Ш?кір дейік, мемлекеттік тілді? ?олданылу аясы к?н сайын артып барады. Б?гінде бір?атар ??жаттар ?аза? тіліне т?ржімаланып, ?олданыс?а енуде. ?йтсе де кей салада ?аза? тілі ?лі де жетімні? к?йін кешіп ж?р. ?сіресе, за? тілі, ???ы? ?ор?ау тілі бір?атар а?сап отыр?аны жасырын емес. Бір терминні? ?аза? тіліндегі бірнеше н?с?асын ?олданып ж?рміз. ???ы? тілі на?тылы?ты ?ажет етеді, сол себепті оны жан-жа?ты пайымдап, пысы?тап алып, ?олданыс?а енгізу керек. Б?л ж?нінде «???ы? ?ор?ау саласында?ы терминдерді біріздендіру» атты республикалы? семинар?а ?атысушылар м?лімдеді.
Е?семізді тіктеп, т?уелсіз ел атан?анымыз?а жиырма жылдан асты. Осы уа?ыт ішінде к?ллі ?аза?ты? ?абыр?асын ?айыстыр?ан тіл м?селесі к?н т?ртібінен т?скен емес. ?аза? тіліні? м?шкіл халін баяндап, мемлекеттік тілді т??ырына ?ондыру ма?сатында бір?атар жиын ?тті. Ма?ызды ??жаттар ?абылданып, на?ты іс-шаралар бекітілді. ?йтсе де ?аза? тілі ?лі к?нге аударма тілінен ары?а аса алмай отыр. Оны? бірнеше себебі де бар.
Жасыратын несі бар, біз ?лі к?нге терминдерді т?тастай ?аза? тіліне аударып,бірізге сал?ан жо?пыз. Тіпті кей с?здерді? ?аза? тіліндегі аудармасын естіп, езуімізді жия алмай ?аламыз. Неге? ?йткені аударма нашар, к??ілге ?онбайды, ??ла??а сі?бейді.
М?ндай ол?ылы?тар барлы? салада кездеседі. М?дениет ж?не а?парат министрлігіні? Тіл комитеті т?ра?асыны? орынбасары Шерубай ??рманбай?лыны? айтуынша, кей терминні? шикі болуына сала мамандарыны? аударманы шала беруі себеп болады. М?селен, мемлекеттік терминология комиссиясына бірнеше министрлік ?з ?сыныстары мен терминдерді? аудармаларын ?сын?ан. ?йткенмен ?ділет министрлігіні? ?сын?ан терминологиялы? с?здігі ?ана ?деден шы?ыпты. Ал ?ал?ан бес-алты министрлікті? ?сынысы кері ?айтарыл?ан. ?рбір сала мамандары терминдерді аудару, біріздендіру ісіне ат?сті ?арамай, жан-жа?ты пісіріп, жетілдіріп ?сын?аны д?рыс.
Жиын барысында ???ы? ?ор?ау саласында?ы терминдерді? ?аза?тілді н?с?аларын бірізге салып, ?олданыс?а енгізу керектігі ашы? айтылды. Сондай-а? жиын барысында термин жасауда жарыспалылы?ты? басым екендігі де с?з болды. Терминдерді? ?олданыс?а енгізілуінде ?йлестіру ж?мыстары кемшін. Яки терминдерді сараптау, тілдік талаптар?а сай келуі ескерілмейді. Шерубай ??рманбай?лыны? айтуынша, терминологияда жарыспалылы?ты? орын алуы за?ды. ?йтсе де ?р ?алым ?з зерттеуіне салып, терминді ?сынады. Ал ?алымдарды? ?сын?ан терминдерін саралап, ішінен ?ажеттісін ?олданыс?а енгізу мамандар?а ж?ктелер міндет. Жалпы, терминдерді біріздендіру тар саладан халы?аралы? де?гейге дейінгі кезе?ді ?амтиды екен.
Ба?ыт СЕРІКХАН?ЛЫ, Ішкі істер министрлігіні? Мемлекеттік тіл ж?не а?парат департаменті басты?ыны? орынбасары:
Ж?мыла к?терген ж?к же?іл
?азіргі та?да за? терминдерін, ???ы? ?ор?ау саласында?ы терминдерді іріктеп, бір кітап?а жинап, шы?аруды ?ол?а алудамыз. Терминдерді? ?аза? тіліндегі н?с?асын кітап ретінде ?ана емес, веб-портал?а да дайындады?. ???ы? ?ор?ау саласында на?ты аудармасы жо? с?здер де кездеседі. М?селен, лидер, авторитет, камера сия?ты с?здер ?р?илы аударылып келеді. ?ылмысты? іс ж?ргізу кодексінде «подозреваемый» деген с?з «сезікті» деп берілсе, кей жерде «к?дікті» деп беріледі. Осы сия?ты бірнеше ма?ынамен айтылатын с?здер баршылы?.
«Ж?мыла к?терген ж?к же?іл» демекші, барлы? салада?ы тіл мамандары бірнеше ма?ына?а ие терминдерді аудару ?шін бірігіп ж?мыс істеуі керек. Осы ретте, ???ы? ?ор?ау органдарыны? жеке терминологиялы? комиссиясын ??р?ан ж?н. Мемлекеттік терминологиялы? комиссия ?сын?ан терминдер Тіл комитетіні? веб-порталында жалпы емес, жеке сала бойынша берілсе ???ы? ?ор?ау саласында?ы терминдер бірізге ?ойлады деп ойлаймын.
Унзила ШАРАПАТ?ЛЫ, ?аза? гуманитарлы? за? университетіні? ?лтты? ???ы? жо?ары мектебіні? директоры, за? ?ылымдарыны? докторы, профессор:
Терминдерді сараптан ?ткізген ж?н
Кез келген за? за?и терминдермен жазылады. За?и термин за?нама?а кіргізілгеннен бастап, за?ды? к?шке ие болады. Сонды?тан за?намалы? ??жаттарда?ы т?ра?ты тіркестер, за?и терминдер бірізді болуы керек. За??а енгізілген т?ра?ты тіркестерді? бас?а баламасы болмайды. Бір за?намада бір тіркес екі т?рлі баламамен беріледі. М?селен, Азаматты? кодексте теріс пи?ыл деген тіркес кездессе, келесі за?дарда жат пи?ыл деген тіркес беріледі. ?аза? тілі ?те бай тіл. Теріс пи?ыл, жат пи?ыл, арам пи?ыл деп ?олдану?а болады. Алайда за?намаларда тіркестер біріздендірілуі керек. За? саласыны? маманын дайындайтын жо?ары о?у орындарында лингвист мамандарды дайындайтын б?лім ашу керек. Сонымен ?атар магистратурада за? ж?не латын тілі атты б?лім ашыл?аны ж?н. ?йткені біз Рим за?ын ?олданыс?а енгіздік. Я?ни латын тіліндегі терминдерді пайдаланамыз. Осы терминдерді? ?аза?тілді баламасын жасайтын мамандарды дайындау керек. Сонымен ?атар елімізде ?олданатын за?намалар мен нормативтік-???ы?ты? ??жаттар?а мониторинг жасап, терминдерді сараптан ?ткізген ж?н.
Шерубай ??РМАНБАЙ?ЛЫ, М?дениет ж?не а?парат министрлігі Тіл комитеті т?ра?асыны? орынбасары:
??п болады дегенге ??т ?онады
— Кей терминдерді ?олданыс?а ?сыныл?ан?а дейін, за??а енгізілгенге дейін жан-жа?ты пысы?тап, саралап ал?ан д?рыс. Бір ??ымны? бірнеше ма?ынасы, бірнеше сипаты мен белгісі болуы м?мкін. Бір ??ымны? белгілерін аны?тап, ішіндегі негізгіні тек сол саланы? маманы ?ана аны?тай алады. Б?л ретте жарыспалылы? бол?аны д?рыс. Жарыспалылы?ты? орын алуына бірнеше себеп ?сер етеді. Біріншіден, беделге басу. ?р ?алым ?зі зерттеп, ?сын?ан терминді с?здікке енгізіп, ?олданыс?а жібереді. ?ркімге ?зіні? е?бегі ысты?. Біра? м?ндай ?сыныстарды ?олданыс?а енгізбес б?рын, зерделеп ал?ан д?рыс. Екіншіден, ?йлестіру ж?мыстарыны? кемшін болуы себеп болып отыр. Я?ни терминді сараптау, тілдік талаптар?а сай келуін зерттеу ж?мыстары д?рыс ж?ргізілмейді. ?сіресе, республикалы? де?гейде ?йлестіру ж?мыстарын д?рыс ж?ргізу керек. За?да, нормативті-???ы?ты? ??жаттарда, тіпті республикалы? е? беделді басылымдарда сезікті, к?дікті с?здері бір с?йлемде бірнеше рет ?олданылады. За? тілі на?тылы?ты ?ажет етеді. Не туралы, ?андай с?з айтып отыр?анымызды на?тылап, д?л ?з атымен атауымыз керек. ???ылы деген с?зді? ?зін ??жаттарда ?а?ылы, ???ы?ты деп пайдаланамыз. Ауызекі тілде бірнеше ма?ынасы ?олданылсын, біра? к?сіби тілде бір ма?ынасы болуы керек.
Сол сия?ты Парламентте жиі к?терілетін м?селе — халы?аралы? шарттар мен келісімдерде терминдерді? бірізді ?олданылмауы. Біз ?зге елдермен т?рлі, биік д?режелі кездесулерде ел мен елді? арасында халы?аралы? шарттар?а ?ол ?оямыз. Кейде бірнеше елмен осындай байланыс орнатамыз. Сондай с?ттерде терминнен ?ате жіберіп, ?зге елден кешірім с?рап, Сырт?ы істер министрлігі ар?ылы нота жіберіп, ?айта ша?ыртып алып, терминді т?зететін жа?дайлар да болады. Б?л — бізді? тілімізге де, елімізді? имиджіне де еш?андай бедел ?келмейді. Сонды?тан терминдерді халы?аралы? ??жаттарда ?олдануды біріздендіруді? ма?ызын бай?ап отырмыз. Терминдерді ала-??ла ?олданып ж?ретін болса?, тілімізді? нормативті-???ы?ты? ??жаттарда за? тілі ретінде орны?уына кесірі тиеді.
За? саласы — халы?пен ты?ыз ?арым-?атынас орнататын сала. ???ы? ?ор?ау саласыны? барлы? мамандарын халы? біледі. ?рт?рлі жа?дай орын алып жатса да, ???ы? ?ор?ау саласыны? мамандарына ж?гінеміз. Еліміздегі тынышты? пен ?ауіпсіздік, азаматтарды? аманды?ы тікелей Ішкі істер саласыны? мамандарына ж?ктеледі. Мемлекеттік тілімізді? м?ртебесі биік, ж?лдызын жа?у — ж?лдызды азаматтар?а байланысты. Сардар айтса сарбаз?а, сарбаз «??п болады» дейді, «??п болады дегенге ??т ?онады». Сонды?тан тілді? ?олданыс?а еніп, ??т ?онуы ?шін бірігіп ж?мыс істейік. Сардар айтты ма, орындайды. Б?йры?ты орындамайтын сардар, сардар емес. Тілімізді? бір ж?йеге т?суі мен ны?аюына бірлесе атсалысамыз деген ниеттеміз.
?йгерім БА?ЫТ?ЫЗЫ
«aikyn.kz»
