1990 жылдың ақпан айының басы болатын. Сол кездегi Бiлiм министрi, қазақтың қайраткер азаматы Шайсұлтан Шаяхметовтiң көмекшiсi қызметiн атқарамын. Бiр күнi әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетiнiң жанынан “Қазақ университетi” атты баспа ашылып, оған директорлыққа танымал қаламгер, баспагер Серiк Әбдiрайымұлы тағайындалатын болды. Сол үшiн ол кiсi министрлiктiң алқа мәжiлiсiне шақырылды. Секең аман-саулықтан соң асығыс екенiн, бiр кiсiмен кездесуге уәде берiп қойғанын айтып, өз мәселесiн күн тәртiбiнiң алдыңғы кезегiнде жылдамырақ өткiзiп жiберуiмдi өтiндi.
Мен ол кiсiнiң жуырда газетте жарияланған “Жел биiк ағашты тербейдi” атты халқымыздың мақтанышына айналған, аса көрнектi қоғам қайраткерi, үлкен ғалым, үш мәрте Социалистiк Еңбек Ерi, ұлы тұлға Д.А.Қонаев туралы жазған мақаласын оқығанымды айтып, жылы лебiз бiлдiрдiм. Секең “Сол кiсiге бара жатыр едiм” дедi сөз арасында. “Аға, ыңғайсыз болмаса, менi де ерте барсаңыз қайтедi, сәлем берiп, қолын алайын үлкен кiсiнiң…”, – деп жармаса кеттiм. Серiк аға бiрден келiсе кеттi. Содан кешкi сағат бесте баратын болдық.
Сөйтiп, белгiленген уақытта Төлебаев көшесi мен Виноградов (қазiргi Қарасай батыр) көшелерiнiң қиылысындағы үйдiң екiншi қабатындағы үлкен кiсiнiң – Димекеңдей ұлы адамның пәтерiнiң қоңырауын бастық. Есiктi бұрын тек газет-журналдардан, теледидардан көрiп жүрген еңселi қарияның өзi ашып, “Келiңдер, жiгiттер, төрлетiңдер!” деп iлтипат бiлдiрдi. Байқаймын, Секең менiң баратынымды ескертiп қойған секiлдi.
Содан Димекең бiздi өзiнiң қарапайым төрт бөлмелi пәтерiнiң залын көрсетiп, сонымен жалғас тұрған жұмыс бөлмесiне апарды. Жайғасып отырған соң Секең менi үлкен кiсiге таныстырды.
Ол кiсi менiң туған жерiм қазiргi Өзбекстанның Бостандық ауданы екенiн бiлген соң, Бостандық ауданы Оңтүстiк Қазақстан облысының құрамында болған тұста, 1954 жылдары, онда сайлаушылармен кездескенiн, ауданның жерi, суы, шаруашылық ерекшелiктерiн, тамаша табиғатын, сол кездерде бiз бiле бермейтiн, естiмеген жайт – ауданда шай өсiру қолға алынғанын әңгiмелеп бердi. Серiк аға сөзге араласып:
– Аға, сол кезеңде, қолыңызда билiк тұрғанда, абырой-беделiңiз өрлеп тұрғанда, Леонид Ильичпен араңыз өте жақсы кезде, жақын аралас-құраластығыңызды пайдаланып, өзбекте қалған жерлердi түгел қайтарып алуға болмады ма? Оған әрекет етiп көрдiңiз бе? – дедi.
– Ақсақал, бұл мәселенi мен көтеруiндей көтердiм. Марқұм, жер барып хабар айтпасын, Шараф (Рашидов – Өзбекстан Компартиясының бiрiншi хатшысы) әйтеуiр бiрдеңенi бүлдiрген болуы керек. Леонид Ильич көнбей қойды. “Анау үш ауданыңды (Мақтарал, Киров, Жетiсайды) қайтардым ғой. Бостандық ауданында өзбектердiң пайыздық арасалмағы басым, қазақтар 30-ақ пайыз екен. Оның үстiне оған барар төте жолың жоқ. Ташкент арқылы айналып барасың” деп соқты. Содан мен оған дәлелдi жауап айта алмай қалдым. Әрине, оның сөзiне жауап айта алмағаныма, ол ауданды қайтарып ала алмағаныма қатты өкiнемiн. Бұл жағдай менi әлi күнге мазалайды… Сөйтсем, кейiннен бiлдiм, олар Бостандық ауданының бос жерлерiне жаңа шаруашылықтар ашып, Өзбекстанның арғы жағындағы iшкi аудандардан өзбек ағайындарды молынан көшiрiп әкелiп орналастырып, онан қала бердi қазақтардың өзiн ұлтын өзгертiп жазып, халық санағында жаңағыдай “жоғары” көрсеткiшке жеткен көрiнедi.
Димекең өзiмен әңгiмелесiп отырған адамға жасы көп кiшi болса да “ақсақал”, “үлкен кiсi” деп көпшiк қойып сөйлейтiн, көтермелеп өзiне жақын тартып отыратын әдетi екен.
Халық арасында ауызекi тiлде Дiнмұхаммед Ахметұлын бүкiл қалың елдiң, жұрттың әдеттегiше “Үлкен кiсi” деп атап кетуi оның бойының биiктiгiне қарай емес, сөйлеу салтынан алынған болар деп ойладым. Өйткенi менiң де әңгiме арасындағы қойған сұрақтарыма баласы қатарлы болсам да, “осылай ақсақал”, “үлкен кiсi, бұл солай болған” деген секiлдi тұрғыда назар аудартып, сөзiн әрмен қарай жалғастырып отырды:
– Болмаса Шыршық өзенiнiң арғы-бергi жағы, Шыршық қаласын қоса есептегенде , бәрi – қазақтың жерлерi ғой. 1934 жылы сол жерлерден, Қарақалпақтан айырылып қалдық. Тiптi, анау Жоғарғы Шыршықтағы Хванның “Политотдел” колхозына дейiн бiздiң аймақ болатын. Орынбор, Омбы да қазақ жерлерi едi. Солтүстiк, Батыс өңiрлерге де ауыз салып байқады емес пе олар. Бұлардың көне аттарының бәрi қазақша болатын. Мына өзiмiздiң Петропавл – Қызылжар, Павлодардың қазақша аты Тұзқала болған. Кереку дейдi. Олай емес, шатасады. Ол жердiң маңында бұрында тұз өндiрiсi болған. Коряков деген орыс оны өңдеп қалаға сатқан. Содан мына Коряковтiкi ғой, Коряков, Кәрәку, Кереку болып кеткен. Менiң бiлуiмше, осылай, ақсақал. Сол облыста Май атты аудан бар. Оның да аты бұзылған, бұрмаланып кеткен сөзден шыққан. Неге десеңiз, мұнда бұрын орыстың байлары жүн жуады екен. Содан ол жер “мойка” – майка болып, “Майский район” аталып кеттi. Жамбыл – Әулиеата, одан бұрын Тараз атанды. Анық-қанығын бiлмеймiн, қырғыздар Фрунзенi “Манас” деп қоятын болып жатыр деген хабар естiдiм.
– Әнеукүнi ресми түрде айтты. Бiрақ, Пiшпек қылып өзгерте ме, жоқ Манас етiп өзгерте ме оны ашып айтпады. Сiрә, сол Манас қылып өзгертетiн шығар, – дедiк сөз арасында.
Димекең ойланып тұрып:
– Ендi оны өздерi бiлсiн… Ондай жағдайлар көп қой. Бiзде, мысалы, Талдықорғанды алыңыз. Ол атаудың шығуы былай. Ол жерде бұрында кiшкене қорған болған ғой. Айналасы су, шетiнде тал өскен. Содан Талдықорған аталған. Үштөбенiң үш төбесi бар. Сол секiлдi атына заты, мазмұны сай қойылған. Әдемi емес пе? Бұлар бұрын былай аталған едi: Талдықорған, бұрынғы орыс аты – Гавриловка, Шелек – Зайцевка, Есiк – Надеждинская, Талғар – Софийская, сонан мынау Қаскелең, Ұзынағаш та солай орысша атанды. Мұның бәрi бұрынғы орыс казачестволарының ойлап тапқандары едi. Оны тарихтан бiлесiңдер. Небiр шұрайлы жерлердi, жақсы қоныстардың бәрiн солар тартып алды. Кейiннен оларды “қазақ жерлерiн босатасың” деп Жандосов әкесiн танытып қуды ғой. Оның жанын шүберекке түйiп, белдi буып, бiлек сыбанып жүргенiнде үлкен мән бар едi. Оның қателiгi деп кейiн соны көрсеттi. Ораз Жандосов, негiзiнен, ұлтының, халқының қамын ойлаған, сондай әрекеттерi үшiн күйiп кеткен азамат. Солай болды… Е-е, оның қайсысын айтасың…, – дедi өкiнiшпен.
– Әрине, жайдан жай емес екенi белгiлi…
– Кейде жұрт Мирзоянды жер-көкке сыйғызбай мақтайды. Қазақтар “Мырзажан” деген дейдi. Десе деген шығар. Бiрақ ол олай емес. Мен ол кезде қызметте емеспiн, оқып жүрген кезiм. Есiмде. Сталин: “Сендер жергiлiктi кадрларды өсiрмей, өз құйыршықтарыңды сүйретiп жүресiңдер” деп, Мирзоянды екi рет сынады. Шындығында, ол сырттан 70-тей адам алып келiп, басшы қызметтерге қойған едi. Алматы қалалық атқару комитетiне төраға етiп Саркисов деген армянды, Алматы обкомына Юсупов деген әзiрбайжан жiгiтiн, Балқашқа Топчян деген армянды тықты. Мұндайлар көп болды. Болмаса, жергiлiктi жерден қазақ кадрлары қаулап өсiп шыққан болатын. Олар қолдауды, көтерудi қажет еттi. Ораз Жандосов, Ораз Исаев, Нығмет Нұрмақов, Жалау Мыңбаев секiлдi қазақтың жiгiттерiнiң бәрi төменнен өскен, қызмет бабында әбден ысылған, дайындығы өте жоғары азаматтар болатын. Шаяхметов, Оңдасынов, Қойшығұлов, Қаржаубаев, Қадырбеков, Дауылбаев, Тәжиев, Шарипов, Оңғарбаев, Шоланов, Байжанов, Жанғозин сынды кiсiлер кiмнен кем едi?..
Димекеңнiң “Өттi дәурен осылай” атты кiтабының қазақша нұсқасымен жұмыс iстеп жатқан кезi екен. Арагiдiк аударма мәтiндерiн салыстырып Серiк ағамен ақылдасып отырды.
Димекең әйгiлi киногер Ш.Аймановпен де аралас-құралас болғанын айтып, “Қыз Жiбек”, “Атаманның ақыры”, “Құлагер” көркем фильмдерi туралы тарихи мәлiметтер келтiрдi.
– Мұныңыз дұрыс, аға, ел мұндай сырлы әңгiмелердiң бәрiн Сiздiң аузыңыздан естiгiсi келедi ғой, – дедi Секең.
Үлкен кiсi қағаздарының iшiнен бiр бет қағазды тауып алды да үңiлiп тұрып: “Хрущев өз почеркiмдi өзiм танымай қаламын деп айтатын едi. Сол секiлдi мен де өз қолымды өзiм танымай қалатын болып бара жатырмын кейде”, – деп бiздi бiр күлдiрдi. Содан кейiн:
– Е-е, таптым, – деп тағы да өмiрiнiң бiзге беймәлiм тұстарын әңгiмелеп кеттi, – Нұрмолда Алдабергенов – Талдықорғандағы “ХХII партсъезд” колхозының бастығы. Өте бiр ақылды, ұйымдастырушылық қабiлетi аса жоғары адам едi. Орыстар айтады ғой, “оригинально” деп, сондай оригинально жұмыс iстейтiн. Бiрде ол кiсiнiң шаруашылығында болдым. Үлкен шошқа бордақылау кешенi бар екен. Қора-жай мұнтаздай тап-таза, бәрi орны-орнымен. Бiрақ жұмыс iстеп жүргендер кiлең қазақтар екен. Мен таңғалдым. Мынаның мұнысы несi, анау халық мына жануардың тiлiн бiзден дұрыс бiледi ғой деген оймен, “шошқаны орыстарға бақтырмайсыз ба, иелерi солар ғой, мұның жайын солар жақсы бiледi ғой” деп төтелеп сұрадым Нұрекеңнен. Ол кiсi сонда құлағыма:
– О-о, Димеке, сiз бiлмейсiз. Бұлар, қазақтар, шошқаның етiн жемейдi, сонан кейiн торайын да ұрламайды, – дейдi. Көрдiңiз бе, қандай амал ойлап тапқанын. Мен мұны кiтапта айтқан жоқпын. Анау үлкен халықтың көңiлiне келiп қала ма дедiм. Ұят болар…
Журналистер Д.А.Қонаевта қонақта. 1993 ж
Ыбырай Жақаев – күрiш өсiруде тамаша табыстарға жеткен атақты диқан. Екi рет Социалистiк Еңбек Ерi атағын алды. Мен ол кiсiнi Алматы облысына шақырдым. Мұны өз кiтабымда ұмытып кетiппiн. Қосу керек екен. Ыбекең жарықтық жақсы адам едi. Иманы саламат болғай. Өзi де, сөзi де мығым едi. Ел арасындағы: “Жұрттың iшiне пышақ айналмайды, ал Қонаевтың iшiнде ерттеулi ат айналып шауып жүредi”, – дейтiн әңгiме де осы кiсiден қалған. Ыбекең Алматы облысының Балқаш ауданындағы кең алқаптарға күрiш егуде, бүкiл Ақдала аймағын күрiш өсiретiн құтты мекенге айналдыруда көп үлес қосты.
…Содан кейiн Димаш Ахметұлы жазып жатқан еңбегiндегi келесi бiр кейiпкерi – екi мәрте Социалистiк Еңбек Ерi атағын алған, әйгiлi шопан Жазылбек Қуанышбаев жайында әңгiмеледi. Атақты шопан-атаның қартайғанда көрген ұлдары – Қойшыбай мен Тойшыбай туралы, ол екеуiн мал дәрiгерлiк институтқа оқуға қабылдатқанын айтты.
– Сол екi баланың атын ырымдап сiзге қойдырған деген әңгiме бар ғой, жұрт арасында, сол рас па? – деген сауалымызға Димекең:
– Жоқ, ақсақалдың өзi қойған. Мен тек олардың оқуға түсуiне көмектестiм. Қазекең ат қоюда алдына жан салмайтыны белгiлi ғой… Гурьев облысында “Передовик” деген колхоз бар едi. Соның бүкiл елге мәлiм шопаны болды. Атын ұмытып отырмын. Өзiнiң жасы алпыстан асып қалған кезi болатын. Соған бардым. Қатыны егiз ұл туған екен. Құтты болсын айттым. Әлгi егiздердiң атын кiм қойғанын сұрадым. Сонда отағасы:
– О-о, несiн айтасыз Димеке, жақсы адам емес пе, соған ұқсап жүрсiн деп, бiрiнiң атын – Мақсым, екiншiсiнiң атын – Горький қойдым, – деп қарап тұр. Бұған не айтасың!?
Бұдан соң Дiнмұхаммед Ахметұлы Брежнев, Андропов, Горбачев сынды СОКП Орталық Комитетiнiң бұрынғы басшылары жайлы әрқайсысына тоқтала келдi де, соңғысына келгенде менiң қолымдағы репортерымды иегiмен нұсқап: “Сен анауыңды өшiрiп қойшы, мен оны перестройка-серестройкасымен қоса iшiн бiр кептiрiп алайын… Во-от… Кептiргенде былай… – деп қойып, әрi қарай баяндап кеттi. Содан қайта құру кезеңiндегi кемшiлiктердi кiтап қолжазбасынан дауыстап толық оқып шықты.
Одан әлгi қалдыбас қайраткердi Мәскеуге сонау Ставрополь өлкесiнен Андропов әкелгенiн, оны Саяси Бюроға мүшелiкке өткiзетiн мәжiлiсте Димекеңмен бiрге Мәскеудiң қалалық партия комитетiнiң бiрiншi хатшысы В.В.Гришин, Украина Компартиясы Орталық Комитетiнiң бiрiншi хатшысы В.В.Щербицкий үшеуi оған қарсы болғанын, кейiннен ол өзi билiк басына келгенде аталған үш басшыны да орнынан босатып, есеп айырысқанын, кегiн алғанын айтты. Алайда әлгi жаңа болған бiрiншi хатшының сөзiнде де, iсiнде де береке жоқтығын, қылған тiрлiгiнiң бәтуасыздығын, оны алда әлi уақыт көрсететiнiн, елдiң тоз-тозын шығаратынын айтты.
Кейiннен сол сабаздың атағы жер жарған Кеңес мемлекетiнiң ту-талақайын шығарып, алып империяның тарауына себепшi болғанын көргенiмiзде, шындығында да “Димекең әулие адам екен-ау” деген ойға келгенiмiз рас. Мұны ол кiсiнiң оқығаны мен тоқығанының, көргенi мен бiлгенiнiң, өмiрлiк мол тәжiрибесiнiң нәтижесi демеске лажың жоқ.
Бақтияр Сманов,
педагогика ғылымдарының докторы, Халықаралық Ш.Айтматов академиясының академигi
Жас Алаш газетiнен алынды
