Бір кездері алдына сал?ан алалы жыл?ы, а?тылы ?ойы бол?ан алапаты ас?ардай ауылдарды? б?гін «болаша?ынан» айырылып, «жетім» к?йге т?скені кім-кімні? де шымбайына батады. Т?уелсіздікті берген 90-жылдары ?орасында?ы ?ойын бір б?телке ара??а айырбастап жіберген талай ауыл тіпті адал итсіз ?ала жазда?аны белгілі. М?дениет оша?тары жабылып, ?леуметтік нысандар ?а?ыра?ан кездер де ?тті. Одан беріде «М?дениетті ?олдау жылы», «Ауыл жылы» деп жылдар?а ат ?ойып, айдар та?ып, етек-же?імізді жинап алды?, ?йтеуір.
И?, ш?кір, далада?ы елді? шаруасы шат?ая?тап барып т?зелді. Ауылдан ?ала?а ?дере к?терілген к?шті? де екпіні басылды.
?кініштісі, сол жылдарды? аязы ар?асына батып, басынан ба?ы тай?ан бірнеше ауылды? б?гінгі халі м?з емес. Б?л ауылдарды? 50 адам?а жетпейтін т?р?ыны бар. Б?лар экономикалы? т?р?ыда ?аржыландыру тиімсіз немесе экономикалы?-?леуметтік даму ?уаты т?мен елді мекендер. Ал халы? арасында б?лар?а ?атысты «болаша?ы жо? ауылдар» деген ауызекі термин ?алыптас?ан. Б?л елді мекендер жа?ын орналас?ан ауылдарды? ??рамына ?осылу?а тиіс. ?аза?станда ?азіргі уа?ытта болаша?ы жо? 408 елді мекен бар. Шынды?ында, б?л ауылдар кезінде ?амбасы асты??а, ?орасы мал?а тол?ан берекелі бесік бол?ан шы?ар-ау. Ал енді б?л ауылдарды? заты бол?анымен, аты болмауы тиіс…
Аттары ?мыт болып, картадан ізім-?айым жо?алады. М?ндай ауылдар?а инфра??рылым ж?ргізілмейді, жа?адан мектеп, балаба?ша салынбайды. ?ыс?асы, б?л ауылдар к?лшеден ?а?ылып, к?йінен айырылуы м?мкін… К?шкені к?шіп, к?шпегені к?рші ауылды? талыны? к?ле?кесін сая ?ылып, отына жылынады.
Барлы? н?рсе бюджетке тірелетіні белгілі. Реестрден алынып, картадан жойыл?ан ауыл?а ерте?гі к?ні тиын-тебен б?лінбей, м?лде ?мыт ?алмасына, ?з ?отырын ?зі ?асып ?алмасына кім кепіл?
??ірлік даму комитетіні? т?ра?асы Серік Ж?ман?аринні? айтуынша, ешбір ауыл ?мыт ?алмайды. Еліміздегі ?кімшілік-аума?ты? ??рылым туралы за??а с?йкес ж?мыс орындары бар жерлерге к?шіріледі не жа?ын ма?да?ы елді мекенге ?осылады. Сарапшы мамандарды? айтуынша, не шаруашылы?ы, не ?ндірісі, не суы мен газы, инфра??рылымы жо? ауылдарды к?шіру, бас?а ауыл?а ?осу д?рыс. Себебі м?ндай ауылдар?а инфра??рылым ж?ргізу, ?аржы б?лу ?зін-?зі а?тамайды.
Алтай ТАЙЖАНОВ, профессор, ?Р ?леуметтік ?ылымдар академиясыны? академигі, философия ?ылымыны? докторы:
— Кезінде б?л ауылдар мемлекетті? ?ажеттілігінен ту?ан болуы м?мкін. Ке?шар, ?жымшар болды уа?ытында. Айдалада малшылар?а ?й салып берген уа?ыттар да болды. ?азір заман ?згерді. Нары?ты? экономика ?о?ам?а ?з талаптарын ?ойды. Ке?шар мен ?жымшарлар ?ажет болмай ?алды. Ауылдарда ?азір меншік формасы ?згерген шаруа ?ожалы?тары, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер ж?мыс жасайды. Т?р?ындары аз, ?ндірісі де, ?сімі де жо? ауылдар мемлекет ?шін экономикалы? т?р?ыдан тиімсіз болып ?алды. Ал аз?антай адам ?шін ауыл?а су, газ тарту, б?рібір жартылай бос т?ратын ?леуметтік нысандар салу ?зін-?зі а?тамайды. Сонды?тан осы субъективті факторларды ескерсек, ауылдарды ірілендіру, т?р?ындарды ж?мысы, ?ндірісі бар жерге к?шіру ?те д?рыс. Мысалы, Атырауда бірнеше ауылды? т?р?ындарын облыс орталы?ына к?шірді. Керемет! А?т?беде де жайлап к?шіріп жатыр. Оларды? барлы?ына жаппай к?мек к?рсетсе жа?сы, біреуін к?шіріп, екіншісін «к?л болмаса?, б?л бол» деп ?ал?ан жерінде ?алдырып кетсек, б?л реформаны? а?са?ан т?сы осы болады. Ша?ын ауылдарды біріктіру керек, орталы?ы етіп бекіткен ауылдан б?рын?ыдай мектеп-интернаттар т?р?ызу керек.
Бізді? халы?ты? 47 пайызы ауылда т?ратынын, оны? дені ?аза? мемлекетін ??райтын халы? екендігін ескерсек, болаша?ы бар болсын, жо? болсын ауыл?а со??ан желді? ?тінде осылар отыратынын ескеру керек. Желді? ?ті демекші, «болаша?ы жо? ауылдар» ?атарында шекара шетіндегі ауылдарды? болуы да жан?а батады…
?ан?а сі?ген ?асиет бойынша ата?онысы, атак?лдігін тастап кетпей, отын жа?ып отыр?ан бірлі-жарым т?тіндер ?лі де баршылы?.
Десек те, болаша?ы жо? ауылдарды былай ?ой?анда, ?азір т?р?ындар саны елуден ?лде?айда к?п ауылдарды? да шекесі шыл?ып отыр?ан жо?. Мемлекеттен несие алып, к?сібін ?рге домалатып, н?сібін к?ріп отыр?ан санаулы отбасылар болмаса, ауыл т?р?ындарыны? е? байы — есік алдына д?кенін ашып ал?ан екі-?ш «коммерсант» пен мектепті? м??алімдері. ?ал?аны ?арттарды? зейнета?ысы мен баланы? ж?рдема?ысына ?арайды. Болмаса бала-ша?асымен бес-он мы? те?ге ?шін д?улеттілерді? малын жайлап, суын тасиды.
Сондай деймін-ау, б?гінгі 408 ауылды? со?па?ына ерте?гі к?ні та?ы 408 ауыл т?спесіне кім кепіл? К?лдене?інен созылып жат?ан ?шы-?иырсыз ?аза? даласында тігінен ?скеніміз — ?р б?рышта ?ылтиып-?ылтиып миллион т?р?ыны бар ?алалар т?р?ыз?анымызды? салдарынан ауылды? т??ымын т?здай ??ртып алмаймыз ба?..
Ерте?гі к?ні к?ліміз шашылмай, отымыз басылмай ж?рмесін…
К?шкінбай АХМЕТОВ, экономика магистрі:
— Ауылдарды к?шіру дегенге ?арсымын. ?ткен ?асырды? сексенінші жылдары еліміздегі ?о?амды? к?рес к?шін баста?ан ?йымдарды? бірі — «Алдаспан» ?о?амды? бірлестігін ??р?ан болатынбыз. Осы бірлестік 90-жылдары теміржол стансыларын белоруссиялы? ?діспен к?шіреміз деген саясат?а ?арсы болып, біраз жерге дейін барды?. Себебі ауыл – барлы? м?дениетті?, ?лтты? ??ндылы?тарымызды? ?ясы. Ауылдан ауылды? айырмашылы?ы жо?. Болаша?ы жо? ауыл болмау?а тиіс. Себебі адам бар жерде болаша? та болады. Мен т?р?ан ауыл ?азір жерді? бетінде жо?. Балалы?ымны? елесімен бірге жо? болып кетті. Бір-екі ?й болса да, ?р ауылды? тарихы болады. Оларды картадан алып таста?анша, ?анатын жайып, ірілендіру керек деп есептеймін. Ауылдарды м?ндай к?йге т?сірген ж?мыссызды? екені белгілі. Оларды? т?р?ындарын ірілеу ауыл?а, ?ала?а к?шіргеннен не пайда? Ол жерде де ж?мыс бере ?ояйын деп отыр?ан ешкім жо?. Керісінше, бес-алты ?й болса да, алдына малын беріп, мал шаруашылы?ын дамыту?а болмас па еді?
?азіргі болаша?ы жо? ауылды? кейпін ерте? бас?а ауылдар кисе, оларды да картадан сызып тастай береміз бе? Экономикалы? т?р?ыдан ал?анда, б?лкім, д?рыс шы?ар, біра? адамзатты? т?р?ыдан ал?анда д?рыс емес… Адам а?ша?а емес, а?ша адам?а ?ызмет етуі керек.
А?т?бе облысы экономика ж?не бюджеттік жоспарлау бас?армасы басты?ыны? орынбасары Н?рлыбек М??ановты? айтуынша, ?азіргі уа?ытта Еуропа елдерінде халы?ты? аз?антай б?лігі ?ана ауылдарда т?рады. Біз де ?лемде ?стемдігін ж?ргізіп т?р?ан нары?ты? ?атынастар талаптарынан бас тарта алмаймыз. Деректерге ?ара?анда ?азір Еуропа елдерінде халы?ты? 6-7 пайызы ?ана ауылда т?рады. Бізде — 47 пайыз. «Біра?, — дейді К.Ахметов, — шетел мен бізді? елді салыстыру?а болмайды. Еуропаны? ауылда т?ратын хал?ыны? ірі ?алаларда ?лкен ?йлері, бірнеше гектар?а созыл?ан жерлері бар. ?рі оларда жол деген м?селе м?лде жо?, бір елді мекеннен екіншісіне кедергісіз ?атынай ереді. Ал бізде олай емес».
А?т?бе облысында ?йтеке би, Бай?анин, Ыр?ыз, Март?к, М??алжар, Темір ж?не Ойыл аудандарында т?р?ыны елу адамнан аз отыз ша?ты ауыл бар. Жа?ында болаша?ы жо? то?ыз елді мекенде т?ратын 233 адам «Ж?мыспен ?амту – 2020» ба?дарламасыны? аясында А?т?бе ?аласына к?шіп келді. «Батыс-2» деп аталатын ауданда?ы к?п?абатты ?йлерге ?оныстан?ан 71 отбасы жалдамалы п?тер ?шін айына бес мы? те?ге ?ана т?лейтін болады. Атал?ан ба?дарлама?а ?атысушыларды? отбасы м?шелерін к?шіру ?шін республикалы? бюджеттен 6,5 млн те?ге б?лінген. Та?ы бір ?уаныштысы — к?шіп келген отбасыларды? е?бекке ?абілетті м?шелеріне ж?мыс?а орналасу?а мемлекет тарапынан к?мек беріледі.
Н?рия ?БІЛ?КІМОВА, А?т?бе ?алалы? ж?мыспен ?амту орталы?ыны? директоры:
— «Ж?мыспен ?амту – 2020» ба?дарламасыны? ?шінші ба?ыты бойынша т?ратын жері бойынша келешекте ж?мыс?а орналастыру немесе бизнесті дамыту?а м?мкіндік жо? бол?анды?тан, ба?дарлама ар?ылы ондай адамдарды? экономикасы дамы?ан ??ірлерге к?шуіне м?мкіндік ?арастырыл?ан. Міне, ?азір облыс орталы?ына 71 отбасы к?шіп келіп отыр. Биыл б?л м?селені жал?астыру ?арастырылма?ан. М?мкін, алда?ы уа?ытта келешегі жо? ауылдарды? т?р?ындарын аудан орталы?тарына к?шіру ж?мыстары ж?ргізілетін болар.
Ал ?азіргі к?шіп келген т?р?ындарды? т?рмысы — жергілікті билікті? жіті ба?ылауында. ?олдау к?рсетіліп, оларды? ?ала ?міріне бейімделуіне жа?дай жасалма?.
Ал егер ба?дарламаны? ?атысушысы ж?мыс істемей, ?здеріне ?сынып отыр?ан бос ж?мыс орындарынан бас тартса, о?ан берілген ?ызметтік баспана да мемлекетке ?айтарылады. Егер отбасы ба?дарлама?а ?атысудан бас тартып, А?т?беден кетуді ?й?арса, ол ?зіне жола?ы?а берілген субсидияларды да кері ?айтарады.
P.S.
Тар ?оныстан ке? шиырды арты? к?ретін ?аза? ?шін ауылды? ж?ні бір б?лек екені белгілі. Т?тіні т?зу бол?анымен, тірлігі ?исы? ауылдарды? экономикалы? тиімді ??ірлерге к?шірілуі д?рыс шы?ар. Біра? баспас?зде жиі к?теріліп ж?рген ?аза?ты? ?лылары ту?ан ауылдарды «бай?амай» «болаша?ы жо?тар» ?атарына ?осып жібермесек болар. Пушкинні? Михайловское, Лермонтовты? Тарханы, Толстойды? Ясная Полянасы секілді ??рметті мекенге айналдыратын елді мекендер бізде де баршылы?. Е? бастысы, картадан ауылды? та?басын алып тастаймыз деп, тарихты ж?тып ?ойып ж?рмейік…
Автор: Мейрамг?л САТАЕВА, А?т?бе облысы
http://alashainasy.kz/main/39677/
