдік тікелей инвестициялар дер болса?, онда ол жан басына ша??анда 9200 доллардан айналып, ТМД бойынша к?ш бастап шы?а келдік. 15 жыл ішінде сырт?ы сауда айналымы 12 есеге, ал ?нерк?сіп ?німдерін ?ндіру 20 есеге ?л?айды. Мына м?ліметтер ел дамуыны? е? бір ш?райлы т?старынан хабар береді: бар бол?аны 2010 жылдан бері ?ана жалпы ??ны 1 триллион 797 миллиард те?ге болатын 397 инновациялы? нысан іске ?осылды. С?йтіп, екі жылды? ?зінде 44 мы? адам т?ра?ты ж?мыс орнын тапты. Ал д?ние ж?зінде, ?сіресе, ?лемдік экономиканы? к?шбасшысы саналатын А?Ш мемлекетінде, сондай-а? Еуроода?ты? дамы?ан елдерінде уа?ыт оз?ан сайын ?ыс?артуларды? к?бейіп бара жат?анын к?ріп-біліп отырмыз. «Балапан» ба?дарламасын іске асыру н?тижесінде б?лдіршіндерді мектепке дейінгі білім мекемелерімен ?амту 65,4 пайыз?а ?л?айды. Со??ы м?ліметтерге ж?гінсек, ?аза?станда?ы мектеп жасына дейінгі балаларды? 94,7 пайызы мектепке дейінгі білім беру мекемелеріні? игілігін пайдалануда. Со??ы 12 жылда ?ана жо?ары білім алушылар?а берілетін гранттар саны 182 пайыз?а ?л?ай?ан.
Президентіміз ел ?шін аса ауыр кезе? бол?ан 1993 жылды? ?зінде жастар?а, оны? ішінде талантты жастар?а ?ам?орлы? жасау ?шін арнайы «Болаша?» ба?дарламасын ?абылда?ан болатын. Соны? н?тижесінде 8 мы? жас талантымыз ?лемні? е? та?даулы университеттерінде білім алып, б?л к?ндері еліміздегі жауапты ?ызметтерде абыройлы іс тындырып ж?р.
Егер біз осы уа?ыт?а дейін тындырыл?ан істерді на?ты мысалдар тілімен с?йлетер болса?, онда елімізде денсаулы? са?тауды? бес инновациялы? объектісі – Балаларды о?алту орталы?ы, Ана мен бала орталы?ы, Нейрохирургия, Ш??ыл медициналы? ж?рдем ж?не Кардиология орталы?тары кіретін кешенді медициналы? кластер ??рылды. Осыны? н?тижесінде со??ы 15 жыл ішінде ?аза?станды?тарды? ?мір с?ру ?за?ты?ы 70 жас?а жетіп, халы?ты? саны 14 миллионнан 17 миллион?а дейін ?сті. Бар бол?аны 11 жылда 48 мы? ша?ырымнан астам авток?лік жолдары, сондай-а? 1100 ша?ырым темір жол жа?адан салынды немесе к?рделі ж?ндеуден ?ткізілді. Біз «?зен-Т?ркіменстан шекарасы» темір жол желісін салып, Парсы шы?ана?ы мен ?лкен Шы?ыс елдеріне жол ашты?. «?ор?ас-Жетіген» темір жолын т?сеп, ?ытай мен Шы?ыс Азия базарларына кіретін ел болды?. «Жез?аз?ан-Бейнеу» темір жолын ж?не «Ш?барк?л-Ар?алы?» теміржолдарын т?сеуді бастады?. «Батыс ?ытай-Батыс Еуропа» магистралды к?лік д?лізін салуды ?ар?ынды ж?ргізіп, ?лы Жібек жолын жа??ыртуды ?ол?а алды?. С?йтіп, ?лемні? к?птеген елдері 100-150 жылда ат?ара алма?ан ?лан-?айыр дамуды ?амтамасыз еттік. Н?тижесінде осылайша ?ар?ынды даму ?аза?станды ?лемні? б?секелестікке ?абілетті 50 еліні? ?атарына ?осты.
?аза?стан мейлінше ?ыс?а мерзім ішінде жо?ары ?ар?ынмен дами отырып, д?ние ж?зін т?гел мойындатты. Б?л к?ндері алпауыт А?Ш пен Еуроода?, Жапония, ?ытай, О?т?стік Корея, Ресей ?аза?станды стратегиялы? ?ріптес ата?аныны? ку?сіміз. Ислам ?лемі бізді діндестеріміз деп ??рмет т?тады. Т?ркі д?ниесі ?андасымыз деп іш тартады. Ол-ол ма, д?ние ж?зі д?ст?рлі діндері жетекшілеріні? ??рылтайын Астанада д?йекті т?рде ?ткізу ар?ылы жалпы адамзатты? ??ндылы?тарды ?астерлеушілер сыйлайтын ел болды?. ?ыс?а мерзім ішінде с?улетімен к?рген ж?ртты та?ыр?ататын Астанадай ?сем бас ?аламызды салып алды?. Шанхай ынтыма?тасты? ?йымы, А?СШК, ТМД, Еуразиялы? экономикалы? ода?, ?штікті? Кеден ода?ы секілді д?ние ж?зі т?гел санасатын халы?аралы? ??рылымдарды? м?шесі ж?не ?йыт?ысы ретінде халы?аралы? ал?алы жиындарды Астанамызда сан м?рте абыроймен ?ткіздік. ?ыс?ы Азия ойындарын ?ткізу бізді? жас мемлекетіміз тапсыр?ан ал?аш?ы сына? десек, оны? ?туіне Халы?аралы? олимпиада ?йымы жо?ары ба?а берді. ТМД к?лемінде т???ыш болып Е?Ы?-?а т?ра?алы? жасап, халы?аралы? ы?палы зор ?йымны? Астана саммитін ойда?ыдай ?ткізіп, ?лемге Астана декларациясын сыйлады?. Міне, осындай іскерлігімізді іс ж?зіндегі на?ты сына?та к?ріп мойында?ан д?ние ж?зіні? сарабдал сарапшылары ЭКСПО-2017 халы?аралы? к?рмесін ?ткізу ж?ніндегі б?йгені де бізге сыйлады. ?орыта айт?анда, бас-ая?ы ша?ыра? к?терген 21 жыл ішінде т?уелсіз ?аза?стан Республикасы ?лемні? небір да??ты мемлекеттері шы?а алма?ан биікке к?терілді.
Осындай ынта-жігермен ж?мыс істеу «?аза?стан-2030» Стратегиялы? даму ба?дарламасын мерзімінен б?рын орындауымыз?а жол ашты. И?, 1997 жылы ?абылдан?ан осынау ба?дарламаны? нені ма?сат т?т?аны, нендей биіктерді межелегені ба?дарламаны жасау ісіне белсене аралас?ан ма?ан айдан да аны?. Ол т?ста рецессия мен гиперинфляциядан т?ншы??ан еліміз ?шін ес жинап, е?се к?теру бірінші кезекке шы?арыл?ан м?селе болды. Сонды?тан да б?л кезе?дегі дамуымызды елді? таби?и байлы?ына, ?сіресе, к?мірсутектері мен ?нерк?сіптік металдар ?ндіруді молайту?а ар?а с?йейтіндей ?ажеттілік санады?. Сонды?тан да елімізге шикізатты? сала?а инвестиция ??юшыларды молынан тарта отырып, ?иын жа?дайды жедел т?зеуге к?ш салды?. Б?л ?аза?стан Республикасын ??рушы Т???ыш Президентіміз Н?рс?лтан ?біш?лы Назарбаевты? к?реген ?станымы бол?анын айры?ша атап ?ткім келеді. Елбасыны? к?регендігі сонда – егемендік ал?ан кезде елімізде бір мыс?ал алтын немесе бір цент валюта болма?ан еді. Ал бюджет жала?ы мен зейнета?ыларды айлап, жылдап кешіктіретіндей толымсыз бол?ан. ?ндірістік рецессия мен гиперинфляция «айылын жимай» т?р?ан ша?та бюджет ?айдан толсын? М?ндай жа?дайда ?мірше? істерге кірісу ?шін ?ор жинау бас­ты ?ажеттілік. Міне, осы басты ?ажеттілікті к?ре білген Елбасымыз шетелдік инвесторлар?а экспортты? ма?сатта?ы тауар ?ндірісі ?шін толып жат?ан же?ілдіктер берді. За?дастырыл?ан м?ндай же?ілдіктер шетелдіктерді ?аза?стан?а ?ызы?тырды. ?азір ?лемні? барлы? лауазымды т?л?алары мен саясаткерлері Н?рс?лтан ?біш?лыны? сол кездегі «?уелі экономика, сонан со? саясат» деген атау?а ие бол?ан ?мірлік ?станымы д?рыс екенін ашы?тан-ашы? мойындауда. ?лемді на?ты ?станымыны?, ат?ар?ан істеріні? д?рысты?ымен осылайша толы? мойындат?ан Елбасы енді, міне, «?аза?стан-2050» Стратегиясын жариялай отырып, мемлекетті, ?лтты дамытуды? м?лде жа?а ж?не ау?ымды ?рі аса ?ажетті ба?дарламасын ?мірге ?келді. Б?л енді «?аза?стан-2030» Стратегиялы? даму ба?дарламасынан м?лде б?лек, тіпті негізгі саяси ?станымы мен ма?сат-м?раты жа?ынан алды??ысынан м?лде ?згеше дамуымызды? бас ??жаты екенін ерекше ескерткім келеді.
2. Экономика: 30-дан жо?ары т?рамыз
Б?гінні? ?зінде е? алдымен толы? сеніммен айта алатынымыз – Елбасы ал?а шы?ар?ан міндет ?аза?стан ?шін алынатын асу. Егер біз жо?арыда айтып кеткеніміздей, бас-ая?ы 21 жылды? ішінде ?лемні? бірде-бір мемлекеті ?ол жеткізе алма?ан ?ар?ынмен дамып, б?гінгідей жа?дай?а ?ол жеткізуге талпынысымызды баста?ан ша?та жа?адан ша?ыра? к?терген ?аза?стан Республикасыны? басы арты? ?аражаты болма?анын есепке алса?, сондай-а? б?л к?ндері елімізді? са?ты? ?орларында 87 миллиард доллардан астам алтын-валюталы? ?азына бар екенін ойласа?, онда енді 38 жыл ішінде 20 саты?а к?терілу м?лде ?иын шаруа емес екенін т?сінеміз. Т?уелсіздік жариялан?ан кезде ?аза? атты ?лт бар екенін білетіндер б?кіл д?ние ж?зінде м?лде санаулы ?ана еді. Ал ?азір ?лемні? басым б?лігі ?ар?ынды дамуды ?амтамасыз ете ал?ан ?аза?стан Республикасын ??рып шы??ан ?лтты ??рметтейді. Егер б?рын біз жер ?ойнауында?ы мол байлы?ымызды ?лемге жарнамалап, ол жарнамамыз?а а?шалы топты сендіру ?иынды?ына кездессек, ?азір біз инвесторларды ?зіміз белгілеген ?ата? талаппен екшейтін болды?. 2010 жылы бастал?ан 2010-2020 жылдар?а арнал?ан индустриялы?-инновациялы? даму ба?дарламамыз бойынша пайдалану?а берілген инвестициялы? нысандар ж?не со??ы екі жылда елге енген шетелдік тікелей инвестицияны? ма?саты осы с?зімді толы? д?лелдейді. Біз б?л к?ндері ?лемдік инвесторлар?а «бізге керегі шикізатты? инвестиция емес, инновациялы? индустрия инвестициясы» дегенді б?кпесіз ашы? айтатын болды?. Сонды?тан да Ресей Федерациясы ?аза?станда ?зіні? ауылшаруашылы? техникаларын шы?ара бастады. Франция бізде ?ша?тары мен тік?ша?тарын ??растырып жатыр. Америка мен Италия со??ы ?лгідегі тепловоз-электровоздарын шы?аруды ?ол?а ал?ан. О?т?стік Корея полимерлер ?ндірісін ?йымдастаруды ?ол?а алды. Жапония мен Франция сирек металдар ?ндірісіне ?аржы ??юда. Ресей, А?Ш, Жапония, Франция, Германия бірлескен ?ылыми индустриялы? жобалар бойынша ж?мыс істеуге кірісіп кеткен. ?ыс?асы, ?зінде де валюталы? ?ор жеткілікті ?аза?стан?а шетелдік инвесторларды? ?ызы?ушылы?ы арта т?скендей. М?ны? ?зі «?аза?стан-2050» Стратегиялы? даму ба?дарламасыны? с?зсіз орындалатынына берік негіз.
Мен ашы?ын айту?а тиіспін – 2050 жылы ?аза?стан ?лемдік б?секелестікке ?абілеттілік рейтингінде отызыншы орында емес одан ?лде?айда жо?арыра?та т?рады. М?ны ?арапайым есеппен былайша т?сіндірген арты? емес. Біз с?зсіз жылына бес пайызды? ?сім ала аламыз. Арты?ын естен шы?ара т?рып 2012 жылы ?аза?стан 200 миллиард долларды? жылды? ішкі жалпы ?німін ?ндірді деп ?арастырар болса?, 2022 жылы б?л к?рсеткіш 300 миллиард доллар?а жетпек. Ал 2032 жылы шамамен 450 миллиард долларды? жылды? ішкі жалпы ?німін ?ндіреміз. 2042 жылы д?л осындай есеп бойынша б??ан та?ы 225 миллиард долларды? ?стемесі ?осылып, ?орытынды н?тиже 675 миллиард долларды ??рама?. 2050 жыл?а дейін ?ал?ан 8 жылда ?сім екі есе азайып, бар бол?аны 2,5 пайызды ??рады дегенні? ?зінде 135 миллиард долларлы? ?німді ?осымша шы?аратын боламыз. Сонда шамамен ал?анда 2050 жылы шы?арылатын жылды? ішкі жалпы ?нім к?лемі 800 миллиард доллардан асып т?седі. Осыны? ?зі ?аза?станды 30-шы сатыдан жо?ары т?рады дегізеді. М?ны былай д?лелдеуге болады. 2050 жылы ?аза?стан хал?ыны? саны 20 миллион?а жетті деп ?арастырса?, онда жан басына ша??анда?ы жылды? ішкі жалпы ?німні? м?лшері 40 мы? доллардан асады екен. Ал д?ние ж?зі бойынша ?азір ал?аш?ы отызды?та ж?рген елдерді? жан басына ша??анда?ы жылды? ішкі жалпы ?німі 29 мы? доллардан келеді. Демек, 2050 жылы ?аза?стан жан басына ша??анда?ы жылды? ішкі жалпы ?нім ?ндіру ж?нінен ?лем мемлекеттері арасында?ы додада ал?аш?ы жиырмалы??а ілініп жатса, о?ан «б?л ?алай?» дей алмаспыз. Ескерте кетейік, ал?аш?ы жиырмалы? жан басына ша??анда?ы жылды? ішкі жалпы ?нім ?ндіру ж?нінен 37 мы? доллармен т?йы?тал?ан. Е? жо?ар?ы сатыда?ы Жапонияны? ?зі б?л к?рсеткіш бойынша 58 мы? долларды игеріп т?р. ?ыс?асы, Елбасы та?ы да ?зіні? ежелгі ?станымы бойынша «ары? айтып семіз шы?у» байламын жарияла?ан секілді.
Енді біз осындай ?лан-?айыр іс тындырылып, н?тижесінде ?аза?стан ?лемдік к?шбастаушы экономика отызды?ында болатынына толы? сенетінімізді на?ты мысалдармен д?лелдейік.
Біріншіден, ?аза?стан ?дайы айтып ж?ретініміздей, ?зіні? таби?и байлы?ы, металы мен минералы, к?мірсутектері ?зіне толы? жететін ж?не шикізатты еш жа?тан импорттамай, керісінше, экспорттайтын елдер тобында?ы к?ш бастаушы мемлекет. Егер біз осы заман?ы е? озы? электронды-т?рмысты?, коммуникациялы? ж?не ?скери стратегиялы? техникалар мен ?арыш зерттеу жабды?тарын ?ндірер болса?, онда олар?а бірінші ?ажетті сирек кездесетін металдарды? ?зін сырттан іздемейміз. М?ны білген шетелдік инвесторлар ?аза?станда ?з ?ндірісін ?йымдастыру?а ерекше талпынатыны с?зсіз.
Екіншіден, ?азіргі та?да «дамы?ан» деген те?еуі бар ?лемдік рейтингті? е? жо?ары сатысында ?ожырау басталды. Б?л то?тамайтын ?деріс. Себебі, ол мемлекеттерде бюджеттік міндетті т?лемдер шамадан тыс ?сіп кеткен. Жала?ы тым жо?ары. Айталы?, бір тектес ?нім шы?аратын ?ытайды? инженер-ж?мысшылары Германия, Франция, А?Ш мемлекеттеріндегі ?ріптестерінен 20 есе, ал ?аза?станда?ы ?ріптестерінен 5 есе арты? жала?ы алады. С?йтіп, ?німні? ?зіндік ??нында?ы жала?ыны? ?лесі шектен тыс болуы б?л елдердегі е? басты кеселге айнал?ан. Б?л т?йы?тан олар енді шы?а алмайды. М?ны ерте т?сінген инвесторлар ?азірді? ?зінде ?ндірістерін ?ытай мен О?т?стік Шы?ыс Азияда?ы дамушы мемлекеттерге к?шіріп-?ондыр?ан. Б?л к?ш іркіліске ?шырамайтын а?ыны ?атты тау ?зені секілді жал?асады. Демек, ?аза?стан?а сол к?штен біраз б?лік орын тепсе ол да «б?л ?алай?» деуге жатпайтын таби?и за?дылы?.
?шіншіден, ?аза?станны? 170 миллионды? т?тынушысы бар ?лкен рынок?а айналуы да ?ндірісті? ?л?аюына жол ашатын ?оз?аушы к?штерді? бірі. Болжам бойынша б?л рынокта?ы т?тынушы саны таяу болаша?ты? ?зінде 200 миллионнан асып т?ссе, ол да таби?и за?дылы?. Ескерте кетейік, ?зі де ?ожырау?а айнал?ан Еуроода? Украина?а еште?е б?ліп бере алмайды. Беретіні – демократия. Ал аш ??рса??а демократия тама? болмайтынын м?нда?ылар к?п ?замай т?сінеді. Содан со? украиналы?тар бізді? ша?ыра?ты? есігін ?а?ады. Ескерте кетейік, ?ыр?ызстан, Т?жікстан, Т?ркіменстан ж?не Армения Кеден ода?ына м?ше болса? деген ниеттерін ашы? айта бастады.
Т?ртіншіден, «Батыс ?ытай-Батыс Еуропа» халы?аралы? транзит д?лізі к?п ?замай-а? толы? ?уатында ж?мыс істеуге к?шеді. М?ны к?ріп, біліп отыр?ан б?гінгі дамы?ан елдерде ?иыншылы? к?ріп ж?рген ?ндірісшілер 3 миллиард т?тынушысы бар рынокты? д?л кіндігіне орналас?ан ?аза?стан?а келуге ниетті болары с?зсіз. ?азіргі та?да бизнесті? басты ?лшемдеріні? ж?не ??ндылы?тарыны? бірі уа?ыт десек, сол уа?ыт ?ндірісті? Еуропада немесе ?ытайда орналасуынан г?рі ?аза?станда орналасуы ?немдірек екенін д?лелдейді. ?ытайдан Еуропа?а 15 к?нде жететін тауар ?аза?станнан шы?са, бір апта к?сіпкер пайдасында ?алады. Таби?атты? б?л шынды?ы да ?аза?стан пайдасына ж?мыс істей бас­тайтын кез к?п к?ттірмейді.
Бесіншіден, ?алай десек те ?ытай «коммунистік режімдегі» ел екендігі батысты?тарды «шошыта береді». ?лемдік да??ы бар бір?атар сарапшылар к?п ?замай-а? батысты?тарды? ?ытай?а инвестициясы тежеледі деген пікірлерін айтып жатыр. ?рине, ?рдіс кілт тыйылады деуден аула?пыз. Солай бола т?рса да ?ытай мен ?аза?стан «б?секеге салынса» бізді? елді ?алаушылар к?п ?замай ?се т?седі деуге толы? негіз бар. Себебі:
а) ?аза?стан толы?ымен нары?ты? экономикада ж?мыс істейтін ж?не коммунистік ?станымнан толы? бас тарт?ан ел. Діни бостанды??а ?аза?станда жол ашыл?ан. 140 ?лтты? ?кілі ?аза?стан хал?ын ??райды. ?аза?стан хал?ыны? ауызбірлігі ішкі т?ра?тылы?ты? кепілі екенін ?ткен уа?ыт д?лелдеп берді.
?) Жо?арыда айтып кеткеніміздей, ?аза?стан таби?и ж?не ?аржылы? ?ор жа?ынан да ?ытайдан басымыра?.
б) Географиялы? орналасу м?селені ?аза?стан пайдасына шешіп т?р?ан бір игілік.
в) Сырт?ы саясатта ?аза?станны? бас?а мемлекеттермен «дауы» жо?.
г) ?аза?стан ?ытайдан г?рі Еуроода??а барлы? к?рсеткіштер бойынша жа?ын, «тонны? ішкі бауындай» ел.
Осынау негізгі арты?шылы?тар инвесторларды? «жайлы жер» та?дауы кезінде ?аза?стан?а басымды? береді.
Алтыншыдан, ?аза?стан хал?ы т?гелдей дерлік сауатты ж?не талантты. ?аза?стан дамы?ан ?ылымы бар ел. ?ылым мен ?ндірісті ?азіргі ?ар?ынмен жа?ындата берсек, к?п ?замай б?л екеуі т?тасып, н?тижесінде экономикалы? ?рлеуді? басты ?оз?аушы к?шіне айналады. М?ны к?ні б?рын к?ре білген Елбасымыз Н?рс?лтан ?біш?лы Назарбаев жо?арыда айтып кеткеніміздей, 1993 жылдан бері талантты жастарымызды ?лемні? та?даулы жо?ары о?у орындарында мемлекет есебінен о?ытып, болаша?ты? ?мірше? де жасампаз ?ызметтерін ат?ару?а дайында?ан болатын. Астанада?ы Назарбаев Университеті ?ылым мен ?ндіріс кірігуіні? ?йыт?ысына айналып, к?п ?замай-а? небір инновациялы? жобалар ?мірге келері с?зсіз.
3. Халы?ты? т?рмысы: еуропалы? сапа
Елбасы ?р?ашанда «бізді? ?ызметімізді?, жетістіктерімізді? н?тижесі халы?ты? т?рмысынан к?рініс табуы керек» деген ?станымын ат?арушы билікті? есіне салып келеді. Сонды?тан да болса керек, ат?арушы билік ?леуметтік-т?рмысты? шы?ындар?а келгенде осы уа?ыт?а дейін тарынушылы? бай?ат?ан жо?. Айталы?, ?азіргі кезде «?аза?станды?тарды? орташа жала?ысы 90 мы? те?геден ас?ан» деп ж?рміз. Екінші бір а?и?ат – жан басына ша??анда?ы жылды? ішкі жалпы ?німні? 12 мы? доллардан айнал?анды?ы. Егер бас?а елдерді? даму барысына к?з салса?ыз, онда жан басына ша??анда?ы жылды? ішкі жалпы ?німні? к?лемі 12 мы? доллар бол?ан елдерде халы?ты? орташа жала?ысы 700 долларды ??рама?анын бай?аймыз. Демек, біздегі «халы?шылды?, ?леуметшілдік» еуропалы?тардан озы? т?р. М?ны екі себеппен т?сіндіруге болады. Басты себептерді? бірі ж?не негізгісі Елбасыны? ?леуметтік жа?дайды т?зетуге ?атысты ?ата? талабы. Екінші себеп «итермелеуші к?ш». М?ны былай т?сіндіруге болады. Бізде халы? т?тынатын тауарларды? басым б?лігі ?ндірілмейді. Елде ?ндірілетін т?тыну тауарларыны? к?лемі с?ранысты ?ана?аттандырмайды. Сондай-а?, азы?-т?лікті? с?белі бір б?лігін импорттап келеміз. Мал санын азайтып ал?анды?тан етпен, с?тпен ?зімізді-?зіміз ?амтамасыз ететіндей жа?дай?а ?ол жеткізе ал?ан жо?пыз. Жа?дай Ресейде де біздегідей. Ал ол жа?та «м?най долларларын» бюджеттік міндетті т?лемдерді ?сіруге ж?мсайтынды?тан жала?ы, зейнета?ы м?лшері біздегіден жо?ары. Со?ан с?йкес б?л к?ршімізде ба?а да жо?ары. Екі ел арасында?ы кедендік кедергі алын?аннан бергі уа?ыт ішінде ?аза?станда?ы ба?а Ресейдегі ба?а?а жетуге талпыныс жасады. Осылай болатыны ертеден белгілі еді. ?йткені, ?ндіруші ?ашан да тауарын ?ымбат?а ?ткізгенді ?алайды емес пе? Демек, бізде инфляция жо?ары болып, соны? келтіретін шы?ынын халы? ?з т?рмысында сезінбеуі ?шін де мемлекеттік міндетті т?лемдер ?дайы ?сіп, жо?ары де?гейде болды.
Мен к?ні б?гін ?леуметтік жа?дайды? жа?саруы экономикалы? ?сіммен шендес болатынына толы? сенемін. ?йткені, жо?арыда айт?анымдай, Елбасымыз «экономикалы? даму н?тижелері халы?ты? т?рмысынан к?рініс тапсын» деген ?станымын са?тайтын а?и?ат. Екіншіден, елдегі азы?-т?лік ба?асы ?лі де жо?арылайтынын ешкім жо??а шы?ара алмайды. ?йткені, ауыл шаруашылы?ына ??йылып жат?ан мол инвестиция ?айтарымы осыны талап етеді. Сондай-а?, ?аза?стан азы?-т?лік пайдалану м?селесінде еуростандарт?а к?шуге ?адам жасайды. Халы?ты экологиялы? таза тама?пен ?амтамасыз ету т?птеп келгенде ба?аны? ?суін а?и?ат?а айналдырады. ?азірді? ?зінде ауыл шаруашылы?ында?ы т?лімі жерге ??йылатын инвестиция Еуроода? елдерінде ?аза?станда?ыдан шамамен 8 еседей арты?. Сонды?тан да б?л жа?та ?ымбат та болса денсаулы??а тек пайдасы бар, зияны м?лде жо? тама? ?алыбы са?талады. Б?л – денсаулы? са?тау саласыны? мамандары ?дайы айтып ж?ргеніндей, халы?ты? денсаулы?ын са?тап, ??мырын ?зартуда?ы ?ажетті ал?ышарттарды? бірі.
?леуметтік жа?дай халы?ты? білім де?гейінен де к?рініс табады. ?азіргі та?да дипломды жо?ары білімді мамандарды? біразы ж?мыс таба алмай сенделіп ж?ргені а?и?ат. Енді мемлекеттік білім беру ж?йесі де жеке меншік білім беру орындары да «к?з алдаудан» арылып, ?мірге на?ты ?ажетті мамандарды даярлау?а к?шері а?и?ат.
Экономиканы?, жо?арыда айтып кеткеніміздей, сапалы? дамуы халы?ты? интеллектуалды? сапасыны? жо?арылауына жол ашады. М?селен, 2010 жылдан бері пайдалану?а берілген инновациялы? нысандарда ж?мыс істеп ж?ргендер ?ндірісті компьютермен бас?аратын жо?ары білікті мамандар екенін б??ан дейін де талай айт?анбыз. Енді ойлап к?рі?ізші, бар бол?аны екі жыл ішінде елімізде 44 мы?нан астам маман жо?ары жала?ылы ж?мыс?а орналас?ан екен. Алда?ы 30 жыл ішінде б?л к?рсеткіш шамамен 15 есеге ?сері с?зсіз ?ой. Демек, ?аза?станды? ж?мысшылар дегенде бая?ы ке?естік д?уірді? ?олына бал?а ?ста?ан «пролетариаты» емес, компьютерді «?ршы?ша ?йірген» м?лде жа?а сапада?ы, жо?ары интеллектуал к?зге елестейтін болады. Н?тижесінде Н?рс?лтан ?біш?лы «т?пкі ма?сат – интеллектуалды ?рпа? т?рбиелеп, интеллектуалды ?лт ?алыптастырамыз» деген м?ратына ?ол жеткізуді ж?зеге асырып жатыр деп ойлау керек.

4. ?о?амды? сана ?згеріп, жа?а ?лт сомдалады
И?, біз 2050 жылы «?аза?станды?тар» деп аталатын м?лде жа?а ?лт болып ?алыптасамыз. Б?л біріншіден, таби?и за?дылы?. Екіншіден, экономикада?ы толы? ?згеру, жа?ару бізді сол игілікке алып барады. Е? бірінші ол игілік ?о?амды? сананы? толы? ?згеруінен басталады десек, ?атеспеспіз. М?селен, капитализм д?ниесінде «мемлекет ?лтірмейді» деген сенім м?лде жо?. ?ркім ж?не барша ?иын кезе?дерге ?здері дайындалып, ?ор жинайды. ?о?амды? ?атынас ?ркімді ж?не баршаны осылай болу?а еріксіз к?ндіреді. Жасыратын несі бар, бізді? ?аза?станды?тарды? с?белі бір б?лігі ?лі к?нге дейін масылды? ?станымнан арыла алмай мемлекет ?азынасына жалта?-жалта? ?араумен ?мір с?ріп жатыр. Тіпті, байларды? ?зі «тендерден» пайда табу?а ??штар болып ал?ан. Ал капитализм ?лемінде негізгі табысты ?з елінен емес ?зге елден ?армау?а баса назар аударады. ?йткені, ?з елі?дегі еш?айда кетпейтін ж?не отандастарды? баршасына орта? несібе екенін біледі. Сол ?айнар к?зді? сар?ылып ?алмауы ?шін к?ш салады. Міне, капитализмні? басты а?и?аты осы. Біз м?ны ?лі к?нге т?сіне алмай келеміз. Несі бар, ?мір бізді соны т?сінуге к?ндіреді. ?йткені, ал?аш?ы жиырмалы?ты? сапында т?рса? та капитализмні? к?ле?кесіндей еріп ж?ретін да?дарыс тау?ыметі бізге уа?ыт оз?ан сайын та?ай т?седі. Себебі, ?ажет болмаса жер астында жата беретін шикізат емес на?ты дайын тауарлы ?ндіріске да?дарыс атаулы ?йірсек келеді. Ал ол ша?та, я?ни біз дамы?ан елдер сапына енген ша?та билікте «?леуметшілдік» ?станым азая береді. Б?л да таби?и за?дылы?. Демек, халы?, ?ркім ж?не барша ?зіні? ?станымын ?згертуге б?гіннен бастап кіріссе арты? емес.
Біз м?селені? е? ауыр т?сына келгендейміз. ?йткені, экономиканы дамытып, ?леуметтік жа?дайды со?ан с?йкес жа?сарту о?ай шаруа бол?анымен халы?ты? ?станымды, ?о?амды? сананы толы?ымен жа?алау о?ай шешілетін м?селе емес. Айталы?, компартия 70 жыл бойына атеистік ?гіт-насихат ж?мыстарын тегеурінді ж?ргізумен ?оймай ?ожа-молдаларды т?рмеге отыр?ызып, итжеккенге айдаса да б??араны? діншілдік сенімін жоя алма?анын к?ріп отырмыз. ?о?амды? сана деген сол. Демек, бізге ?лт т?рбиесі м?селесінде тегеурінді ж?не ма?сатты ?ыруар ж?мыс ат?ару?а тура келеді. Б?л Президент Жарлы?ымен немесе ?кімет ?кімімен шешіле салатын м?селе емес. ?о?амды? сананы ?згертуге, жа?алау?а отбасынан университеттер аудиторияларына дейінгі т?рбие саласында ж?ргендерді? барлы?ы, ол – ол ма, а?ын-жазушылар, б??аралы? а?парат ??ралдары т?гелдей ма?саткерлікпен атсалысуы тиіс. Айталы?, ?азіргі та?да ?аза?станды?тар соншалы?ты бай деп ойламаймын. Ал Алматыны? к?шесіне к?н сайын 500 мы? же?іл авток?лік шы?ады екен. Бая?ыны? 10 мы? жыл?ы айда?ан байлары е? к?п дегенде к?сем жеккен ?ой, ал б?гінгіні? алматылы?тары е? кемі 50 атты? к?ші бар к?ліктер мініп ж?р. Оларды? ?оры 10 мы? жыл?ысы бар байды? ?азынасынан ?лде?айда аз екені айтпаса да т?сінікті. Сол к?ліктерді? к?бісі несиеге алын?андар. Ал капитализм ?лемінде несиеге к?лік алып міну к?н? саналады. Демек, біз б?гінге дейін т?рмысымыз жа?сар?ан сайын жинауды? орнына шаш?анды ?алап ал?андаймыз. Ал ?лт ?стазы данышпан Абай «бекер мал шашпа?» жаман ?дет екенін бая?ыда-а? ескертіп кеткен жо? па еді. Демек, біз отандастар?а Абайды жа?а заман?а сай ?айтадан о?ытуымыз, т?сіндіруіміз ?ажет секілді.
Бізді? басты байлы?ымыз ішкі татулы? екенін Елбасы ма?танышпен айтып ж?р. И?, б?л жер бетіні? т?кпір-т?кпірінде ?лтаралы?, дінаралы? ?анды ?ыр?ындар болып жат?анда бізді? к?зді? ?арашы?ындай са?тайтын зор жетістігіміз. ?лттар мен діндер аралы? теке-тірестер болма?анымен елімізде Ислам діні ішіндегі б?лігі ?анды о?и?аларды ?мірімізге ?келді. Исламны? ?аза? жеріне енгеннен бергі мы? жыл ішінде б?зылма?ан жал?ыз ?станым?а жік т?сті. Мінекей, осынау ?атерден елді са?тау ?шін де ха? дінімізді? пай?амбарымыздан (с.?.с.) ?ал?ан тура жолын діни сауаты жо? б??ара?а мектеп партасынан т?сіндірсек те арты? болмас.
?орыта айт?анда, Елбасы ал?а ?ой?ан жа?а міндеттерді ж?зеге асырып, жа?а биіктерге к?терілу ?аза?станды?тарды? ?олынан келетін игілік. Сондай-а? ?аза?станды?тар ол игілікке ?о?амды? санасы, интеллектуалды? сапасы м?лде жа?ар?ан жа?а ?лт болып ?ол жеткізеді. Ма?аланы ?орытындылай келе ат?арушы билікке бір м?селені ерекше ба?ылауда ?стау керек дер едім. Ол – инфляциямен к?рес м?селесі. Егер біз инфляцияны е? к?п дегенде 1,5-2 пайызбен шектей алмаса?, экономикада ?ол жеткізген жо?ары табыс болуы ?бден м?мкін да?дарысты? ??рбанына айналады. Сонды?тан да инфляциямен к?реске ?лтты? банкпен бірге, жергілікті айма?ты? ат?арушы билікті де жауапты еткен д?рыс секілді. ?йтпесе биыл?ыдай 6 пайыз?а жетпейтін экономикалы? ?сімді 6 пайыздан асатын инфляция ж?та берсе, г?лдену емес, то?ырау алдан шы?ады. Т??ірім содан са?тасын!
И?, ?о?амды? сананы толы?ымен жа?арту ?аза?станды?тарды? ?р?айсысыны? к?нделікті т?рмысынан к?рініс табатындай насихат ж?мыстары керек. Елімізді? б??аралы? а?парат ??ралдарыны? басты та?ырыбы ?лт т?рбиесі болса ??ба-??п. Турасын айт?анда, 21 жылдан бері капитализмде ?мір с?ріп жатырмыз дегенімізбен отбасылы? бюджетті жоспарлау, м?нда да ?нем ?станымын ж?зеге асыру ?ажеттігін біле бермейміз. Олай болса кезінде компартия тамаша ат?ар?анындай халы?ты? «сауатсызды?ын жою» ж?мысын б?гіннен бастап ?ол?а алса?, арты? болмайды. Шынды?ында д?л осы Жолдауында Елбасы б?л м?селеге ерекше то?тал?анын ескере отырып, е? осал т?сымыз да осы екенін біліп ж?мыс істесек, ісіміз ал?а басады.
Са?ынды? САТЫБАЛДИН,
экономика ?ылымдарыны? докторы, ??А академигі, ?л-Фараби атында?ы
?аз?У профессоры.