Уәлихан Сейділдәұлы ӘБДІБЕКОВ,Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің Президенті, физика-математикағылымдарының докторы, профессор:
Ректор мырза, Түркістандағы халықаралық қазақ-түрік университетін басқаруға келгеніңізге де жарты жыл болып қалыпты. Ректордың «ұстанымында» қандай өзгерістер пайда болды?
-Қазақстан Республикасының Білім туралы, Ғылым туралы заңдары, саланың стратегиялық даму жоспарлары бар. Ректор деген солардан ауытқымауға тиісті. Бірақ өзім Түркістандағы университетті басқара бастаған кезден «Ректор патша емес, ал оның көмекшілері уәзір емес. Университеттегі басты тұлғалардың бірі-декан. Студенттерге декан жауап береді. Университетте жақсы, нашар маман ғана болады. Факультет жақсы болса декан жақсы. Декан нашар болса — факультет жаман. Студенттің білім деңгейі-оқытушының жұмыс сапасына тікелей байланысты. Студенттің білімі таяз болса бұл оқытушы жұмысының нәтижесі төмендігін көрсетеді» деген ұстанымдарды басшылыққа алып келемін.
-Уәлихан Сейділдәұлы, соңғы жарты жылда университетте не өзгерді?
—Өзгеріс бар. Оқытушылардың жүктемесін азайттық. Өткен оқу жылындағымен салыстырғанда 1 «ставкамен» жұмыс істейтін профессор, немесе доцент жылына сабақты 250-300 сағат аз береді. Бірақ айлық жалақыны бұрынғыдай алады. Біз оқу, білім беру, білім алу салаларында боямасыз, шынайы өмірді қалыптастыруға ұмтылып жатырмыз. Білім және ғылым министрлігіне, Денсаулық сақтау министрлігіне магистратура, докторантура бойынша игерілмеген 70 орыннның гранттық қаржыларын қайтардық. Мұндай жағдай университетте бұрын-соңды болмаған екен.
Шымкент қаласындағы университеттің орталық клиникасы жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру базасы ретінде мәртебесін өзгертті. Енді онда түлектеріміз интернатурадан өтеді, резидентурада білімін арттырады.
Университеттің халықаралық мәртебесіне сай биік талаптар қойылды. Біліктілікті арттыру бағарламасымен шет тілін білетіндердің барлығын Оксфорд, Кембридж, т.б. оқу орындарына ғылыми тағлымдамаға жіберу қолға алынды. Түркиядан лекциялар оқуға 200 профессор шақырдық. Олар әр 10 күн сайын келеді. Студенттерге дәріс оқиды. Оқытушыларымыздың тәжірибесін арттыру мақсатында семинарлар өткізеді.
Кентау қаласында химия, экология мамандықтары бойынша бакалаврлар даярланып келген. Оларды толық Түркістан қаласына көшірдік. Енді студенттеріміз бастапқы білімді бір жерде-Түркістанда алады.
Шаруашылық бөлімінің жұмысын шираттық. 200-ден астам қызметкерлер орындарын ауыстырды.
Қазір университетімізде барлық жұмыс ашық, жариялы түрде жүргізіледі. Жоғарғы экономикалық кеңес құрылды. Кез-келген адам қаржының қалай жұмсалып жатқанының есебін көріп, біліп отыра алады. Айта берсек, осындай өзгерістер көп.
—Профессор мырза, Түркістандағы университеттің-Ахмет Ясауи атындағы университеттің Қазақстандағы басқа оқу орындарынан қандай айырмашылықтары бар?
-Айырмашылықтары аз емес. Біріншіден, университетіміз белгілі мегаполистерде емес, қазақтың ұлттық салт-дәстүрі сақталған, қаймағы бұзылмаған Түркістанда орналасқан. Бірақ материалдық базамыз халықаралық деңгейге сай келеді. Ғылыми әлеуетіміз де мықты.
Екінші айырмашылығымыз бізде 32 ұлттың өкілі, негізінен, қазақ тілінде оқиды. Олар 59 мамандық бойынша білім алады. Басқа оқу орындарында студенттер мен оқытушылар ақылы негізде ағылшын, түрік тілдерін үйреніп жүрген болар. Ал біз кез-келген шет тілін тегін үйретеміз.
Студенттеріміз төрт тілде лекция тыңдайды. Бізде оқитындардың барлығы дерлік қазақ, түрік, ағылшын тілдерінде еркін сөйлейді, жаза біледі, компьютердің құлағында ойнайды.
Үшінші ерекшелігіміз мемлекеттік гранттан бөлек, студенттерімізді тегін оқытуға жылда Түркия мен Қазақстан мемлекеттері әрқайсысы 400 квотадан бөледі. Бұрын 280 квотадан бөлетін. Биылдан бастап екі бауырлас ел де көбейтті. Сонда… мысалы… қазір… барлық студенттеріміздің 25-30 пайыздайы квотамен тегін оқып жүр.
-Ректор мырза, әңгімемізді шамалы басқа тақырыпқа қарай бұрайықшы. Түркістанға келгелі бергі жарты жылдың ішінде қаланы одан әрі дамыту бағытында Сізге қандай жаңа идеялар келді?
-Бұл, әрине, маңызды мәселе. Бір нәрсе ақиқат. Университет қалашығы көне шахардың бұрынғы кескін-келбетін мүлдем өзгертіп жіберді. Әлі де құрылыстар одан әрі жалғасады. Бұл мәселеге Қазақстан жағы да, Түркия жағы да зор мән беріп отыр.
ХҚТУ қазір іс жүзінде Түркістан тұрғындарына ірі жұмыс беруші.
Мұнан тыс, «Түркістан-рухани астана» деген сөзді сирегірек айтуды ұсынған болар едім. Осы сөз кейбіреулердің санасында қызғаныш тудырып жүргені жасырын емес. «Неге Түркістан қазақтардың ғана емес, бүкіл түркі әлемінің рухани астанасы болуға тиісті?» деген ой біраз адамды мазаласа керек. Олардың барлығына «Қазақ ешкім ешқашан ешқандай арнайы шешім қабылдамаса да хандары мен билерін, батырларын қай жерде қайтыс болғанына қарамастан Түркістанға алып келіп жерлейтін дәстүрді қалыптастырған. Сөйтіп Түркістан шын мәнінде қазақ халқының пантионына айналған. Мұнда қазақ халқының жүздеген хандары мен билерінің, батырларының сүйегі байыз тауып жатыр», деп түсіндіре алмайсыз. Іштегі қызғаныш сезімдерін жасыруы да мүмкін. Әркімге өзінің туған жері «мысыр шахар» демейтін бе еді мұндайда.
Сондықтан мен «Түркістан-мұражай қала» деген концепцияны ұсынар едім. Мысалы, Римдегі Колизей сияқты.
Түркістанның айналасының бәрі ескі шахарлар. Оларда қазба жұмыстарын жүргізіп, саяхатшылар келіп тамашалайтындай ахуал қалыптастыру керек. Ата-бабадан келе жатқан қөлөнерлерді, шеберханаларды қайта жаңғыртқан абзал. Қаланың өзін ескі мен жаңа сәулет өнерлері үндестік табатындай дәрежеде дамытқан дұрыс. Бұл төңіректе Түркістан қалалық әкімдігінің қолында бірқатар жаңа жобалар бар екен. Соларды тағы да бір рет ой елегінен өткізіп, Үкіметте бекіттіріп алған абзал.
-Түркістан қаласы тұрғындарының менталитеті туралы қандай ойға келдіңіз?
-«Түркістан-менталитеті ерекше қала», деген қорытындыға келдім. Бұған қала халқының құрамы да әсер етсе керек деп ойлаймын. Мысалы, Солтүстік, немесе, Орталық Қазақстанда қайтыс болған қазақтың ханын, немесе биін, батырын Түркістанға әкеліп жерлеген. Сонда мәйітті алыстағы оның үш жұртының, яғни өз жұртының, нағашы жұртының, қайын жұртының өкілдері, тағы басқалар жиналып, жолда айлап жүріп Түкістанға жеткізген. Ал ең қадірлі азаматын жерлегеннен кейін «пәленшеміздің жанында қаламыз» деп, біразы Түркістанда қоныстанып қалған. Олардың ұрпақтары өсіп, өніп, қазір Түркістан қаласының байырғы тұрғындарының арасына сіңіп кеткен. Бірақ әліге дейін бір-бірімен туыстық қарым-қатынас жасап тұрады. Сондықтан мен Түркістан туралы қазақтың хандарының, билерінің, батырларының ұрпақтары ең көп шоғырланған қала, дер едім. Ал бұл кез-келген қаланың маңдайына біте бермейтін бақ.
Айта берсек, әңгіме көп қой. Қала тұрғындарының менталитеті ерекше болуына осы жәйттің де ықпалы бар деп ойлаймын.
Ахмет Ясауи мұраларының да әсері болуы керек. Түркістан халқы ұлын, қызын оқытуға құштар. Халқы білімді, талғампаз, елеулі жағдайларды талдап, сараптауға бейім. Осыдан барып, ғылымға деген ұмтылыс туса керек. Түркістаннан шыққан ғалымдар жеткілікті.
-Уәлихан Сейділдәұлы, өзіңіз «ғалымдар» деп қалдыңыз ғой. Қазір өзіңіз басқарып отырған Түркістандағы Ахмет Ясауи университетінде қанша профессор, қанша ғылым кандидаты бар?
—Профессорлар 100-ден астам. Оларды 200-ге жеткізбекшіміз. Мұнан тыс, Түркиядан 200 профессор келіп, лекция оқиды. Ғылым кандидаттары 300-ден астам. Доценттеріміз де жеткілікті.
-Мамандар даярлау, университет ғылымын дамыту қандай бағыттарда жүріп жатыр?
-Университет ғылымы төрт бағытта дамиды. Бірінші бағыт-медицина. Облысымызда 3 миллионға жуық халық тұрады. Шымкент қаласының өзінің тұрғындары жақын арада миллионға жетеді деген болжам бар. Дәрігер керек. Сапалы дәрігер мамандарын даярлауды мақсат тұтып, осы бағытта жұмыс істеп жатырмыз. Материалдық базамызды жақсы, өте жақсы деп бағалауға болады. Клиникалық базаларымызға шет елдің медицина университеттерінің өзі қызыға қарайды.
Екінші бағыт — жаратылыстану. Облыс аумағында уран өндіріліп жатыр. Кен көздерінің байлығы жағынан басыңыз айналады. Тау-кен өндірісі облыста бұрыннан жақсы дамыған. Сондықтан бұл бағыттың маңызы ұлан-ғайыр. Әрине, жаратылыстану бағытында ғылымды дамытуымызда бәсекелестеріміз де жеткілікті. Бірақ біз бос кеңістік таптық.
Үшінші бағыт — әлеуметтану. Әлігінде Түркістан халқының менталитеті туралы там-тұмдап айттық. Ол мәселелер де түбегейлі зерттеуді қажет етеді. Жалпы, Түркістанда өскен, осында қызмет істеп шыңдалған маманды кез-келген қиын учаскелердегі жұмысқа жіберуге болады. Бұл жерде үлкен мектеп бар. Әлеуметтік жағдайдың өзі шыңдайды.
Төртінші бағыт-педагогика. Облыста 1 мыңнан астам орта мектеп, жүздеген колледждер мен лицейлер бар. Оларда жұмыс істейтін мұғалімдердің өзі 50-60 мыңдай. Оқушылардың саны кейбір облыстардың халқының санымен шамалас. Жыл сайын жүздеген мұғалім зейнетке шығады. Бұл жердегі басты айтқалы отырғаным – Оңтүстік Қазақстанда жасөспірімдерді ата-баба дәстүрлері негізінде тәрбиелеу мәселесі өзекті. Бұған мүмкіндік те облыста молдау. Этнопедагогика элементтері республика бойынша алғанда Оңтүстік Қазақстанда көбірек сақталып қалған.
-Түсінікті болды. Ректор болып Түркістанға келген соң таң қалдырған жәйттер болды ма?
-Болды. Түркістан Ахмет Ясауи кесенесімен, ұлы ғұламаның осы қалада жерленгенімен әлемге әйгілі. Бірақ Ахмет Ясаудің өмірі терең зерттелмеген. Осыған әліге дейін таң қалып жүрмін.
Ректор болып тағайындалғанымша Алматыдағы Әл-Фараби атындағы ұлттың университетте басшылық қызметтер істедім. Бірақ Ахмет Ясауи атындағы халықаралық университет туралы көп естімеппін. Келгесін көрдім. Материалдық базасы мықты. Студенттердің саны көп. Талапкерлер де аз келмейді. Оқытушы-профессорлардың құрамы да салиқалы. Халықаралық мәртебесі бар. Осыларға қарамастан насихаты нашар. PR жағы жеткіліксіз деген қорытындыға келдім.
Тағы да бір риза пейілмен таң қалған мәселем болды. Университет қалашығындағы профессорларымыз бен доценттеріміз тұратын көше бар. Ол Нұрсұлтан Назарбаев атындағы көше деп аталады. Түркістан қаласының әкімі де мен сияқты, жаңадан тағайындалған екен. Сол кісіге айттым. Келіп, көшені бірге көрдік. Қазіргі жағдайына екеуіміз де риза бола алмадық. Әкім жедел облысқа шыққан болуы керек. Қазір Н. Назарбаев атындағы көше жөнделіп жатыр.
-Әңгімеңізге рахмет! Ізденіс іргелі, еңбек рәтті болсын!
Сұхбаттасқан-
Қуандық ОРАЗБЕКҰЛЫ,
Қазақстанның құрметті журналисі,
педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент.
докторы, профессор:
