ӘЛ – ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ

ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МЕТОДОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ

БІТІРУ ЖҰМЫСЫ

Қазақтың ежелгі наным — сенімдері

Орындаған: ІV-курс, Дінтану бөлімінің студенті ________

МАЗМҰНЫ

беттері

КІРІСПЕ……………………………..……………………………..3

I ҚАЗАҚ ЖЕРІНДЕГІ ИСЛАМҒА ДЕЙІНГІ ДІНДЕР

ЖӘНЕ АЛҒАШҚЫ НАНЫМ СЕНІМДЕР

1.1 Көне түркілердің дүниетанымдық көзқарастары ………..

1.2 Түркілердің сенім негіздері: Жер – Суға және

Ұмайға табынудағы дала дәстүрінің жалғастығы……………

1.3 Ежелгі діни нанымдар сонымен қатар, шаманизм және пұтқа

табынушылық кезіндегі сабақтастық мәселесі мен олардың

өшпес маңызы …………………………………………………………………

II ЕЖЕЛГІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДІНИ – ФИЛОСОФИЯЛЫҚ АСПЕКТІДЕГІ НЕГІЗГІ ІЛІМДЕР

2.1 Тәңірлік пен бақсылық …………………………………………………………..

2.2 Қазақстан жеріндегі Ислам дінінің жағдайы және негізгі

құндылықтарының алатын орны ……………………………………………….

ҚОРЫТЫНДЫ ……………………………………………………

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ …………….….

КІРІСПЕ

Дін — әлемдік өркениеттегі барлық қоғамдық құрылыстарға тән тарихи, саяси — әлеуметтік, дүниетанымдық және психологиялық құбылыс. Ол көне замандардан бері адамзатпен бірге жасасып келеді. Оны ең тұжырымды түрде Құдай мен адамның арақатынасы, адамның танымынан тыс күштердің барлығын мойындау және соған илану деп анықтауға болады.

Дін — рухани мәдениеттің бөлігі әрі дүниетанымның тарихи нысаны. Ғылым мәдениеттің, демек діннің де шығуын әртүрлі түсіндіреді. Бізге мәлім, дін бірнеше элементтерден тұрады. Солардың бірі — діни ғұрыптар. Кейбір ғалымдар әлемдік мәдениет осы ғұрыптардан бастау алған деген пікірге ден қояды. Екінші біреулер мәдениеттің алғашқы нысаны мифология деген пікірді ұстанып, оған мынадай дәлелдер келтіреді: алғашқы қауымдық құрылыста тұрпайы наным — сенімдер пайда болды, оның белгілі нормалары, тілі мен көркемдік тәсілдері пайда болды; осылардан бастапқы кауымдық синкреттік дүниетаным түрі қалыптасты; адам санасы жетілген сайын мифология трансформацияланып, сана мен рухани мәдениет салалары бөлініп, жеке жетіле бастады; көркемөнер, дін, адамшылық нормалары орнықты; дін пайда болып, әлеуметтік құбылыс ретінде қалыптаспас бұрын бастапқы қауымдық мифологияның құрамында және сонымен ажырамас қатынаста діни нанымдар дамып жетілді. Міне, осы тезиске сүйене отырып, ғылым дүниетанымның және табиғат пен әлеуметтік дүниені танудың тарихи қалыптасқан алғашқы нысаны мифология болды деген біржақты түжырымға келеді.

Бүгінгі ғылымда діннің пайда болуы туралы екі теория бар. Олар „прамонотеизм” және адамзат тарихындағы „дінге дейінгі кезең” теориялары. „Прамонотеизм” концепциясы әлемдегі тайпалар мен халықтар әуелгі баста бір құдайға сенген, көпқұдайлық кейін пайда болған деген тұжырымға негізделеді.

Көне діндердің пайда болуы мен эволюциялануы мәселесіне бірнеше ғылыми көзқарас бар: эволюциялық көзқарас (Чарльз Дарвиннің „Түрлердің шығуы” теориясы, 1859); әлеуметтік көзқарас (Огюст Конттың теориясы; ол бойынша дін – адамның рухани даму жолының алғашқы сатысы); анимистік теория (теорияның негізін салушы Э.Б. Тайлор) және функционалдық көзқарас.

Ғылымда осылармен қатар діннің көне наным нысандары да бар. Олар – ежелгі діндердің тарихи болмысындағы нанымдар және көптәңірлі (политеистік) діндер.

Политеизм дегеніміз бірден көп тәңірлерге сенім. Көптіңірлі діндерде тәңірлердің саны көбінесе бірнеше жүз тәңірмен шектеледі. Алайда, дәстүрлі үнді дінінде жүз миллиондаған тәңірдің болуы әбден мүмкін. Рухани ғылымдар бойынша дүние жүзінде Иудаизм, Христиандық және Исламнан басқа діндердің барлығы да политеистік болып есептеледі. Аталмыш үш дін монотеистік (біртәңірлі) діндер бобына жатады. Көптәңірлі сенімдердің атынан да көрініп тұрғандай тәңір ұғымдары да әр түрлі. Мысалы, үнді дінінде көптеген тәңірлерге қоса олардың бәрінен де жоғары, бәрін жаратушы бас тәңір туралы түсінік бар. Олар сонымен қатар әрбір тәңірді осы бас тәңірдің бір қыры деп ойлайды. Көптәңірлі буддизмде болса тәңірлер құтқарушы Буддамен салыстырғанда онша маңызды емес болып көрінеді. Қадими (ежелгі) гректердің көптіңірлілігі Зевстің ең мықта тәңір деп таниды. Гректердің тәңірлері жақсылықтарынан гөрі ақыл – еске симайтын жамандықтармен ерекшеленеді, олар ашулы, қаһарлы, кекшіл, шамкөс, ызақор тәңірлер. Көптәңірлі діндерде тәңірлерге мол мөлшердегі тәңірсымақтар, тәңіршіктер, аруақтар, перілер, жауыз рухтар туралы сенімдер қоса наным – сенімдермен күрделі байланыстарға кіретіні де белгілі.

Сонымен қатар, қазақтар дүниедегі жан — жануар, аң — құстар әр үйдің, жеке адамның, тіпті ұсақ жәндіктердің өз иесі — Рухы бар деп түсінген. Әрбір рудың өз Жебеушісі, яғни ежелден бері тіршілік етіп келе жатқан рухтас құдіреті болады деп пайымдаған С.А. Токаровтың зерттеулерінен көреміз. Ал, Л. П. Потаповтың анықтамасынша, «оларға табыну рулық меншікпен, кәсіптік құдіретпен бірігіп кеткен» деген ойды ұсынғанын көреміз.

Ал, анимистикалық дүниетанымның ең бір көне түрінде — таулардың, өзен мен көлдердің киелі Аруағын қастерлеу емес, сол таудың, өзен мен көлдің өзін қастерлеп құдірет тұту, яғни, біз бұл арада табиғаттың рух — бейнесін емес, өзін тіріге санап қастерлеу ісін көреміз.

Жақында жарық көрген Қ. Шұленбаевтың және Ә. Төлеубаевтың еңбектерінде бақсылар жөнінде толымды пікірлер бар. Жалпы, бақсы — шамандық іліміндегі басты тұлға. Ол — діни культті атқарушы, оны іске асырушы. Сондай — ақ басқа әлеуметтік құбылыстар сияқты бақсылық та бір орнында қатып қалған құбылыс емес, оның да туу, қалыптасу, даму, жоғарылау, тоқырау, қайта қалпына келтірілу кезеңдері бар. Соған сәйкес бақсының қоғамдағы орны да, атқаратын қызметі де, ол жөніндегі түсініктер де әртүрлі болуы мүмкін дейді. Сонымен қатар қазақ қауымына тән бақсылықтың түрлерін көрсетеді. Мұндағы маңызды мәселе бақсылықтың өз дәуірінде халықтың жалпы танымдық процесінің даму барысына қарай өркендеп, өз әлеуметтік қызметін шегіне жеткізе, межелі сатыға дейін атқарғанын көреміз.

Зерттеу жұмысымыздың мақсаты мен міндеттері – қазақтың діни наным-сенімдері діндер тарихының даму жолын (эволюциялық) егжей – тегжейлі зерттеп, қорытындылар жасап, философиялық – дінтанушылық тұжырымдарды ұсыну.

Зерттеу жұмысымдағы алға қойылған мақсатқа жету үшін, мынадай міндеттерді шешу ұсынылады:

діни сенімге деген адами қажеттіліктердің негізгі аксиологиялық – психологиялық мотивтерін анықтап, дін деген өзара ұғымның адамдарды байланыстырып, өзара жақындатуындағы мәнін көрсету;
дін мен философияның тұтастығын және оның нақтылы тарихи — әлеуметтік жағдайларда бірін – бірі қажет етуін көрсету;
қазақ сеніміндегі көптәңірлі (политеистік) сенімдердің басты ерекшеліктері (политеистік пантеизм, инкарнация, антроморфизм, дуализм, оккультизм тағыда басқалар) мен эволюциясын, олардың әлеуметтік – тарихи болмысын дүниетанымдық синкретизм жағынан зерттеу;
Қазақтардың ежелгі тәңірлік пен бақсылық, исламдық сенімдерінің діни тарихи-әлеуметтік орынын көрсету.

Зерттеу жұмысымның жаңалығы.

Зерттеп отырған бітіру жұмысымыздың ғылыми жаңалығы –діннің эволюциясына қарағанымызда ежелгі политеистік діндердің соңғы фазаларында монотеизмге қарай бет бұрғаны байқалады. (Мысалы, Зороастрдың реформалары, Зевстің бас тәңірге айналуы, түркілердегі бір Тәңір т.б.). Бұған қоса қазақтың ежелгі наным-сенімдеріндегі политеистік нанымдардың көпшілігінде монотеистік элементтер жиі кездесетіндігін аша көрсету. Сонымен қатар бұл бітіру зерттеу жұмысымызда ежелгі діндер тарихы мен құбылыстарын зерттеудің үлгілері ұсынылған.

Бітіру жұмысымыздың құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден, тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I ҚАЗАҚ ЖЕРІНДЕГІ ИСЛАМҒА ДЕЙІНГІ ДІНДЕР ЖӘНЕ АЛҒАШҚЫ НАНЫМ СЕНІМДЕР

1.1 Көне түркілердің дүниетанымдық көзқарастары

Ежелгі түрік – моңғолдардың нанымдарында көк те, жер де тәңірлер болып саналған. М. Молдабаева „Ежелгі түріктер қос күшке, көкпе (оны тәңрі деп те атаған) және жерге (жер — суға) сиынатын болған”/1/ дейді. Сондықтан, мәңгітас ескерткіштері мен моңғол шежірелерінде көк тәңір мен қара жер бірге жүретін сөйлемдер кезігеді. Мәселен: „Тәңір мен қара жер қоса қуат беріп, біз керейлерді бағындырған едік”, „жер тәңірден алтын шәрбат татқан қасиетті киелі”, „қара аспанға табынған оң болады”, „Көк тәңір мен қара жерден қуат алып” /2/. Тағыда тағы басқалар.

Алтын шежіреде тәңір сөзі тек аспан, көк мағынасында ғана емес, кейде Шыңғыстың орнына да қолданылған. Шыңғыс туралы тәңірдің ұлы, көктің ұлы, тәңіртекті, тәңірдің перзенті т.т. секілді бұтқа құлдыққа тән атаулар жиі кездеседі.

Көк тәңір туралы сенімдер барлық құрлықтарда, әсіресе, Солтүстік Америка, Африка, Солтүстік Азия мен Австралиядағы бейсуат қауымдарда қадым замандардан белгілі болған тәңір культі. Антропологтар мен дін тарихшылары мұны „биік тәңір” немесе „көк тәңір культі” деп атайды. Гумилев (1912 — 1992) ежелгі қытайлықтарда түрік ұғымындағымен бірдей көк тәңір нанымы болғанын растайды. /3/ Көне Қытай, Мысыр, Рим, Месопотамия елдерінде көк тәңір туралы нанымдар бар еді. Бұл елдердің патшаларының атағы көбінесе көктің ұлы, күннің ұлы, аспанның перзенті болып келуші еді. Бұл нанымда аспан мен жерді жаратқан тәңір, жерді тастап кетіп, аспанды мекендепті — мыс. Сондықтан, ол биік тәңір яки көк тәңір деп аталған. Солтүстік Американың тұрпайы халықтары мен орталық және Оңтүстік Африканың жабайы қауымдары, күннің күркірегенін осы көк тәңірдің дауысы деген. Сібңрліктердің нанымдарынша ай мен күн көк тәңірдің екі көзі. Зерттеушілердің топшылауынша көк тәңір көбінесе еркек немесе жыныссыз болып келеді (тек мысырлықтардың көк тәңірісі пұт ұрғашы саналған). Көк тәңірдің атын айғайлап айту үлкен пәлекет әкеледі деп сенілген. Ғалымдар көк тәңір туралы нанымды тәңірлер мен тәңірсымақтар туралы культтерден бұрын болған ең тұрпайы наным деп бағалайды.

Тотем сөзі Солтүстік Америкадағы Ожибва қызылтерілерінің Алгонпиан руының тіліндегі „ототеман” деген сөзден шыққан. Ол „оның қан қарындасы, бірге туысқаны” дегенді білдіреді. „Өте” деген сөз бір әке – шешеден туған аға – қарындасты, яғни, қандас туыстықты білдіреді. Бұл термин бірінші рет 1791 жылы аталмыш өңірге барған бір ағылшын саудагер тарапынан, қателікпен қолданылған. Аңның терісін жамылып жүрген қызылтерілерді көрген саудагер, әр адамның қорғаушы хайуаны бар екен деп, ойлап, тотем сөзін әдебиеттерге қосқан. Ожибва қызылтерілері туралы тұңғыш ғылыми еңбекті ХҮІІІ ғасырдың аяғында, ожибвалар ұлы рухтың өздеріне тотемді бергеніне сенеді. Сондықтан барлық ожибвалар бір тотем арқылы бір – бірінің туысқаны болып табылады де өзара үйленулеріне болмайды.

Ең ескі һәм примитивті наным – сенімдерге жататын тотемизмде киелі нәрсе міндетті түрде хайуан болуы керек емес: тау, тас, ағаш, көл, теңіз, жұлдыз, көк сияқты нәрселер де киелі саналуы мүмкін.

Фрейд табудан екі мағына табады: „Для нас значение табу разветвляется в двух противоположных направлениях. С одной стороны, оно означает – святой, освященный, с другой стороны – жуткий, опасный, запретный, нечистый”. /4/ Мұндағы мақсат киеліден киесізді ажырату болған делінеді. Сондықтан, тотем саналған хайуан немесе өсімдік ерекше құрметтеледі, оны жеуге болмайды. Табу сөзін бірінші рет батыс әдебиеттеріне енгізген кісі Австралия және Тынық мұхит аралдарын ашқан ағылшын теңізшісі, капитан Джеймс Кук. Ол 1771 жылы Полинезиядағы Тонго аралына барғанда, жергілікті тайпалардың тиым салынған нәрселерді „табу” деп атағанын байқайды. Тонголықтар кейбір заттарды немесе іс әрекеттерді жыл бойын немесе белгілі бір уақытта тыйым салынған деп қабылдаушы еді. Мәселен, олардың сенімінде екіқабат әйелдер кейбір тамақтарды жемейді деген табу бар еді. Табулар көптеген қоғамдарда қалыптасқан наным болып табылады; мәселен аталмыш қоғамдарда рубасымен немесе оның жақын туыстарымен төменгі тап өкілдері сөйлесе алмайды дейді.

Тотемшіл қоғамдарға тән жанұя қатынастары мен рулық өмірде мынадай екі қағида пайда болған;

Қан дауы: тотемдік сенімде адам денесінің қан мен шаш сияқты кейбір ағзалары киелі саналады. Олар адам денеснің ең киелі бөліктері саналғандықтан тотемнің руындағы күллі адамдар қан туысқан (қандас), бірге туысқан болып саналады. Барлық ру құдды бір жанұя тәрізді. Сондықтан, сол рудың кісісін басқа рудың кісісі өлтіретұғын болса, міндетті түрде қанның кегін қайтарып, руластың өші алынуы шарт болған. Қан даулау, яғни қанға қан сұрау сол рудың мүшелерінің намыс борышы болып есептелген. Мұны кей әдебиеттерде „ата кегі” деп атайды.

Басқа рудан үйлену: ру мүшелері бірге туысқан болғандықтан, сол рудың қыздары еркектердің қарындастары болып саналады. Осыған байланысты өз руынан әйел алуға болмайды, бұл табуды бұзуға жатады. Тек басқа рудың (басқа тотемнен тараған) қызын ғана алуға рұқсат етіледі. Тотемизмді екшеп зерттеген Фрейд (1856 — 1939) бұл жөнінде былай дейді: „… члены одного и того же тотема не должны вступать друг с другом в половые отношения, следовательно, не могут также вступать между собой в брак. Это и состовляет связанную с тотемом экзогомию” /5/. Басқа рудан үйлену немесе жеті атаға дейін үйленбеу бізде де жиі айтылатын мәселе. Негізінде бұл өз руынан қыз алмау табысы еді, моңғол шапқыншылығынан кейін, моңғол – татар ру – тайпаларының мұсылман түркі халықтарына сіңіп, түріктеніп және мұсылманданып кетуінен кейін формасы өзгеріп, мәселен, қазақ ішінде жеті атаға дейін үйленуге болмайды деген салтқа ауысқан. Алайда, қазақ ішінде (Қалқаман – Мамыр, мәселесінде бірін – бірі сүйген екі жас жазадан босатылсын деген.) мұның толық сақталмағаны белгілі. Бұл әдет жазба мәдениеті жоқ, жабайы өмір кешіп жатқан, мәдениеттің терімшілік – аңшылық сатысындағы моңғол тайпалары арқылы түркілерге (қазақ және қырғыздар) сіңген деп ойлаймыз. Мәселен, қалмақ, тарихшы Шыңғыстың өмірбаянында былай деп жазады: „Когда Тимучину исполнилось 9 лет Исугей с сыном поехали, по обычаю монголов, сватать ему невесту в дальный род (во избежание браков в близких степенях родства)”/6/. Моңғолдарда бұл мәселенің қаншалықты маңызды екенін көрдік, ал күллі түрік атаулының арғы атасы саналатын Оғыз – Хан туралы аңызда болса, оның әкесі қара ханның өзінің үш туған інісінің қыздарын Оғызға алып бергені жазылады: „Когда Огуз стал жигитои, Кара Хан дал ему в жены дочь своего младшего брата Тур – Хана … Кара Хан, выслушав эти речи, дал Огузу в жены дочь своего младшего барата Кыр – Хана среди них было Ур – Хана третьего младшего брата его отца …”/7/. Демек, ежелгі түріктерде басқа рудан үйлену табусы болмаған тәрізді. Ал, қазіргі заманда Түркиялық түріктер, әзірбайжан, түркімен, өзбек, ұйғыр, т.т. түркі халықтарында мұндай табу жоқ. Тек, қазақ, қырғыз және моңғол халықтарында белгілі иөлшерде бөлелерді үйлендіру әдеті кең тараған. Медицина ғылымы жағынан мәселеге қарайтын болсақ, болашақ нәрестенің ден саулығы әке және шешесінің генетикалық сапасына және ден саулығына тікелей байланысты. Сондықтан, қиыр шығыс және қиыр батыстағы бөлек ұлттардың, тіпті бөлек нәсілдердің өкілі болып табылатын екі ауру болып тууы, тіпті оның кемтар болуы әбден мүмкін. Ал, ден саулықтары жақсы, ұрықтарында генетикалық мүкісі жоқ екі бөле немесе немере жолындағы екі адам үйленсе, олардан болашақ баланың ден саулығы ата – анасынікі секілді жақсы болмақ. Алыстан қыз алу мәселесінің тарихи – этногенетикалық ақаулығы барлар қосылса, онда олардың руына, алыс – жақындарына қарап керегі жоқ, бәрі –бір баланың ауру юолып туу ықтималы өте жоғары болмақ. Бұл мәселеге, Исламият тұрғысынан қарайтұғын болсақ, дініміз немере жолындағы адамдардың үйленуіне тыйым салмақ. Бірақ,, үйленіңдер деген бұйрық та жоқ. Тек,, үйленетін адамдардың ден –саулығы, генетикалық қоры, қан тобы секілді қасиеттері болашақ баланың ден – саулығына залал етпейтіндей болғаны шарт.

Тотемизмнің белгілерінің өз кезінде Орталық Азия халықтарында кең тарағаны тарихтан белгілі. Мысалы, түрік қағанаты кезінде түріктердің арғы аталары көк бөрі деген қиял – ғажайып сенім бар еді. Көк бөрі туралы қытай деректерінде мәліметтер келтірген бек көп аңыз — әңгіме тараған. Сонау Х ғасырда түркілердің жер аумағын аралаған ғалым Ибн Фадлан „саяхатнаме” атты еңбегінде Башқорттардың жылан, балық, тырна секілді хайуандарға табынатұғынын мысал етеді. Сол секілді, ХІ ғасырдың ғалымы Әбу Сайд Гердизи қырғыздардың сиыр, кірпі, сауысқан және сұңқарға табынатынын айтқан /8/. Кейбір Орта Азия халықтары киізді, шүперекті, қайықтың қабығын қастерлеп, тәңірлердің бейнелерін жасаған. Осындай бұлттарды алтайлықтар „төс”, башқорттар „оуғұн”, ал якуттар „тауғара” деп атаған.

Мүшел жыл санауындағы он екі хайуанның әрқайсысының жылында туған адамдардың сол хайуанды ерекше қастер тұтуы да осы тотемшіліктің бір белгісі. Кейбір рулардың қарағайды ерекше киелі деп танып, табынуы да осыған саяды.

Түріктердегі тотемшілдіктің белгілерін, әсіресе, түрік қағанаты дәуірінен бастап көбірек көреміз. Оларды тұтастай осы нанымға қарады дей алмаған мен, тотемшіліктің ауыс – күміс енгенін байқаймыз. Мысалы, Оғыздарда қой руының болуы олардың қойды тотем есебінде тұтуының, яғни қойды қамқоршы, кие деп тануының бір белгісі тәрізді /9/. Ежелгі түркімендердің нанымы бойынша қой үйірінің ішінде тұрған адамға жауыз аруақтар жамандық жасай алмайды екен /10/. Әсіресе, қара түсті қой құдіретті саналған. Сондықтан қой көне оғыздар мен түркімендердің тотемі саналады. Қой бейнесінде кейде тотемшіліктің, кейде хайуандарға кие артуы (анимизм), кейде отқақұлдықтық (зороастризмнің) нышандары жиналған /11/. Түркімендер құрған мемлекеттердің Аққойлы (ХІҮ – ХҮ ғғ.) және Қарақойлы аталуының негізінде осы қой культінің әсері бар сыңайлы. Кейбір өзбектер аулада тұрған қой көзден сақтайды деп сенеді екен /12/.

Мәшһүр Оғыз қаған дастанында қағанның балалрының есімдері: оң қолдағылар – күн, ай, жұлдыз, сол қолдағылар – көк, тау, теңіз, сол кездегі тотемдік нанымның фольклор белгілері. Тотемдік сенімнің ешқандай ғылыми негізі жоқ екенін ғалым Сәбит Мұқанов былай деп түсіндіреді: „Мысалға керей атасы жер жорға ит, қыпшақтың бір атасы торы айғырдан пайда болды деген де аңыздар бар. Мұз теңізін төңіректеген алдердің анасы ақ аюдан, тайга орманындағылар – бұғыдан, Байкал көлін жағалаушылар – қара аюдан, түріктер қасқыр қаншығынан, қырғыздар ит қаншығынан туды дейтін аңыздар. Ғалым адам қоғамын өңіне қарап ақ, сары, қара аталатын үш жүйеге бөледі де, одан бергі жұртты қаны, тілі тұтастығына қарап, румендік, германдық, түріктік деген сияқты тайпаларға жіктеп кетеді. Сонда қазақ түркілер тайпасына „монголоид” аталатын сары нәсілге жатады”/13/.

Көптәңірлі нанымдардың түркілерде кезігетін енді бірі анимизм (рухқа құлдық). Анима – рух деген сөз. Анимизм нанымы бойынша табиғатта адам рухына ұқсас басқа да рухтар болады екен. Сондай – ақ, адамнан табиғатқа, заттарға ауған рухтар немесе сиқырлар болады.

ХҮІІІ ғасырда осындай діндер фетишизм деп аталған болатын. Латын тіліндегі „fetiche” сөзі сиқыр, сиқырлы, перілі нәрсе дегенді білдіреді. ХІХ ғасырда ағылшын этнолог Сэр Эдуард Бурметт Тайлор 1871 жылы жазған „Примитивті мәдениет” атты еңбегінде анимизм терминін қолданған соң, осы атау көбірек жұмсалатұғын болған.

Сәбит Мұхановтың рухқа құлдық туралы ойы мынадай: „мыңдаған жылдар бойына жәрдемді мифологиядан, яғни ойдан жасаған тәңірді таппақ болған адамзат, біраздан кейін ондай тәңірді өз болмысына, яғни денесінен іздеген. Сондағы тапқаны әруақ. Ойдан шығарылған құдайлар мен аруақтарға сиынған адамзат өзінің тіршілігі үшін, күресінде дәрменсіз болған кезінде „жәрдемші” сондықтан да ондай жәрдемшілерді олар ойдан шығарып ақырын тәңірге айналдырған”./14/

Анимизмде тотемизм сияқты алғашқы қоғамдық құрылым кезінде пайда болған тұрпайы наным. Тотемшілік сеніміндегі мана, табу және қандастық ұғымдары осы сенімдерде кездеседі. Тотемнің орнына ата – баба ұғымы көбірек дамыған. Рухқақұлдыққа адам – ақ аралас аталардың болғаны туралы аңыздар жиі ұшырасады.

Анимизмнің негізгі ерекшеліктері рухтың мәңгі тірі сақталатыны және рухтың, дененің белгілі бір орнында тұратұғыны туралы сенімдер. Дене өлгенімен рух өлмейді, дене тірі кезінде немесе өлгеннен кейін рух денеден айырылады. Бірақ та өлген адамның аруағы тірілерді қызғанып, немесе басқа да себептермен жамандық жасауы мүмкін. Сондықтан олардың өліктерін силау керек. Оларға тамақ немесе құрбандықтар беру керек. Осы себепті олардың қорғандарына жақсы көрген өаттарын, қаруларымен жылқыларын, әйелдерін бірге жерлеген. Орталық Азия жеріндегі қорған қабірлерде өліктермен қатар олардың нәрселерінің қойылғаны осыны меңзейді. Ғұн дәуірінде тіпті ері өлген әйелді күйеуімен бірге жерлеу салты болған. „Оңтүстік Сібірдің барша жерінде қола дәуірінде өлген еркектің моласына әйелін бірге қою ғұрпы болғаны архиялогиялық зерттеулермен дәлелденген. Бұған қоса сол сияқты құрбандыққа шалынған еркектерде табылған. Мұны әдет – ғұрып деп қарауға болады. Ол қан төгу арқылы соғыс киесін шақырудың ежелгі замандардағы ғұрпы. Бұл әдет төменгі Лена өңіріндегі тайпаларда болған, ол ел есінде әлі күнге дейін сақталған”./15/

Рухқақұлдық бойынша барлық құбылыстар аруақтардың билігінде сондықтан апаттар, аурулар мен сәтсіздіктер т.б. тікелей арам (жауыз) аруақтардың тәсірмен болады, олардың кесірінен сиқыр жасау арқылы ғана сақтануға болады. Осы себепті анимизмнің арқа сүйер және бас кәсібі сиқыршылық болған. Сиқырдың негізі адамдар мен табиғаттағы аруақтық күшті кейбір күштер арқылы қорғау болып табылады. Дауыстап айтылатын кейбір құпия сөздер жауыз аруақтарды адамдардың бұйрығына қаратады-мыс, немесе арам аруақтарға қарсы сиқырлы қорғаушы күші бар делінген кейбір заттар, мәселен, үкі, көк тас, тұмар т.б. талисман ретінде қолданылады. Талисман тағып жүру осы нанымның қалдығы.

Анимизмде барлық ғалам аруақтардан құралады, сонымен қатар оның қарамағында тұрады. Қытайдағы Конфуций мен Жапониядағы Синто нанымдары анимизмнің замани формалары саналады. Анимизмнің екінші қыры аруақтың мәңгілік болуының арқасында оның бір береген екінші денеге ауып тұратыны яғни бір жәндіктен екінші мақұлыққа ауып орын алмастыра беретіні туралы сенім. Бұл сенімді үндістандағы көптеген діндерден байқауға болады.

Анимизм яғни рухқа табыну Орталық Азия халықтарында көшпелі және жартылай көшпелі дәуірлерде қалыптасқан примитивті сенім. Аруақтың мәңгілігіне сенген түрік қағанаты кезінде Өтіген жері „Гүдін Инки” яғни „халықтың қорғаушы аруағы” деп аталған түрік зерттеушісі Абдұлқадір Инаб (1899 – 1972 жж.) „Ескі түрік діні тарихы” деген атпен 1976 жылы Стамбул шаһарында шыққан кітабында Батыс түрік қағанаты тайпаларының 5-8-ші айларда аруақтарға бағыштап құрбандық бергенін айтып кетеді. Табиғат мүшелерін тәңір қылып: күн, ай, тау, өзен секілді нәрселерге табынған көне түріктердің оларға аруақ деп сиынғаны да белгілі. Кейін адал және арам деп бөлінген аруақтар пайда болған. Содан соң ата – баба аруағына табыну, оларды қадірлеу салты қалыптасқан. Түріктер арасында сиқыр жасау, бал ашу, жауырынға қарау секілді кері әдістердің етек алып кеткені олардың аурудың себепшісін арам аруақтар деп ойлауынан. Бұл жөнінде 921 – 922 жж. Оғыз еліне барған Ибн Фадлаһ бәлай деп әңгімелейді: „олардан біреу ауырып қалғанда күң ғана қызметінде қалады. Өз үй ішінің адамдары ауру адамға жоламайды. Үйден алысырақ жерге апарып өлгенше немесе жазылғанға шейін шатырда ұстайды.”. Ауру арам аруақтардың кесірінен қашу, құтылу үшін жәдігөйлікпен айналысатын адамдар пайда болған. Бұндай адамдар аруақтарды өздерінің арам мақсаттарына қолданған.

Натуризм дегеніміз табиғатқа табыну яғни төңіректегі заттардың тәңірге айналдырылуы. Табиғаттағы орасан зор құдіретті құбылыстардың қыспағында болған адам баласы олардың пайда болу себептерін түсіне алмаған соң әрбір табиғат құбылысының жеке тәңірі бар деп сенген. Сондықтан күн, ай, жұлдыз, аспан, жер, су, от бәрі жеке – жеке тәңір болған. Бұлардан басқа жақсылық, жамандық, адалдық, арамдық, сияқты обстракт ұғымдардың да жекелеген тәңірлері болған. Тәңірлердің саны тым көбейіп бара жатқан соң оларды адамдар сияқты жанұяларға бөлуге тура келген. Сөйтіп баба тәңір, ата тәңір және бала тәңірлермен әйел тәңірлермен, ұсақ тәңірлер, шабарман тәңірлер ойлап табылған.

Көптәңірілі діндер мен мифология осылай пайда болған. Табиғатшылық нанымында тәңірлердің бейнесі сұлбасы ретінде сомдалған; алғашында олардың кескіні хайуан ретінде кейін жартылай адам, жартылай хайуан, ал ең соңында еркек немесе әйел түрінде жасалған. Адам пішінде сомдалған тәңірлердің адамнан айырмашылығы олардың өлместігі және қартаймайтындығы. Тәңірлерде адамдар құсап жеп ішеді, туады, үйленеді, қызғанады, ашуланады, күледі. Осы нанымның негізгі құлшылығының бірі тәңірлендірген заттардың мүсіндерін суреттерін жасау болған. Тәңірлердің мүсіндерін пұт (идолдар) дейді. Демек натуризм дегеніміз пұтқа құлдықтың бір түрі. Бұл нанымда адам өзінің тәңірін өз қолымен жасап артынан оған сиынады. Әсіресе Рим патшалығы кезінде пұтқақұлдық жерорта теңізі және Еуропа жерінде кең таралған нанымға айналғаны белгілі. Сондай – ақ сан жағынан көбейген тәңірлерді лауазыммен абыройына қарай реттеуге тура келген. Мысалы, Хитит елінің береке тәңіршісі Кибела барлық тәңірлердің анасы саналған. Көне гректерді ана тәңірі орнына Хера, әке тәңірі орнына Зевс деп қойған. Рим елінің әке тәңірі Хупиттар болған. Діни философ профессор Мехмет Айдын пұтқақұлдықтың философияның дамуына кері әсер еткенін, мәселен, платонның кейде тәңір, кейде тәңірлер едік деп қолданғанын, ал Аристотелдің тәңірлермен бірге субстанцияны да ең бастапқы деп санағанын мысал етеді./16/ Көптәңірлі халықтардың барлығында дерліктей „тау культі” нанымы бар. Мысалы, пұтқақұлдық монғолдар Бұрхан Халдун тауына сиынатұғын. Бұрхан моңғолша Будда деген сөз. Қазіргі моңғол тілінде тәңір құдай деген мағынада да қолданылады. Демек Бұрхан Халдун тәңірдің тау деген сөз. Моңғолдың „Алтын шежіресі” бойынша Моңғолдардың арғы атасы Бөрте марал деген қызбен үйленіп, Бұрхан Тауын мекен етіпті-мыс. Бұл екуінен моңғолдар тарайды екен. Бұл тауды киелі тәңір еткен Тимучин екен. (1155 / 1227 жж.) .

Шаманизм халықтарда күнделікті өмірді тек ырымдар билейді. Отырыс, тұрыс – жүріс, құдалық, ұйықтау, ішіп – жеу бәрін де де ырымдар кездеседі. Бірақта бұл ырымдардың қаншалықты дұрыс не бұрыс екені әлі тексерілмеді. Әрине тексеретін ғылым болса олар сол нанымдарға сенбес де еді.

Шаманшыл қоғамда сиқыршылар мен жәдігөйлекр де өз орнын алған. Олардың қолынан әртүрлі іс келеді, болашақты болжайды, жоғалғанды табады деген бос ырымдар етек алған. Шыңғыс хан туралы жазба деректерде оның сиқыршыларға жәдігөйлерге үлкен мән бергені тіпті жорыққа шығар алдында олардан кеңес сүрағаны айтылады. /17/

1.2 Түркілердің сенім негіздері: Жер – Суға және

Ұмайға табынудағы дала дәстүрінің жалғастығы

Дін — адамзат баласы жаратылғалы бері дүниеге келген өшпес шындық, ақиқат. Мәдениет пен өркениеттің түрлі институттары түгел дерлік діни нанымнан туындағаны, өрбігені хақ. Кез-келген халықтың, қоғамның өз тарихында діни санасы болғандығы тайға таңба басқандай айқын дүние. Дін-рухани мәдениеттің бөлігі әрі дүниетанымның тарихи нысаны болып табылады. Сондықтан дінді зерттеу, діннің болмысы мен тарихын, негізгі ұстанымдары мен ықпалын білу, оның құпиясын, сырын ашу әрдайым өзекті мәселелердің бірі болғандығына ешкім қарсы дау айта алмас. Ұзақ жылдар бойы әкімішілік-әміршіл жүйенің қыспағы мен асыра сілтеулер салдарынан ұмыт бола жаздаған көптеген құндылықтарымыздың бірі-дін мәселесі. Елімізде болмашы жұрнағы ғана қалған дініміздің негіздері мен тарихын білуге еліміз егемендік алғаннан кейін қол жеткіздік. Қазақ халқы тәуелсіздігін алғаннан бері еліміздің жарқын болашағы үшін қажетті көптеген мәселелер талқылауға салынып, қолға алынуда. Солардың бірі дін мәселесі болып табылады. Адамзат баласының баға жетпес құндылықтарының жоғалуы мүмкін, алайда адамзаттың діндарлығының жоғалуы мүмкін емес. Өйткені ол адамзат баласының қанында бар нәрсе. Сондықтан қазақ халқының болашағы үшін діннің атқарар қызметі, рөлі орасан зор. Қазіргі таңда елімізде өзінің ата-тегін, тарихын, дінін зерттеуге деген қажеттілік күн өткен сайын күшейіп келеді. Соңғы жылдары діни әдебиеттердің жаппай көбеюі соның нышаны іспетті.

Түркілердің сенім негіздеріне келетін болсак — Көне түріктердің наным-сенімдерін зерттегенімізде олардың көкке (көк культі), ата-баба аруағына (ата-баба культі, атақұлдық), аң-жануарларға (анимализм және тотемизм культтері) табынғанын, таудың аруағына (бұдұн инли, анимизм) сиынғанын т.т. айта аламыз. Л. Гумилев «Көне Түріктер» атты кітабында «Түркілердің діні» атты тарауда ежелгі түріктердің әр түрлі этникалық топтардан құралғанын айта келіп, шонжарлардың көбінесе ата-баба культінде болғанын, кейбір топтардың күннің жарығына табынғанын, кейбір тайпалардың жер-су деп аталатын жауыз тәңірлерге, ал бағзылардың тәңіршік аруақтарға табынғанын жазады./18/

Тәңірге, Жер – Су, Ұмайға табыну. Дала дәстүрінің жалғастығы. Жоғарыдағы көк аспан көне түрік дүниетанымының темір қазығы тәрізді. Бұл қазықты ол жоғарғы Тәңір әлемі, тіршіліктің тірегі Жер мен Су орналасқан ортаңғы әлем деп екіге бөледі. Аспанға (Тәңірге) табыну діни нанымда маңызды орын алады, бұл түсінікте де, сондықтан болар көкке табыну түркілер арасында кең таралған. Аспан тұрғындары өздерінің қанатты арғымақтарына мініп, аспан күмбезін шарлайды, түрік қағандары да аспанға ұқсас, асқақ, оларды көкте туғандар дейді. Көне түркі жазба мұраларында былай делінеді: «Аспан менің әкем Ильтериш-қаған мен анам Ильбильге-хатунды жоғарыдан басқара отырып, оларды (халықтан) биікке көтеріп, асқақтатты». /19/

Көк – Аспан мен Жер – Суға табынушылықтың пайда болуын адамның табиғат алдындағы мәңгілік парыздарлығымен, оның қиындықта қолдап, аштық пен зілзаладан сақтайтын, азық-түлікпен қамтамасыз ететін ізгі құдайлар мен пір иелеріне үнемі алғыс білдіру ниетімен байланыстыруға болады. Нақты өмір шындығын түсіну адамға жәрдем беретін жоғарғы көк аспан әлемі бар екендігі туралы түсінікті қалыптастырды. Көне түркілер үшін әлемдегі ең биік шыңның Хан Тәңірі атануы да кездейсоқтық емес.

Ежелгі қазақтардың болмыс шындығына етене сіңгені туралы деректерде айтылған постулатқа қайтып оралу олардың дүние түйсінуіндегі аспан ұғымына түсінік беруді қажет етеді. Малшы ең алдымен жарық жұлдыз шолпанды іздейді (шолпан шолпанды іздейді), темірқазық пен жеті қарақшының орналасуына қарайды. Шолпан жұлдызының маңыздылығы соншалық, ежелгі шолпандар оны барлық адамдардың ата мекені, жан тәнге қонғанға дейін соны мекендеді деп таныды. Осыдан нақты аспан денесі мен оның дүниені жаратушы рухани рәмізі ретінде идеалдануының синкретті тұтасуын көреміз. Реалдылық пен идеалдылықтың мағыналық бірлігі бұл жерде айрықша көзге түседі. Сол сияқты айды көне бақташылар ғарыштың, адамзаттың анасы санады. Бұл әсіресе, оның бетіне қара дақтар түсіп, кәрі кемпірге ұқсаған толық ай кезінде ерекше байқалады.

Көріп отырғанымыздай, Тәңір тылсым мәнді Аспан, құдайылық қана емес, қазақтардың көне діни нанымдарында бәрін жаратушы бастау болды.

Бұл тұрғыда Жер — Су Тәңірімен байланысты ғана емес, оған қарама-қарсы тұрған жер беті ретінде түсіндірді. Себебі, қазақтар жазық жерде өмір сүруге бейімделген еді. Алайда, қазақтарда Алатай сияқты таулы жерлер аз емес. Мысалы, Көк бөрі аяқ-қолы жоқ баланы құтқарып, одан алғашқы түркілерді туған Хантай тауларын еске алайық. Құдіретті Жер – Су құдайлары түркілерді қоршаған дүние оларға жаз басы көрінгендіктен құдайлық қасиетке ие болды. Сондықтан ата мекен, өмірлік кеңістік ұғымы негізгілері болып табылады. Бұл жер мен суды өзімдікі және басқанікі, досымдікі және жауымдікі деп бөліп, өз жері мен суын киелі қасиетке бөлеудің негізі болды. Жерді этникалық тап территориясымен салыстыру бұл түсінікті құдайлық қасиетке теңеп, оны киелендіруге әкелді.

Ұмай рөлі ең алдымен адам баласының тууы соған тәуелді болуымен сипатталады. Баланың дүниеге келуінде Ұмайдың маңыздылығы сонша, мысалы, армян авторы Каганкатваци албан эпископы исрайылдың Хазарларды шоқындыруын суреттей келе, Ұмайды Афродитамен салыстырады. Жамбыл облысындағы Билікөлден тас тұғыры табылған, ол Тәңір мен Ұмай жұбына табынған түркілер бейнеленген Құдырғын тастарына ұқсас. Бұл уақыттарда патшайымдарды Ұмаймен салыстыру кең тарады: Ұмай тек огим (Менің патшайым анам Ұмай тәрізді). Бұл оның барлық тіршілік иесі ретіндегі маңызының артқандығын көрсетеді./20/

1.3 Ежелгі діни нанымдар сонымен қатар, шаманизм және пұтқа табынушылық кезіндегі сабақтастық мәселесі мен олардың өшпес маңызы

Ежелгі діни нанымдар: фетишизм, тотемизм, анимизм, магия.

Адамзат тарихының бірінші, діни кезеңі құдайға деген сеніммен сипатталады, осы сенім түрлі топтардың мүдделерінің үйлесімін, қоғамдағы әлеуметтік тәртіпті қамтамасыз етеді. Дін бұл кездері қоғамда интегративті (біріктіруші) қызмет атқарады. Бұдан соң адамзат екінші және үшінші кезеңдерді бастан өткереді. Бірақ, Конттың пікірінше, қоғамдағы әлеуметтік – тарихи өзгерістер адамзатты ерте ме, кеш пе, қоғамдағы қатынастардың рухани негізі ретінде „екінші теологиялық синтезге” алып келеді, сол кезде „позитивті діннің” үлкен маңызы болады.

Ғылымда осылармен қатар діннің көне наным нысандары да бар. Олар – фетишизм, тотемизм, анимизм.

Болмыстың қай кезеңі болмасын, адамдар қандай да бір құдіретке сенуге ұмтылған. Діни немесе басқа да нанымдар адамдар сана — сезімін байлаған. Олардың ішінде:

Фетишизм — табиғи заттарға табыну.

Тотемизм — Тотем белгілі бір әлеуметтік топ үшін оның генеологиялық бастауы әрі желеп – жебеушісі, рәміз (символ) әрі ең басты құндылық.

Магия — белгілі бір сиқырлықтың барысында болжау қабілетінің көмегімен табиғи заттар мен құбылыстарға қоғамдық өмірдің барысында, кейінірек өз мүмкіншілігімен адамдарға әсер ете білу.

Анимизм — айналадағы көзге көрінбейтін заттардың тіршілік ететініне, табиғаттан тыс елестердің — жандар мен аруақтардың әрекет өмірлеріне сену./21/

Міне, осы құбылыстарды алғашқы қоғамдық құрылыстың кезінде діни сенімдер деп, олар әр қилы және әртүрлі мәнде болады деп түсіндіреді. Солай бола тұра, оларға ортақ нәрсе — айналадағы нақты дүниенің үстінен бір күштің үстемдік етуін жоққа шығара алған жоқ.

Ежелгі адамның сенімінің сырын ашу үшін ғалымдарға аз еңбек ету керек болмады. Белгілі бір тарихи кезеңде құрмет тұтатын мүліктің үстінен алдамшы әрекет жасау, қатаң, нақты тәртіппен жүргізілген сияқты тылсым күш табиғаттан бөлінген жоқ. Бірте — бірте адамның санасында өзінше бөлектенген жеке күшке айналды.

Фетишизм („ерекше қасиеті бар зат” португал. Сөзінен шыққан) – жансыз заттардың табиғаттан тыс қасиетіне, олардың магиялық қуатына деген сенімге негізделген. Фетишизм пұтқа табынудан, бойтұмар тағынудан, тағы да сол сияқтылардан айқын көрінеді. Бұл заттарда рухтардың, аруақтардың, тотемдердің қуаты бар деп саналады. Яғни, бұл өмірдегі күнделікті заттар құдіреттің символына айналдырылады. Осыдан о дүние туралы, табиғаттан тыс күштер туралы сенім қалыптасады.

Тотемизм (ототеман – Солтүстік америка үндістерінің тілінен, „оның тегі” деген мағына береді) құбылысын неғұрлым терең зерттеген ғалым – дін социологиясының негізін салушы болып табылатын Э. Дюркгейм діннің көне наным нысандары және олардың бертінгі көріністері әлеуметтік интеграция факторы болып табылады деген тұжырымға келді.

Э. Дюркгейм бойынша, діни сенімдердің бастауы – қоғамның өзі және көнедегі діннің ең қарапайым формасы осы тотемизм. Тотем белгілі бір әлеуметтік топ үшін оның генеологиялық бастауы әрі желеп – жебеушісі, рәміз (символ) әрі ең басты құндылық. Сондықтан ол (белгілі бір құс, аң немесе өсімдік) құлшылық объектісі, осымен бірге сол топты біріктіруші, рулық, тайпалық тұтастығын сақтаушы.

Америкадағы қызылтерілі тайпалардың тілінен қабылдаған „тотем” сөзі 1719 жылдан бастап, әдебиеттерде осы халықтардың діндерінің ортақ атауы ретінде пайда болған. Тотемизм ру мүшелерінің кейбір мақұлықтарға киелі деп табынуы немесе әр алуан киелі нәрселерге тәуелді болуы және рудағы немесе әрбір индивидумның сол рудың ортақ тотеміне туыстық байланысы бар деген сенім. Тотемизм көбінесе егіншілік және аңшылықпен айналысқан тұрпайы (примитивті) қоғамдарда кездеседі. Тотемизм хақында белгілі ғалым Зигмунд Фрейд (1856 — 1939) былай деген: „Тотемизм, напротив – чуждый нашему совершенному чуствованию религиозно – социальный институт, — в действительности давно оставленный и замененной новыми формами, остатвивший только незначительные следы в религии, правах и обычаях жизни современных и претерпевший, верîятно, большие изменения даже у тех íародов, которые и теперь придерживаются его” /22/.

Тотем сөзі Солтүстік Америкадағы Ожибва қызылтерілерінің Алгонêèн руының тіліндегі „ототеман” деген сөзден шыққанын айттым. Ол „оның қан қарындасы, бірге туысқаны” дегенді білдіреді. „Өте” деген сөз бір әке – шешеден туған аға – қарындасты, яғни, қандас туыстықты білдіреді. Бұл термин бірінші рет 1791 жылы аталмыш өңірге барған бір ағылшын саудагер тарапынан, қателікпен қолданылған. Аңның терісін жамылып жүрген қызылтерілерді көрген саудагер, әр адамның қорғаушы хайуаны бар екен деп, ойлап, тотем сөзін әдебиеттерге қосқан. Ожибва қызылтерілері туралы тұңғыш ғылыми еңбекті ХҮІІІ ғасырдың аяғында, ожибвалар ұлы рухтың өздеріне тотемді бергеніне сенеді. Сондықтан барлық ожибвалар бір тотем арқылы бір – бірінің туысқаны болып табылады де өзара үйленулеріне болмайды.

Тотем нанымының негізгі ұғымы осында жатыр. Басты сипаттары мынадай:

Тотем – рудың (жанұяның) шыққан тегі, пайда болу себепшісі саналады. Сондықтан, әр рудың тотемі сол рудың арғы атасы болып табылады/23/. Фрейд (1856 — 1939) айтқандай: „Все, что происходит от того же тотема, считается кровным родством, составляет одну семью, и в пределах этой семьи все считается абсолютным препятстием к сексуальному соединению, даже самые отделенные степени родства”/24/.

Ру тотемнің есімімен аталады, яғни тотемнің аты рудың аты.

Тотем, сондай – ақ, рудың рәмізі, белгісі. Мысалы, жылан руындағы жылан киелі һәм айрықша қасиетті нәрсе, сол рудың арғы тегі, рулық ентàңбасы һәм рудың аты болып табылады.

Мана: жан – жаққа тарап кеткен, адамнан тыс және адамнан жоғары, заттай немесе рухани қуат мана деп аталады. Мана рудың әрбір мүшесіне қуат мана деп аталады. Мана рудың әрбір мүшесіне көрінетін, білінетін, барлығын қоршаған күш болып саналады.

Табу: Тиым салынған іс – шаралар, әрекеттер, қол сұғуға болмайтын нәрселер, тисуге яки тиуге шек қойылған ғамалдар, заттар.

Тотемді құрметтеу – оны қасиет иесі санап құлшылық етушілердің бәрін қастерлеу деген сөз. Яғни, тотем белгілі бір әлеуметтік топқа қатыстылықтың рәмізі. Тотемизм бастапқыда рулар мен тайпалардың, бертін келе тұтастай халықтардың діни наным нысаны және олардың өзгелерден даралығын сипаттайтын белгі болып тұрақтайды. Осыған қарай бұл тайпаның, халықтың өзіндік ғұрыптары мен салттары қалыптасады. Олар мифологияға ауысады.

Көне замандарда тотем көбіне зооантропоморфты (адам және хайуан кескінді) бейнеленіп келді. Біртіндеп реинкарнация, яғни адамның өлген соң тотем бейнесінде дүниеге қайта оралуы туралы ұғым қалыптасты. Осыдан тотемдік жануарды, өсімдікті тағы да басқаларын өздерінің бұрынғы ата – бабаларының аруағы санап, оларды асқа пайдаланбау, ерекше қадірлеу салты орнықты. Осылайша тотемизм рулық қауымда тұтастырушы, рулар мен тайпаларда әлеуметтік қатынастарды реттеуші қызмет атқарды.

Анимизм (латын тілінде animus – жан, рух) жан мен рухты тірі және өлі табиғаттың сезіммен қабылданатын барлық заттары мен құбылыстарында жасырынып жататын, оларды басқарып отыратын жаратылыстан тыс күш деп санайды. Анимистік ұғымда егер жан жеке затпен яки оның бір бөлігімен байланысты болса, онда рух дербес тіршілік етеді, белгілі бір затқа дари алады.

Анимизм – алғашқы қауымдық құрылыста пайда болған құбылыс. Мұнда дуализм мен антроморфизм негізге алынған. Әлем бұл дүние және о дүние болып бөлінеді. О дүниеде рухтар мекен етеді. Бастапқыда бұл рухтар осы дүниедегі қасиеттердің бәріне ие болып келеген. Бертін келе рух, жан дегендер материалдық емес денелер деген ұғым орныққан.

Ғалымдардың пікірінше анимизм ілкінші (примитивті) діндерде жиі кездесетін және адамдардың өздерін қоршаған күштерді көптәңірліліктегідей абстракт суреттеуінен пайда болатын нанымдардың даму сатысының бір кезеңі. Алайда, үнді діндерінде абстракт және нақтылы тәңірлер өзара мыңғырып жүреді. Мысалы, үндінің ең көне діндерінен Ргведа нанымында (Веда жырларының ең көне формасы) от тәңірі Агни пұты жасалған, яғни тұлғаландырылған тәңір болғанымен, ол сонымен қатар, құрбандық оттың ішіндегі жасырын күштің өзі болып саналады.

Жаратылыстан тыс күштер шақыратын тұтастай ғұрыптар жүйесін құрайтын көнедегі нанымдардың бірі – магия немесе тылсым („ауызекі сөзде сиқыр, аяр, жады” деп те атайды). Бұл да анимизм және тотемизм қатарлы дүниеге келген құбылыс. Оның негізінде де рухқа, жанға иланым жатыр.

Магияның тарихи және дүниетанымдық эволюциясын зерттеген адам Дж. Фрезер. Ол өзінің „Алтын бұтақ” атты көлемді еңбегінде магияны көне дін емес, қарапайым ойлау тәсілі, наным түрі деген тұжырым жасайды. Оның ойынша, магия жоғалған жерде дін пайда бола бастайды. Дін құдіретке сенім, соған тәуелділік арқылы адамның өзін өзі тануына мүмкіндік ашады.

Ал Леви – Брюль адамның ой қабілеті, әсіресе қауымдық құрылыс кезінде, логикалық және пралогикалық деген екі бөліктен тұрады, біріншісі логикалық ойлау заңдылықтары бойынша дамиды, екіншісі кездейсоқ және мүмкін болатын жаратылыс, әлеуметтік құбылыстармен байланысты, ойлаудың осы екінші бөлігі жаратылыстан тыс күштерге илануға, пралогикалық магиялық ойлаудың тууына негіз болды, осылай әлемді діни тұрғыдан зерделеудің тағы бір ізі салынды, деп санайды.

Осы мәселемен шұғылданған ғалымдардың тағы бірі – Б. Малиновский бастапқы қауымдық құрылыста адамдар өз мүмкіндіктері көлеміндегі істерге қатысты ұтымды ойлауға қабілетті болды. Бірақ, өз мүмкіндіктерінен тысқары нәрселер алдына келгенде тосылып, осыдан тылсым ұғымы қалыптаса бастаған деген тұжырым жасайды. Ғалым өзінің „Магия, ғылым және дін” (1926) атты еңбегінде магияның қоғамға ықпалы жаратылыс құбылыстарын таным дәрежесіне байланысты, оның әлеуметтік қызметі – адамның саналуан жағдайларда шешім табу мүмкіндігінде, деген байлам жасайды.

Магияны ғұрыптық тұрғысынан қарастыра келіп, ғалымдар әсер ету тәсіліне қарай: 1. тікелей әсер ету; 2. инициалды (қол жетпейтін объектіге әсері); 3. парциалды (тамаққа, тағы басқа нәрселер арқылы әсер ету); 4. имитативті (ұқсас нәрсеге әсер ету) деп жіктейді.

Ол сонымен бірге мақсатына қарай: 1. әскери; 2. кәсіптік; 3. емдік сияқтылар болып бөлініп кете береді.

Дін дегеніміз Адам Атадан бері қарай бар нәрсе. Адамзат тарихында дін әрқашанда болған, бола да бермек. Атақты философ Хенри Бергсон „өткен тарихта және заманымызда ғылымды, пәнді және философияны білмейтұғын адам қоғамдарын кездестіруге болады. Бірақ, дінсіз ешбір қоғам болмайды” деген. Тағы бір батыстың философы Уильÿм Äæеймс „Біздің ойымызша адам баласы ең соңғы күнге дейін құлшылығын жалғастырмақ” деп, діннің маңыздылығын көрсеткен. Француз ойшылы Эрнест Ренан „сүйген нәрселеріміздің, дүниедегі өміріміздің және жоқ болуы мүмкін. Діндарлығымыздың жоғалуы мүмкін емес” дейді.

Дін секілді адамның адалдығының басты көрсеткіші болып табылатын қасиетті ұғымды жете зерттегеніміз абзал. Діндер тарихын зерттеген мамандар діни сезімдердің адамдары біріктіруде қандастық, жерлестік, руластық, өкілдер „дін” сөзін естігенде басқаша мағыналарды түсінеміз дейді.

Политеизм дегеніміз бірден көп тәңірлерге сенім. Көптіңірлі діндерде тәңірлердің саны көбінесе бірнеше жүз тәңірмен шектеледі. Алайда, дәстүрлі үнді дінінде жүз миллиондаған тәңірдің болуы әбден мүмкін. Рухани ғылымдар бойынша дүние жүзінде Иудаизм, Христиандық және Исламнан басқа діндердің барлығы да политеистік болып есептеледі. Аталмыш үш дін монотеистік (біртәңірлі) діндер òобына жатады. Көптәңірлі сенімдердің атынан да көрініп тұрғандай тәңір ұғымдары да әр түрлі. Мысалы, үнді дінінде көптеген тәңірлерге қоса олардың бәрінен де жоғары, бәрін жаратушы бас тәңір туралы түсінік бар. Олар сонымен қатар әрбір тәңірді осы бас тәңірдің бір қыры деп ойлайды. Көптәңірлі буддизмде болса тәңірлер құтқарушы Буддамен салыстырғанда онша маңызды емес болып көрінеді. Қадими (ежелгі) гректердің көптіңірлілігі Зевсті ең мықтû тәңір деп таниды. Гректердің тәңірлері жақсылықтарынан гөрі ақыл – еске симайтын жамандықтарûмен ерекшеленеді, олар ашулы, қаһарлы, кекшіл, шамкөс, ызақор тәңірлер. Көптәңірлі діндерде тәңірлерге мол мөлшердегі тәңірсымақтар, тәңіршіктер, аруақтар, перілер, жауыз рухтар туралы сенімдерìåí қоса наным – сенімдермен күрделі байланыстарға кіретіні де белгілі.

ХІХ ғасырдың аяқ шенінде пайда болған назария (теория) бойынша катенотеизм термині белгілі бір уақытта белгілі бір тәңірге сенімді білдіреді. Монолатрия белгілі бір топтың бір тәңірді өздерінің негізгі тәңірі ретінде қабылдай және оған құлшылық жасай отырып, басқа топтардың тәңірлерін жоққа шығармауы. Генотеизм ұғымы да соған саяды, яғни бір бас тәңірге табына отырып, жанама тәңірлерге де қарсы емес. Мысалы, көне Израилде Яхве культінде хенотеизм болған. /25/

Ақпейілді және арамға кескінді тәңірлер туралы сенімдер жер шарының көптеген аймақтарында кездеседі. Олардың ақпейілділерін мадақтау, арамзаларынан сақтану мақсатымен қыруар табыну рәсімдері жасалады. Алайда, көптәңірлі діндердің басым көпшілігінде ұсақ тәңірлерге қоса негізгі күш иесі бас тәңір туралы сенімінң бар екенін байқаған батыс ғалымдары атап айтқанда Авñтриялық Уилхелüм Шмидт ХХ ғасырдың бас шегінде өзінің атақты „Урмонотеизмус”, яғни барлық діндер негізінде ежелгі біртәңірлі бір діннен шыққан деген теориясын жасаған – ды. Бұл назарияны (теорияны) жақтап я қарсы пікір айтқандар көп болды. Шотландиÿлық фольклорист А. Ланг өз кезінде осы идеяны ұсынғанды. Бірақ, біздің ұғымымызша және қасиетті Құранның айтуынша адамзаттың тұңғыш өкілі Адам Атадан бастап бір дін, яғни бір Аллаһ Тағаланың барлығына, бірлігіне, шақырған діннің болғаны.

Көптәңірлі нанымдар мен діндерді зерттегенде мән беретін бір жәйт тәңірлік сипат артылған табиғат күштері мен нәрселерді анықтап алу. Тәжіибе бойынша олар үш топқа бөлінеді: ғарыш денелері; атмосфераға тән тәңірлер; жерге тән тәңірлер.

Осы сипаттаудың типикалық мысалын үнді – еуропалық көптәңірлі діндерден көреміз. Мәселен: Сирия, күн тәңірісі – ғарыштық топқа; Индра, боран, жауын және соғыс тәңірісі – атмосфералық топқа; Агни, от тәңірі – жерге тән ғарыштық тәңірлер атмосфералық тәңірлердің ісіне араласады.

Мәселен, грек нанымында Зевстың найзағайды өзінің жазалау құралы ретінде пайдалануы секілді.

Көне дәуірлерде адам баласының өркениет деңгейі әлдеқайда төмен, көшпелі, малдың және егіннің өсімін тіршілікте маңызды рөл атқарғаны белгілі. Сондықтан, көптәңірлі діндердің көпшілігінде күн тәңірі ең сыйлы әрі құдіретті тәңір есебінде болған. (тек қағидадан тыс, көне Вавилондағы Ұр мәдениетіндегі ай тәңірісі Син ең құдіретті тәңір саналған). Рим патшалығының ақырғы дәуірлерінде күнге табынудың күшейіп кеткені соншалық – кім, ғылыми әдебиеттерде „күн монотеизмі” деп аталатын тәңір есебінде тек күнді қабылдаушылық нанымы пайда болған. Күн культінің Римдіктерге әсерінің күштілігі соншалықты, олар христиандық ресми дін болған соң 25 желтоқсанды Иса Мәсіхтің туылған күні деп қабылдап, атын өзгертіп, көптәңірлі мерекелерді жалғастыра берген./26/ Христиан халûûқтары жыл сайын тойлайтын карновал, от жағу, маскарад мерекелері көптәңірлі кезеңнің қалдығы. Алайда, христиандықтың тарихын зерттеуші ғалымдар Исаның туылған жылын олай емес, б.з.б. 5-10 жылдары аралығында болғанын дәлелдеген. /27/

Христиан күнтізбесін Папа І Адриан тек 780 жылы шамасында қабылдап, бекіткен.

Заманымыздың бұрынғы ХІҮ ғасырында Мысырда болған Атонизм культі áойынша күн тәңірісі Ра ең ұлық тәңір еді. Атонизм Мысыр перғауындарының мемлекеттік діні болғаны белгілі. Бұл күн тәңірісі Атон шашқан жарық адамдардың қолына жетеді деген қағидаға негізделген көптәңірлі сенім. Перғауын Ахенатон (б.з.б. 1353 — 1336) Атонға арнап Ахеíатон қаласын салдырған, мұнда Атонға құлшылық жасалатын мінажатханалар да бар болған. Атон культінен бүгінгі күнге „Атон жырлары” деп аталатын шиырлар жеткен Нефåртити Атон дінін ұстанады да бүкіл елді – осы күн тәңірісіне сиынуға мәжбүр етеді. Олар бұрынғы күн тәңірі Атон – Раның атын өшіреді және қолдануына тиым салады. Бірақ, бұрыннан келе жатқан монахтар бұған іштей наразы болып, тіс қайраéды. Аяғында олар бір сылтауын тауып перғауынға операция жасап, миын зақымдап өлтіреді. Ахенатон өлгеннен кейін, Мысыр билеушілері бұрынғы тәңірлерді қайтадан қалпына келтіреді.

Күнге табыну кең таралған наным. Күн тәңірісін шумерлер, уту, ал Иаһудилер (еврейлер) шамаш деп атаған. Күнге табынуды (синтоизм) ұлттық дін етіп қабылдаған Жапондар күн тәңіриесін (ұрғашы тәңір) Аматерасу деп атайды.

Сондай – ақ, Америка құрлығында Ацтек мәдениетінде де күнге табыну рәсімдерінің болғаны анықталған. Демек, күнге табыну культі кадими замандардан көптеген қоғамдардың басынан кешкен бір дәуір болған. Барлық құрлықтардағы отырықшы және көшпелі қоғамдарда осы культ кездесуі мұны дәлелдейді.

Көптеген халықтарда аспан тәңірлері көбінесе жаратушы күштерге ие деген сенім қалыптасқан. Сондықтан, күн, ай, жұлдыздар секілді аспан денелеріне тәңірлік сипаттар берілген де, бұларға қоса биік тәңір (биік көк, көк аспан, көк тәңір) деген наным қалыптасқан. Сондай – ақ, егін тәңірі, су тәңірі, мал тәңірі деген топтар да жердегі билікті күзетіп, орындайды делінген.

Аспан тәңірлері Зевс пен Индра найзағайды, боранды, жауын – шашында билейтін болғандықтан, олар (найзағайды құрал ретінде қолдансын деп) сонымен қатар соғыс тәңірі болдырылған. Алайда, көптеген көп тәңірлі қоғамдарда соғыстың жеке тәңірі болушы еді. Мәселен, слàвян халықтарының соғыс тәңірі Свомтонит деп аталған. Сондай – ақ, көптәңірлі діндерде еркек және ұрғашы тәңірлердің өзара үйленуі де ғажап құбылыс емес. Мысалы, Месопотамияда Апсу және Тиамат тәңірлері үйленген, ал Үндістанда Шива мен Шакти, Грекияда болса Гаеа мен Уранус некелесіпті.

Егіншілікпен айналысқан халықтарда егінді құрытатын немесе өсіретін Аданис, Атымс, Осирис, Таммұз секілді тәңірлер болған. Йаһудейлердің көне тәңірлерімен Таммұздың есімі қазақ тілінде „тамыз” айы болғанын айта кетсек болады. Бұларға қоса, жерге тән кейбір есімдер, яғни тау, көл, өзен секілді жағрафиялық белгілер де көптәңірлі наным – сенімдерде тәңір бола алады. Мәселен, Грекиядағы Олимпус тауы (тау культі), Үндістандағы Ганга өзені (су культі) де шомылғандардың күнәсі ғафу болады деп сенеді үнділер. Су культінің белгілері көне қыпшақтарда да болған, деректерге сүйенсек олардың Ертіс өзеніне сиынғаны жазылады.

Сабит Мұқанов „тәңірі” дегеннің өзі ескі қанжұт (тибет) тілінде „аспан” деген мағына береді дей келіп, тәңірлердің пайда болуы жайында: „Табиғаттың осы сияқты түсініксіз дүлей құбылыстарының бәрін тәңірі санаған адамзат, бертінде олардың санын көбейтіп алған. Ғылымда олардың бәрін „миф” дейді. Мифологиялық құдайлардың ішінде үлкендері де, кішілері де бар. Мысалы, Грек мифологиясында ең күшті құдіретті құдай – Зевс. Өзгелері содан өрбиді. Солардың ішінде: Аспандікі – Уран; күндікі (оттікі) – Гефест; айдікі – Ио; жер мен көкті тұтас билейтін – Êрон; желдікі – Евр; теңіздікі – Посейдон; жыл тәулігінің мезгілдерін ауыстыратын – Оры; жаздікі – Латона; жер анасы – Гера; соғысты бастаушы — Арей”, /28/ деп, грек тәңірлерін моншақтай тізіп береді. Македониялық Ескендірдің (б.з.б. 356 — 326) Азия жорығынан кейін, эллинистік мәдениеттің әсерлерінің сонау Орталық Азия мен Үндістан елдеріне жеткенін көреміз. Ғасырлар бойы билік жүргізген грек әскерлері мен ақсүйектері өздерінің діни сенімдерін, тәңірлерін, әдет – ғұрыптарын бірге ала келген. Археологиялық қазбаларда сонау Пазырық қорғандарына (Алтай) дейін грек әскерлерінің табылуы осының айғағы. Мәселен, көне грек дінінде даналықтың тәңірі ұрғашы тәңір Афина екені белгілі. Ал, грек иконографиясында Африка үкі бейнесінде суреттелетұғын, өйткені, үкі грек ұғымында құстардың ең данасы саналатын. Шопенгауэр (1788 — 1860) үкі туралы: „Соâа – птица Афины: поводом к этому послужили вероятно, ночные занятия ученых” деген/29/. Дәл саìұрық құсында болғанындай, осы үкі туралы түсінік келімсек гректер арқылы Орталық Азия елдерінде таратылған.

Көне Египеттегі құдайлар пантеоны Жоғарғы және Төменгі Египет патшалықтарының құрылуы барысында қалыптасып, Көне Египетте ертерек дәуірлерде Жер — Ана және оның күйеуі, Нил өзенінің иесі Хапиді культі басым болды. Олар баршаға тіршілік сыйлаушы деп танылды. Одан бертініректе жер құдайлары Геб және Акер, олармен қатар Аспанды мадақтайтын ана құдіреті кейпіндегі Нут құдайына сиыну орныққан уақыттың өзінде Жер — Ана мен Хапи культінің мерейі жоғары болды. Египеттіктердің көнедегі тотемдік нанымдары құдайлар мен рәміздерге енгізілген хайуанаттар культінен көрініс береді.

Египетті Орта және Жаңа патшалық дәуірлерінде атақты Фива қаласынан шыққан фараондар (перғауындар) биледі. Ра — Күн құдайы Фивадағы Күн құдайы Амонмен теңдестірілді. Сөйтіп, бұл екеуі біріктіріліп, Амон — Ра Күн құдайы пайда болды.

Көне Египеттің мифтері әлемнің жаралуын әртүрлі түсіндіреді. Бір қағида бойынша ең мәртебелі Күн құдайы Хаостан пайда болды делінсе, екінші бірінде алдымен су болып, одан керемет лотос гүлі көтеріліп шығып, осы гүлден Ра пайда болады да, осыған дейін қараңғылық қапасында жатқан жерге жарық шашады. Тағы бірінде Хаостан көтеріліп шыққан аралға келіп ғажайып құс жұмыртқа салып, одан Ра шығады. Жаратылу туралы ең күрделі миф Гелиополис қаласында туған. Ол бойынша бір құдай екінші бір құдайды жаратады. Бертін келе күн құдайы Рамен біріктірілген Атум құдайы Хаостан пайда болып, өзін — өзі ұрықтандырып, екі құдіретті — ауа құдайы Шу мен дымқылдық құдайы Тефнутті дүниеге келтіреді. Олардан жер құдайы Геб пен көк құдайы Нут туады.

Мифтердің ішінде Мемфис қаласының қорғаушысы Птах атты құдайдың әлемді жаратуы туралы миф ерекше маңызды. Бұл құдай барлық дүниені, бүкіл әлемді оймен және сөзбен жаратқан. Ол аттарын тізіп айта отырып, алғашқы сегіз құдайды жаратады. Осымен бірге Амон — Ра Египет дінінде «барлық әкелерді, барлық құдайлардың әкесі, көкті көтеріп, жерді орнықтырушы, бірден — бір ұлы жаратушы құдай» болып қала береді. «Амон» сөзі «құпия», «тылсым» деген мағынаны білдіреді. Яғни, оның бүкіл болмысы көзге көрінбейтін, ғайып, тылсым. Ол Египеттің барлық қалаларында бас құдай болып танылды. Өзге құдайлардың бәрі жиыла келе осы бір Амон — Раның болмысын сипаттаушы болып танылды. Амон — Ра бір уақытта Осирис те, Птах та, басқа құдайлар кейпінде де бола алады деп саналды. Мәселен, кештің құдайы Атум, таңды сәулелендіруші Хепри болса, осылардың екеуі де, сонымен бірге Күннің де құдайы жиынтығында Амон — Ра деп танылды. Ол тотемдік рәміз ретінде қаршыға және алып мысық кейпінде бейнеленді. Антропозооморфтық бейнесінде қаршыға басты, күн тәрізді тәж киген адам түрінде салынды. Амон – «Ра» әлемдегінің баршасына иелік жасап, күндіз алтын қайықпен Нілде жүзіп жүреді, түнге қарай жер асты дүниесін кезеді деп есептелді. Ол әлемге өзінің үш көмекшісі — данышпандық әйел құдайы Сиа, құдіретті сөз құдайы «Ху» және әлемдегі тәртіп пен әділет сақшысы, өзінің құдай дағуасындағы қызы Маат арқылы патшалық етті.

Көне Египет мифологиясында өліп, қайтадан дүниеге келіп отыратын құдай — Осирис туралы мифтер циклі бар. Миф бойынша ол адамзатты құдайларды құрметтеуге, қалалар салуға үйретуші, адам етін жеуге тыйым салушы. Оны өзімен бірге туған Сет есімді құдай жек көріп, өлтірмек болады. Бірде Осирис үлкен той жасайды. Сет тойға саркофаг ала келеді де, барлық қонақтарды кезекпен жатуға үгіттейді. Осиристің кезегі келгенде саркофагтың беті сарт жабылып қалады. Қуанған Сет саркофагты Нілге ағызып қоя береді. Исида күйеуін бүкіл Египетті шарлап іздеп, ақырында Нілдің жағасынан, саркофаг ішінен табады. Осы жерде ол құдіреттің күшімен өлі Осиристен жүкті болып, Осирис Гор есімді құдай кейпінде дүниеге қайта оралады. Гор әкесін тірілтіп алу үшін өзінің бір көзін жұлып алып, Осиристің аузына салады. Осирис осылай дүниеге қайта оралады. Бірақ ол енді жер астына түсіп, өлгендердің әміршісі әрі төрешісі болады.

Осирис осылай өліп, қайтадан тіріліп отыруына қарай әр мерзімде жыл сайын жаңғырып отыратын барша табиғат символы саналады. Оның әйелі Исида (Исет) диканшылық және адамзаттың білім нәрін жинауына қамқоршы Ұлы Ана — құдай бейнесін сақтауымен қатар молшылық, отбасы және су, жел құдайы және суда жүзу жебеушісі болып таныдды. Ол адал жар және қайырымды ана символы.

Осиристің баласы — Гор Күн құдайы Амон — Раның, өзге құдайлардың құдіреттеріне ортақ саналды. Ол қаршыға кейпінде немесе денесі адам, басы қаршыға түрінде бейнеленді. Бертінгі уақыттарда Гор қанатын жайған күн түрінде бейнеленіп, оған күн сәулесінің құдайы ретінде құлшылық жасалатын болды. Ол фараондардың Осирис қатарлы құдіретті жебеушісі саналды. Нілдің теңізге қүятын сағасында орналасқан Бехдет қаласында оған ерекше бас ұрып, оның құрметіне ерекше мейрамдар ұйымдастыру тәртібі болды. Гордың кұн құдайы Амонмен дәрежелестігі түрліше көрінді: бірде ол шығып келе жатқан күн символы түрінде бейнеленсе, бірде бүкіл мемлекеттің сақшысы әрі қорғаушысы болып дәріптелді.

Сет Осириспен байланысты оқиғадан соң қуғындалған құдай іспетті шет жайлаған елдер мен шөл далалардың құдайы ретінде көрінеді, оның тотемдік белгілері шошқа, жираф немесе есек, есек басты адам, қара ниеттің нышаны.

Ай құдайы Тот (Джехути) Раның жүрегі саналды. Ол шымшық басты адам бейнесінде салынды, тотемдік рәмізі павиан (маймыл) болды. Ол құдайлар пантеонына көне замандарда Батыстан келіп енген, басқа қасиеттерімен бірге шындық пен ақиқат сырына қанық, даналық, жазу, есеп, яғни сауаттылық құдайы, Амон — Ра құдайдың қызы — әділдік құдайы Мааттың күйеуі, көне жәдігерліктерінің және кітапханасының байлығымен мәлім Шмун (Гермополь) қаласында ерекше құрметтелгені байқалады. Птаху құдайымен қатар қойылады.

Птаху құдайдың мәртебесі әсіресе Мемфисте жоғары болды. Ол алғашқы құдайларды жасаушы болуы себепті Амон — Ра бейнесімен бірдей адам кейпінде бейнеленді. Птаху — Ра құдайының жаны қасиетті Апис бұқасында болды. Осымен қатар ол Осириспен шендестіріледі (Птах – Сокар — Осирис), молшылық және адамды батпақтан жасаушы қошқар басты Хиум құдайының қасиеттеріне де ие.

Осылармен бірге Амон — Ра культімен байланыссыз, белгілі дәрежеде дербес құдайлар да болды. Олар — өлгендерді жебеуші, қорқау қасқыр басты Анубис (Инпу) құдай; сауық — сайран құдайы, отбасының жебеушісі, дұшпан рухтардан қорғаушы құдай Бэс (бұл құдайға табыну Египетке тыстан келген деп саналады, ол Уралда, Сібір мен Орта Азияда басым болған).

Египет мифологиясындағы барлык әйел — құдайлар Исиданың көрінісі болып саналды. Олар: Ренеутет — тағдыр мен қамбадағы астық құдайы, жылан түрінде бейнеленеді; Хатор — аспан және махаббат құдайы; Тефнугп — дымқылдық құдайы; Сохмет — соғыс құдайы; Баст — сауык, құдайы, мысық түрінде бейнеленген. Бұлардың әрқайсысының өз орындарының болуымен қатар бәрі де Исида деп танылған. Сеттің зұлымдықты бейнелеуіне қарай оның әйелі Нефтида да жағымсыз бейнеленіп, әрдайым Исидаға қарсы қойылады.

Осылайша Египет құдайларының пантеоны жергілікті культтердің бір орталыққа — Ұлы құдай бейнесіне тоғысып, мемлекеттік дінге айналуы Египеттің мемлекеттік тұтастығына қызмет етті. Көне Египеттің сан алуан, өте күрделі, монотеизмге жуық мифологиясын, діни ілімдер мен діни мәтіндерді абыздар мен ақсүйектердің ғана танып, білу мүмкіндігі болды. Ал қара халық өздерінің жергілікті құдайларын құдірет санап, соларға құлшылық жасады.

Көне Египеттегі құдайға құлшылық рәсімдері. Көне египеттіктердің діни ғұрыптарының негізінде адам жаны және Осиристің тірілуіне сену жөніндегі діни тұсініктер жатты. Олар адам жаны мынадай төрт бөлектен құрылады деп санады: 1) Ба — жанның өзі; 2) Хайбет — оның көлеңкесі; 3) Рен — есімі; 4) Ка — адаммен бірге пайда болатын, бірақ онымен бірге өлмейтін, тіптен тәнді сақтаған жағдайда өмір сүре беретін көзге көрінбейтін екінші бейнесі. Осыдан өлген адамның тәнін бальзамдап сақтау, оның мүрдесінің жанына қажет делінген заттар мен ас — су қою рәсімі орныққан.

Адам өлгеннен соң оның жаны — Ба мен есімі — Рен артта қалғандардың есінде сақталуы тиіс болды. Бұл адам жанының рахатқа бөленуіне кепіддік санады. Ба адам өлген соң оның жанының еркіндігінің символы ретінде құсқа немесе шегірткеге айналады деп саналса, адамның аты — Рен құлшылық атқаратын жерлердің қабырғаларына ойып жазылды.

Көне египеттіктердің о дүниеге қалтқысыз сенімі Осирис туралы мифтен айқын көрінеді. О дүниеге аттанған адамдар Осирис құдаймен шендестіріліп, олардың қабырғаға қашалған аттарына «Осирис» есімі міндетті түрде қоса жазылатын болған. Адам жанының пейішке (Иару даласына) барып жай табуы, сонда өзіне шығарылатын үкімді күтуі үшін жерлеу рәсімін дұрыс атқару ерекше маңызды саналған. Адам өлген соң Иару даласына, Осиристің алдына барады, соның көзінше Гор, Анубис және Маат өліктің жүрегін безбенге салып, оның кінасын айырып, үкім шығарады. Бұл уақытта өлік «Өлілер кітабынан» «Күнәні мойындау» дүғасын оқып, өз жүрегінің тазалығын дәлелдейді. «Таза» адам Иару даласына жіберіледі де, күнәлілер денесі арыстан, басы крокодил құбыжық — Амтқа жемтікке тасталады.

Көне Египет діні бойынша фараон жердегі құдай саналды, мемлекеттік және дін басқару соның қолына топтастырыëды, Күн қүдайы — Раның мұрагері және оның жер бетіндегі бейнесінің өзі болып құрметтелді. Бертініректе фараон әкім ретінде Осириспен шендестіріліп, жерді қастерлеу рәсімдерін тегіс басқарушы, жер қазынасының бас сақшысы дәрежесінде орнықты. Көне Египет дінінің мемлекеттік сипаты шет аймақтардағы барлық құдайлар культін бір пантеонға біріктіру қажеттігін талап етті. Осындай орталықтандыру барысында Египетті басқару мен ондағы діннің тұтастығының кепілі ретінде фараонды «тірі құдай» дағуасына көтеру заңды құбылыс болатын.

Нілдің батыс жағалауын қуалай «өлілер қаласы» созылып жатты. Осында Осиристің тірілу ғұрпы салтанатпен атқарылатын. Салтанат барысында Исида, Анубис, Гор, Нефтидалардың қатысуымен Осиристің жаны — Ба қайта «тіріледі». Өліктерді жерлеу үстінде құдайларға бұқа құрбандық етіліп, аяғы ұлан — ғайыр тойға ұласып отырған. Діни сенімде осы тойға өлген адамның жаны бірге қатысады деген түсінік орныққан.

Египет ақсүйектеріне қойылған ең көне құлшылық ескерткіштері — мастабтар немесе үш бөліктен түратын қабірлер. Оның алдыңғы бөлігіне құрбандық шалатын қондырғы мен о дүниеге өткен адамға тартулар қойылатын болған. Екінші бөлмесіне өлген адамның тас мүсіні орнатылған. Ал жердің астын үңгіп жасалған бөлегіне саркофаг орналастырылған. Көне патшалық дәуір фараондарының мүрдесі үшін алып пирамидалар тұрғызылған. Орта және Жаңа патшалық дәуірлерінде пирамидалар орнына тау үңгірлерін қашап, қуалай отырып ұзын галереялар жасалатын болған.

Әдетте ең үлкен храм қаланы қорғаушы құдайына арналып тұрғызылып, оған құдай мүсіні қойылған. Барлық ғұрыптар мен рәсімдер осында атқарылған. Храм тек құдай үйі болып есептелгендіктен, өзге ресми шаралар храм ауласында ұйымдастырылған. Құдай мүсіні тұрғызылатын бөлменің кіреберісінде әлемнің құдіретті өміріне мойын ұсынушылықты бейнелейтін залдың жобалануы міндетті саналған. Дінбасылары (абыздар) храмнан тыс үйлерде өмір сүрді. Олардың әрқайсысының қасиетті мәтіндер сақталатын кітапханалары болды. Храмның ішіне құдайға тарту алып, фараондар мен дінбасыларының ғана енуіне рұқсат етілді. Дін жолындағы қара халық аса ерекше жағдайларда ғана, мәселен, тұңғыш бала көргенде, құдай үйінің ауласына ене алатын болды.

Көне Египетте дін басшылары нақты бір құдайға құлшылық ету принципімен бөлінді. Олардың басында жоғарғы дінбасы — абыз тұрды. «Құдай сөзін» оқыған немесе храм шежіресін жүргізуші діндарлардың артықшылықтары басым болды. Дегенмен, саясатқа белсенді араласып отыратын Амон — Ра құдайының діндарлары ие болды. Құдайға құлшылық рәсімдерін үйде атқаруға да рұқсат етілді. Құдайлардың шағын мүсіндеріне құрбандық жасалып, солардың алдында дұға оқылды./30/

Көне грек мифологиясы. Дінтану — көне грек мифологиясының дамуын үш кезеңге бөледі. Олар — хтон (грек тіл. — жер) немесе Олимпке дейінгі кезең, классикалық немесе Олимп кезеңі және бертінгі немесе героикалық кезең.

Бірінші, хтон кезеңіндегі мифтік ұғым бойынша бүкіл әлемнің, барлық тіршіліктің негізі әрі анасы — асыраушы Ұлы Жер — Ана. Мифология бойынша жер тіршілік иесі және оның барлық тіршілік белгілері бар. Олар қоршаған ортадан, адамның өзінің қимыл — әрекеттерінен, мінез — құлықтарынан көрініс береді. Бұл кезеңдердегі мифологияның басты кейіпкерлері — медуза, химера, гвара т.б.

Классикалық немесе Олимп кезеңі патриархатқа өтумен, алғашқы мемлекеттердің пайда болуымен ерекшеленеді. Бұл тұтастай мифологияның жаңа арнаға өтуіне жол ашты. Табиғат құбылыстарымен шендестірілген құбыжық құдайлар орнына адамға қайырымды құдайлар бейнелері пайда бола бастайды. Жаңа құдайлар әлемнің, қоғамның және адамның тұтастығы үшін күрескерлер болып суреттелді. Олардың барлығы әлемнің тең ортасы деп танылған Олимп тауына топтастырылды. Осы орталықты айнала қоршаған космос кеңістігі ұғымы қалыптасты. Бұдан шет жатқан, бұрынғы және бір ізге түсірілмеген дүние, жоқ болмыс Хаос деген түсінік орнықты.

Олимп кезеңінің алғашқы мифтері жаңа құдайлардың ескі құдайлармен күресін баяндайды. Бұл күресте құдайлардың үлкені Зевс титандарды, циклоптарды, Хаостың өзге құбыжықтарын жеңіп, оларды жердің түпсіз тереңіне — Тартарға қуып салып, әлемді қайта жасайды./31/

Көне түркілердің анимистік көзқарастары шаманизммен байланысты. Шамандық әр түрлі бітімдерде әлі күнге дейін сақталған. Бір-бірімен тылсым арқылы жалғасқан үш дүние (жоғарғы, ортаңғы, төменгі) оларды байланыстырып тұратын ерекше адамдарды, яғни шамандарды талап етті. Бақсы зікір салған кезде экстазға түсіп, үш әлемді байланыстырады. Гумилев Л.Н. рухтармен қарым-қатынастарға түсуді шаманизм деп атаған, ол ертеден келе жатқан құбылыс, табиғатпен байланысы болмаған, практикалық сипатта болып, оған психологиялық және сексуальдік экзальтация барысында қол жеткен.

Қазақтардың алғашқы бақсы шаманы Қорқыт ата болды, ол туралы Шоқан Уәлиханов жазған еді. Біз Қорқыт атаның қазақтарды және оларға көршілес жатқан халықтарды қобыз ойнауға, түркі халықтарының аңыздарын жырлауға үйреткенін атап өтейік.

Шамандардың басты сферасы – емшілік, жерлеу рәсімдері, болжау, шаруашылық түрлеріне ықпал ету. Бұларды көптеген интеллектуалдар де-факто жиі қолданды. Шамандықты өркениеттілік тұрғысынан талдау бұл құбылыстың алыс-жақын бастауларын зерттеуге, өткен мен қазіргінің сабақтастығын бағалауға, әртүрлі уақыт пен кеңістіктегі мәдениеттердің сұхбаттасуына мүмкіндік береді. Осы бағытта ежелгі шаманизм мен қазіргі психоаналитикалық теорияларды тарихын мағыналық тұрғыдан салыстыруға болады.

Қазақ жерінде Буддизмнің пайда болуы.

Қазақстан жеріне әлемдік діндердің ішінде алғашқысы болып Буддизм келді. Бумынның ұлы Мұхан-қаған осы дінді қабылдады, ал оның мұрагері Тобо-қаған «Нирвана-сутрадан» бастап будда әдебиетін түркі тіліне аударуға жарлық берді. Негізі қаланған сәттен-ақ Түркі қағанаты будда сеніміне бет бұрды, бұл оның түркілер үшін қаншалықты маңызды болғанын көрсетеді.

Тарихи деректер Жетісудің Буддизмнің таралуының Мауераннәхрдан кейінгі екінші орталығы болғанын көрсетеді. Бартольдтың «Амудария мен Шу арасындағы елдің мәдени біртектілігі» туралы және «Қытай тарихшыларының Трансоксания тұрғындарын бұддашылар деп атайтыны» туралы айтқандары шындыққа жақын. «Трансоксаниядағы Буддизм» туралы басқа да деректер бар. Ан-Недимнің айтуынша, буддистербұл жерде манихесішілдерге дейін болған, Фихристің тағы бір жерінде «Мауераннахр тұрғындарының басым көпшілігі Исламға дейін көне замандарда осы сенімді (Буддалық) ұстаған», — делінетін. Бұл Буддизмнің Қазақстанның рухани өмірінде маңызды орын алғанын, қағанаттың ресми діні болып, осы жерді мекендеген тұрғындарды рухани біріктіруге үлесін қосқанын көрсетеді.

Қазақстандағы Манихейшілдік.

Қарастырып отырған кезеңде Қазақстан жерінде әр түрлі діни бағыттар таралды. Олардың ішінде Орхон жазбаларында көрініс тапқан Тәңір, Жер-Су, Ұмай анаға табынушылықтың, Енисейлік жазбалардағы шамандықты (бақсылық), Руна жазбаларында киелі сипатқа ие болған манихейлікті, курсивті жазуға негізделген Буддизмді және жоғарыда қарастырылған митраизмді атап өтуге болады.

Манихейшілдіктің тағдырында тіршілік етудің мәнсіздігін түсінген дінбұзарлық дүниетаным көрініс тапты. Езілгендер мен аш-жалаңаштардың идеологиясының көрінісі ретінде ауыр өмірге қарсы шыққан және осы өмірмен күрестің негізі болған Мани Культі пессимистік тұжырымдарға тірелді. Осы тұжырымдардың өзі-ақ оны әлемдік дамудың жиегіне қарай ығыстырып тастады. Эголитарлық пен элитаризм «құдайды таңдап алуға», тек азғана адамдардың аман қалу мүмкіндігіне ұласты.

Қазақ жерінде Христиандықтың таралуы.

Буддизммен қатар Жібек жолы арқылы христиандық та таралды. Бұл басында несториандық, кейінірек яковиттік түрінде V ғасырдан бастап қазіргі Қазақстан жеріне ене бастады және Шығыс Рим империясынан шыққан әулие Нестории сектасының өкілдерімен байланысты болды. Несториандықтардың ортадоксальды христиандықтан бөлінуіне олардың Мариядан құдайдың туғанын бекерге шығаруы себеп болды, яғни Христос құдай емес, қасиетті рухтың иесі, құдайдың елшісі деп танылды. Сондықтан Несториидің айтуынша Мария құдайды емес, адамды туған.

Көріп отырғанымыздай, христиан діні Қазақстанда ежелден болған, ал несториандық формадағы христиандық ХІ-ХV ғ.ғ. дейін сақталды. ХІХ ғ. Орыс шаруаларын Қазақстанға жаппай көшіруге байланысты Христиан діні қайтадан таралды, алайда бұл басқа уақыт еді.

Зәрдүштілік.

Отқа табыну адамдардың ежелден келе жатқан нанымдарының бірі. Сондықтан ол зәрдүштілік дінінде құдайшыл дәрежеге көтерілді және оны барлық нәрсені қамтитын нақты мән ретінде көтеру керек болды. Зәрдүштілік Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу өңірінде таралған. Археологтар бұл жерлерден жиі табатын арнайы құрбандық шалу орындары — аташдандарда от жағылып, құрбандыққа шалынған /32/.

Зәрдүштілік Қазақстан жерінің басым бөлігінде таралмағанымен, шығыстың ең көне діні, онда зұлымдық пен ізгіліктің, жарық пен түнектің қарама-қарсылық идеясы көрінеді. Бұл осы конфессияның бұрыннан дуалистік екенін байқатады.

Олардың басты кітабы — «Авеста». Зәрдүштілік Қазақстанда VI-VII ғ.ғ. Соғды миссионерлерінің ықпалымен таралды, бірақ оның жеке элементтері Оңтүстік Қазақстанда сақтар мен массагеттер дәуірінен бері болған. Басқа конфессиялар сияқты оның айқын белгілері Тараздан табылды.

Бұл дуалистік ілімдердің қоғамның рухани өміріне терең енгенін, орын алған діндерде зәрдүштіліктің ықпалы зор болғанын көрсетеді. Бұл маздакизмде қатты байқалды. Дуалистік ілімдердің Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда маңызды орын алғаны соншалық, мемлекет тарапынан құдалауға ұшыраған бұл конфессияларды жақтап, бұқара көтерілістері болып өтті. «Көтеріліс қолбасшылары көршілес түркілерді көмекке шақырып отырды, осы мақсатта олар көшпенділер арасында өз ілімдерін таратты /33/.

Бірақ, бұл негізінен жаңа діннің зәрдүштіліктің көптеген постулаттарын қабылдап, сабақтастықты жалғастыра білгеніне байланысты. Ал бұл Қазақстан тұрғындарының көне діні ретіндегі зәрдүштілік ұстанымдары мен бағдарларының маңызы зор болғанын көрсетеді. Зәрдүштілік дүниені мифологиялық тұрғыдан түсініп, дүниетаным дәрежесіне көтерілген конфессияға ұласты.

II ЕЖЕЛГІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДІНИ – ФИЛОСОФИЯЛЫҚ АСПЕКТІДЕГІ НЕГІЗГІ ІЛІМДЕР

2.1 ТӘҢІРЛІК ПЕН БАҚСЫЛЫҚ

Қай халықтың болмасын бүгінгісі өткен тарихымен астасып жатады. Өткенінен хабары жоқ жандардың бүгінге, болашаққа да берері шамалы болады. Халықтың тарихи, рухани тағылымы ұрпақ тәрбиесі мен оған берер өнегесіне және олардың азаматтық жауапкершілігін арттыра білуімізге байланысты. Келешектің қамын, оның мәнді болуын ойлаған халық жас ұрпақты бесіктен тәрбиелейді. Одан әрі дәстүр — өнегесін санасына сіңіреді. Мұның барлығы халықтың өзіндік қолтаңбасы бар тағылымдарынан туындайды.

Біздің мақсатымыз сол аталарымыз жасап беріп кеткен өнеге үлгілерін санаға сіңіру болып табылады. Қазіргі күрделі заманда иек артар жалғыз ғана құдірет, жас ұрпақты тәрбиелеудің негізгі құралы да рухани дәстүрлер тағылымы болады. Халқымыздың ұрпақ тәрбилеудегі салт — дәстүрлері мен мәдени ойлау процесіндегі нанымдық қасиеттері — ұлттық қалыптасуымен бірге туып, бірге дамып келе жатқан тарихи көне процесс.

Салт ұлттық ұрпақ тәрбиесінен, мәдени тұрмысы мен шаруашылық тіршілігінен көрініс бере отырып, адамның дүниеге келуімен бірге өрбіп отыратын құбылыс екендігі белгілі. Дәстүр — сол салттың өмірде әлденеше рет қайталанып, тіршіліктен ұзақ уақыт тұрақты орын алған түрі. Эволюциялық (қоғамдық түсініктегі) жолмен дамумен бірге оның, дәстүрлердің үзіліп қалуы сияқты түрлері де баршылық. Негізгі бағыты жалпыға бірдей тарихи процесс әртүрлі елде өзінше өзгеше болып келеді, әрине. Осы өзгешелікті тек ұқсастыққа баласақ, зерделеп отырған құбылыстың желісін жоғалтып алу қиын да емес. Яғни, халқымыздың түп тамыры — көшпенді түрік халықтарының рухани дәстүрлерімен тығыз қарастыруымыз керек. Көшпелі қоғамда техникалық прогресс болуы мүмкін емес деп ойлаудың өзі қате пікір екендігін замана ағымының өзі дәлелдеп отыр емес пе? Көшпелілер адамның өмір — тірлігінен айырғысыз көптеген бұйымдарды ойлап тапқан /34/.

Көптеген зерттеушілердің тұжырымдары бойынша түрік халықтарының жалпысына тән ерекше қасиеті, — өзіне ғана тән идеологиялық жүйесінің болғандығы. Мысалы, қытай мәдениеті, идеологиясы Ұлы даладан аттап өте алмады /35/. Себебі, кез — келген сыртқы ықпалдың қайсысы болса да мәжбүр етудің, көндіруге тырысудың зейін — зерделік, эмоциялық түрлерін қолданатыны мәлім.

Ал, көшпелілер болса мұндай күштеудің кез — келген түрлерінен ойдағыдай құтылып отырған. Өз рухани дәстүрлерін, мәдениетін дамытып, оны Қытай, Иран, Византия, Үндістан мәдениетіне қарсы қоя білген. Көшпелі халықтардың материалдық мәдениетінің нышандары нашар сақталғандықтан, Батыс Европаның ғалымдары арасындағы көшпелілерді «адамзаттың арамтамағы» деген пікірдің қалыптасуына әсер етті /36/. Қазіргі таңдағы жүргізіліп жатқан археологиялық жұмыстар бұл пікірді жоққа шығарып келеді. Көшпелілердің қоғамдық тірлігі мен әлеуметтік институттарының күрделілігі, мұқият әзірленген идеологиялық дүниетанымының болғандығы зерттеушілерді таңдандыру үстінде.

Сонымен бірге, көшпелі халықтардың қоғамдық даму сатылары да аса күрделі мәселе. Тағылықтың жоғарғы сатысын сипаттай келе, Ф. Энгельс былай деген: «барша мәдениетті халықтар өзінің қаһарманды дәуірін — болат семсер дәуірін басынан кешіреді» /37/. Мұны темірді балқытып өңдей білген көшпелілерге де қолдануға болады. Көшпелілер сипатына сай келетін пікірдің бірі «қарапайым феодалдық қатынастардың ерте құрылған түрі» /35/ екендігі де дәлелді. Үлкен мәселелер тізбегі көне қазақ жеріндегі діни нанымдардың бағыттарына байланысты. Тәңірге табыну, Жер, Суға, Ұмай анаға табыну бақсылық, шамандықпен ұласып жатты. Тұрғындардың идеологиялық қауымдастығын сақтау үшін діннің әмбебаптық қалыптағы қасиеттерін іске асыру негізінде буддизм пайда болды. Онымен бірге Манудың үш уақыт жайындағы концепциясының нәтижесінде манихейшілік дамып өркендеді. Христиан діні болса, несторианство және яковитство қалыптарында зороастризммен жарыса дамыды. Ал, бұлардың екеуі де даланың барлық халықтарына ықпал жүргізген Митра құдіретіне ұмтылды. Бұл мәселелер діндердің синкретизмі мен әртүрлілігін ой елегінен өткізуге алып келеді. Мұның өзі, «руникалық жазбалар куә болғандай, синтез, жалпылау мәселесін алға қояды»/38/.

Тәңірге, Жер, Суға табынудың пайда болуын адамда әуел бастан қалыптасқан ризашылық сезімдерімен байланыстыруға болады. Бұл құдайлар қарапайым тіршілік иелеріне қамқорлықпен қараған, ауыр кезеңдерде адамдарға азық — түлік сыйлаған мейірбандықтарына алғысын білдірудегі ниетінен туған еді деп есептейміз. Осындай өмірдің нақты шындығына көз жеткізу адамдарға жәрдемдесетін жоғары әлем бар деген түсінікті туғызуы да заңды еді. Ежелгі түрік әулеті өздерінің ұғымдарындағы ең биік шыңды Хан — Тәңірі деп атауы да кездейсоқтық болмас. Болмыстың мәнін және оның рухтық көрінісін Аспанға саю қазақ халқында көпке дейін сақталып келді. Аспанға құдіретті күшті Құдай түрғысынан мұқият жасалынған талдау мен көшіп — қону бағытын анықтаудағы басты нысана ретінде қарастырылуы өзінің дүниетанымдық тұрғыдағы Тәңіріне табынуына ықлал етті. Бұдан шығар тұжырым «нақты аспан объектісімен оның тірі дүниенің рухани символы ретінде уағыздалуы арасында сәйкестік бар» /39/ деген пікірге толығымен қосылуға болады.

Енді мәдени — рухани дәстүрлеріміздегі нақтыламақ болған бақсылық пен тәңіршілдікке ойыспай тұрып, діни нанымдардың — тотемизмдік, магиялық — сиқырлық, анимизмдік, фетишизмдік формаларының діни санамыздың қалыптасуына тигізген әсерлерін қарастыра кетуіміз де қажеттілік болар. Қазақ халқының діни сенімінде тотемистік сенім болды және олардың әдет — ғұрпының қалыптасуында, тұрмысында жан — жақты рөл атқарды деп ойлауға негіз бар. Мысалы, ескі жыл есебіндегі он екі жануардың атымен байланысты атаулар. Оған қоса үй жануарларының әрқайсының иесі бар деп біліп, ат қойып айдар таққан: Зеңгі баба, Ойсыл қара, Шопан ата, Жылқышы немесе Қамбар ата т.б. оған байланысты аңызды да бәріміз бала жастан біліп өстік. «Хайуанаттарға байланысты көне ертегілерді аңдап отырсаң, жанды — жансыз табиғат турасындағы бұлдыр түсініктерді байқаймыз. Одан мифтік, діни түсініктерді, әр хайуанды ғажайып сиқырлы сыры бар деп таныған тотемдік түсініктерді аңғарамыз» /40/. Сонымен бірге, қазақ халқындағы тотемизмдік элементтерінің бір түрі «табу» болып табылады, яғни, бір нәрсеге тиым салу мағынасын білдіреді. Егер тотемдік түсініктерде жануарлар мен өсімдіктердің адамға қандас туыстық қатынасы бар деп түсіндірілетін болса, табуда кейбір жануарлар мен өсімдіктер «қасиетті» деп ұғынылып, олардың өз атын атауға тыйым салынған. Егер өз атын атаса, зиян келтіреді деп түсінген. Мысалы, қасқырдың атын қасқыр демей «ит — құс», «ұзынқұлақ» сияқты атаулар берген. Басқа ешбір халықта кездеспейтін, қазақ әйелдерінің ата — енесін, қайын — қайнаға, абысын — ажын, қайын сіңілі, өз ерінің аты т.б. атамауының негізі де осы табуда деп жорамалдауға болады. Өмірде болатын түрлі жағымды — жағымсыз құбылыстардың бәрі де тылсым күштер әрекетінің нәтижесі деп түсінгендіктен, олардың киесіне ұшырамас үшін әр түрлі жол — жоралғылар, қағидалар, құрбан шалу, көпшілік болып түрлі ырымдарды орындау қалыптасқан. Қазақ арасында «Сақтансаң сақтаймын» деп Құдай айтыпты деген сөздің төркіні де өте тереңде жатыр. Мүмкіндігінше адамның сақтануға тиісті құбылыс — нысаналарын атап кетейік: жын, пері, дию, шайтан, обыр, албасты, күлдіргіш, әбілет, монтаны, матру, сұқ, уббе, бәдік, жезтырнақ, шимұрын, қарғу, аусыд шешек, жалмауыз /41/ т.б.

Діни нанымдардың негізінде қалыптасқан ырымдар қай халықтың да мәдени тарихында кездеседі. Мәселен, Дж. Фрэзердің бір еңбегінде қандай да болмасын санақ жүргізу көптеген елдерде жаман ырым саналатыны жайлы арнайы сөз болады /42/. Бай болсын, жарлы болсын қазақтар Құдайдың қарғысы тиеді деп малының, бала — шағасының санының нешеу екенін ешкімге айтпаған, әрі оған тыйым салған. Табалдырыққа байланысты ырым мен тыйым қазіргі күнге дейін біржола жойыла қойған жоқ. Қазақ арасында табалдырықты басу мен босаға керу бүгінге дейін жаман ырым саналатынын ешкім де жоққа шығара алмайды. Кейбір апта күндеріне байланысты тыйымдар, жол жүргендегі әр түрлі ырымдар мен тыйымдардың негізінде діни наным — сенімдердің жатқаны да айқын. Себебі, әрбір сәтсіздік, бақытсыздық, кемтарлық, ауру — індет немесе кез келген пәле — жала адамдардың тарапынан белгілі бір тыйымдарды бұзудан болады деген қорқыныш діни ұғымдардың негізінде қалыптасқаны Эрик Фроммның діни концепциясындағы «үрей» мәселесін алсақ та анық.

Қазақ өміріндегі магиялық — сиқырлық құбылыстар мен бал ашу мәселелері — ертеден қолданылып келе жатқан тұрмыстық әдістердің бірі. Әсіресе, емдеу магиясы мен емшілік өз дамуында көптеген тәжірибелерді бойына жинақтаған. Тегінде қазақ арасындағы емдеу магиясы мен емшілік бірге атқарылған. Олар: Бақсы; Елті — әйел бақсы; зікірші; Балгер — көріпкел; Тамыршы; Абыз; Жауырыншы – болжаушы; Емші; Үшкіруші; Ұшықтырушы т.б.

Сонымен қатар, ел арасында түсі суық сұсты адамдарды да қасиет тұтқан. Олардың түрінен жын — шайтандар сескенеді деп есептеген. Бал ашудың да бірнеше түрлері болған. Әрқайсысы әртүрлі әдіс — әрекетке байланысты:

Қырық бір құмалақпен бал ашу, яғни төрт төрттен бөліп ашу;
Қырық бір құмалақты шашып ашу;
Малдың жауырынына қарап сөйлеу т.б.

«Сиқырлық өнерге» үйрену де халықтың көне дәуіріндегі білім шыңы болып саналған. Сиқырлы өнер барлық ертегі, аңыз, батырлар жыры, лиро — эпостық жырларында қолданылып, халық нанымында ерекше орын алған. Сиқырлы құбылыс көбінесе зияндау, қастық жасау әрекеттері үстінде көрінеді.

Қазақтар дүниедегі жан — жануар, аң — құстар әр үйдің, жеке адамның, тіпті ұсақ жәндіктердің өз иесі — Рухы бар деп түсінген. С. А. Токаровтың зерттеулері көрсеткендей, әрбір рудың өз Жебеушісі, яғни ежелден бері тіршілік етіп келе жатқан рухтас «мос» құдіреті болады. Ал марқұм болғандардың жандары «кормос», бірақ ешбір байланыссыз /43/.

«Аспан рухы», «Жер — су рухы», «Таудың рухы» т.б. Л. П. Потаповтың анықтамасынша, «оларға табыну рулық меншікпен, кәсіптік құдіретпен бірігіп кеткен» /44/. Мұнда таулардың, өзен мен көлдердің киелі Аруағын қастерлеу емес, сол таудың, өзен мен көлдің өзін қастерлеп құдірет тұту, яғни, біз бұл арада табиғаттың рух — бейнесін емес, өзін тіріге санап қастерлеу ісін көреміз. Бұл анимистикалық дүниетанымның ең бір көне түрі — аниматизм деп аталады /45/. Жалпы анимизмнің қазіргі кездердегі барлық діни жүйелерге өзек болғандығы және жай ғана құбылыстан күрделі құбылысқа қарай өрлей дамығаны ғылымда мәлім жайт.

Енді фетишизм элементтерінің қазақ халқы арасындағы түрлеріне қысқаша шолу жасайық:

Қазақ халқы малдың алғашқы төлдеген кезіндегі алғашқы уызын өздері ішпейді. Мәнісі аруақтарға арнау.
Фетиштік ырымның бірі — кәрі жілік, оны күндіз малшының түнде күзетшінің қызметін атқарады деген сенімнен туған.
Жас нәрестенің бесігіне әр түрлі: үкінің қауырсынын, қасқырдың, арыстанның т.б. жыртқыш аңдардың терісін тағады. Бұл ырымның мақсаты баланы әр түрлі «жын — шайтандардан» сақтайды деген сенімге саяды.
Қазақ даласының қай түкпіріне барсаңыз да «әулие» саналатын мазарларды көреміз. Бұл кейбір зерттеушілердің пікірінше фетиштік сенімнің мұсылман дінінің келуімен байланысты өзгерген түрі болуы мүмкін.
Дүниежүзінің барша халықтарында талисман, амулет аталынып жүрген «көз тию», «тіл тиюден» сақтайтын түрін қазақтарда тұмар деп атаған. Мұнда «қырғыз немесе қырғыз әйелі өзімен бірге үш бұрышты өзін сақтайтын аяттар жазылған тұмар тағады. Ол адамды бақытсыздықтан сақтайды деп сенеді» /46/ деген пікір орынды.

Сонымен бірге, тұмардың өзі бірнеше дәуірді басынан кешіргенін байқауға болады. Алғашында тұмар ретінде өз тотемдерінің бір мүшесі не терісі т.б. болса, кейіннен мұсылмандықтың енуіне байланысты тұмарға құраннан аяттар жазып салатын болған. Бұдан ерте кездегі діндердің өзгерген түрлерінің қазақ халқының ерекшелігіне байланысты мұсылмандыққа да ықпал жасағанын көреміз.

Көшпелі әлемнің қарғыс таңбасы — тайпалық ыдыраушылық екені тарихтан белгілі. Жайылым — қонысқа байланысты жанжалдар, барымта — мал айдап кету, қыз алып қашу, қанды кек тәрізді ұдайы болып жататын жайсыз әрекеттер, бөлшектенудің — де «зардабы аз болған жоқ. Тіпті трайболистік көзқарастардың зәрі әлі күнге дейін толығымен жойылып бітпегенін еске алсақ, ұлттық тұтастығымызды нығайту барысында бұл мәселенің қаншалықты азаматтық жауапкершілікті талап ететінін бажайлау қиын емес. Сол кезеңдерде мұндай жағдайларда қатаң тәртіпті сақтап отыру қажет болды. Бұл үшін жалпы мемлекеттік, тайпалы билікпен қоса халықтың нанымдық — сенімдік дүниетанымы да саяси жауапкершілікті бағыттап отыруға мүмкіндік бергені сөзсіз.

Тәңірілік дін — ғылымда түбегейлі зерттеліп, тарихи тамырлары мен адам қоғамындағы орны жете анықтала қоймаған үлкен сала. Тәңірілік дінінің бізге әзірге белгілі өзекті нормалары зороастризммен үндес жатыр. Олар:

Көкте құдіретті жаратушының барлығына шек келтірмеу.
Ата — бабалар қалыптастырған дәстүрлі өсиеттерді бұлжытпай орындау.
Жас ұрпақты дәстүрлі өмір салтына, ата — бабалар қалыптастырған тұрмыстық қалыптарға бейімдеп тәрбиелеу.

Бұл қағидалардың кез келген діни сананың дүниетанымында, моральдық — этикалық нормаларына негіз екендігі ақиқат шындық. Сонымен бірге, «олар көзге көрінбейтін және көрінетіннің бәрін жаратушы деп өздері мойындайтын бір Құдайға ғана иланады, оны осы дүниедегі шаттықтармен бірге азаптарды жолдаушы деп біледі. Бірақ сол өз құдайын намаз оқып, дұға қылып құрметтемейді» /47/ деген пікір де көңіл аудара қарауды талап етеді.

Қандай діннің болмасын ақиқат шындық саналатын қағидасы мен түпкі мақсаты, арқау ететін философиялық, имандылық, эстетикалық ілімдері болатыны белгілі. Әлемдік діндердің барлығына тән бұл жүйе Тәңірілік дінінде де бар. Мәселен, буддизм «4 ақиқатты» сыйлауға, христиандық «3 түрлі кейіптегі жалғыз құдайды», мұсылмандық «Алладан басқа құдай жоқтығын, Мұхаммед оның пайғамбары (елшісі)» екендігін мойындауға негізделсе, Тәңірі діні аспанды — Ата, жерді — Ана деп тануға негізделген. Әлемдік діндердің түпкі мақсаты — адамды «о дүниеде» көретін азаптан қорғау, құтқару болса, Тәңірілік дінінің түпкі мақсаты осы дүниеге лайықты ғұмыр кешуге баулу болып табылады. Осы орайда, діннің діннен айырмашылығын, өзіндік сипатын, қалыптасқан қағидаларын «сол дінді өмірге әкелген халықтың дүниетанымынан, тұрмысынан, мінез – құлқынан, салт — дәстүр мен өнерінен іздеген дұрыс» /48/ деген пікірмен толық келісеміз. Өйткені, бұның бәрі азаматтық жауапкершілікті адам бойына жастайынан сіңірудің ең басты әлеуметтік құралы емес пе.

Негізінен Тәңірілік терең мәнді Аспан ғана емес; қазақ халқының алғашқы діни сенімдерін туғызған діни бастау да болды. Жер мен Су адамдар үшін дүниенің ортасында тұрған табыну заттары болды. Тәңір мен Жер — Судың өзара берік байланысы шын мәніндегі өзара қарым — қатынас жөніндегі пайымды ойға жетелейді. Жер Тәңірінің кіндігі арқылы жермен байланысқан. Тәңірі құдайдың қасиеттері бар Көк аспан деп білген, оған құлшылық еткен. Араб географы Әл-Максидидің айтуынша: «Бір Тәңірі дегені бір Құдай деген ұғым білдіреді. Кейбіреулері Тәңір деп аспанның көкшілдігін айтады, басқалары Тәңірді аспан ретінде түсінеді» дейді /49/. Жер — Су атты құдайдың қастерленуі қоршаған орта мен әлеуметтік — саяси жағдайларға орай өзімнің және өзгенің жері деп бөлуге мәжбүр болды. Жақсы жерді өзінің этникалық тобының жеріне саюы осы табиғи түйсінуді құдайландыруды қажет етті. Яғни, рухани жауапкершілікті арттырудын — идеологиясын тапты. Өзінің ата — бабаларының өмір сүрген жері, осы қасиетті жердің бетімен ағып жатқан су заңды түрде сыйынып, мінажат ететін құбылысқа айналды. Сол дәстүрлердің қалдықтары осы уақытқа дейін сақталған. Жоғары құдай ретінде Тәңірі — аспан әке, Жер — Судың — ана арасындағы байланысы ер адам мен әйелдің арасындағы байланыс түрінде қарастырылды (Конфуциандықтағы Янь — ер, Инь — әйелдік бастама сияқты). Өйткені өсіргеніңнің өнімді болуы, астықтың бітік шығуы, баққан малдың көп өсім беруі сол Жер — ананың берекеттілігінде еді. Бұған дәлел — Наурыз мейрамы, тасаттық беру т.б. дәстүрлер.

Сонымен қатар көне түрік нанымдарында басқа да әйел құдай болған, ол — Ұмай ана. Ол шаңырақтың, ошақтың қамқоршысы болған. Көптеген мамандар Ұмайды ежелгі Үнді құдайы Умамен салыстырады. Себебі, ол да сондай міндеттер атқарған. Абақан өзенінен табылған көне түрік жазуынан үзінді: «Біздің атамыз Ұмай бег, біз алып ердің күйеуіміз… Сен өз еліңнің дәстүрлерінен айырылма, менің қаһарманым өз халқымда» /50/. Осы сөздер де Ұмай туралы біраз ойларға жетелейді. Ұмай ана — негізінен тұқым тарату құдайы болып табылатынын және олардың тағдырында аса маңызды роль атқарды. Жер бетіндегі тіршілік атаулының қорғаушысы мақсатында қалыптасқан. «Бұл өмірлік күш — табиғаттың әртүрлі құбылыстарын адамға ұқсатуға байланысты кейіннен Ұмай бейнесінде көрсетілген» дей келіп зерттеуші С.В. Иванов түріктерде «аспандағы ұлы жасампаз» және «өмірлік күш» туралы түсінік болғанын атап айтқан.

Бұл жайлар ежелгі түрік діні бір құдайлы монотеистік дін болды деген тұжырым жасауға негіз жасайды. Себебі, барлық құдайлардың басты Құдайы Тәңірі деп білді, ол өмірдің барлық салаларында ықпалдық қасиеттке ие деп түсінді. Тәңірге табынуды, оның қадір қасиетін марапаттауды әскери және саяси басшылар мемлекеттік ресми сипат беру үшін қолданды. Яки, идеологиялық қалқандық қызметте атқарды. Әмеңгерлік салтындағы, династиялық сипаттағы үнемі болып тұратын талас — тартыстар мен қақтығыстар Қағандар Құдайының негізін жасауға ұмтылыс туғызды. Сөйтіп тақ пен билікке таласты тоқтатуға әрекеттенді. Бұдан сол кезеңдерде — ақ діни тағылымдар жүйесінің саяси бағытқа айнала білгенін байқауға болады. Осылайша: «көне түрік мемлекеті Тәңірінің өмірімен пайда болды» /51/ деген аңыз өмірге келді. Бұл діннің саясаттануының шыңы және тақ иесінің билік етуге заңды мұрагер екенін дәлелдеу үшін пайдаланды. Тіпті қазіргі 21 ғасырдың соңында қалыптасқан жаңа тәуелсіз мемлекеттердің басшылары да оң қолдарына қасиетті жазбалар атанған діни кітаптарды ұстап тұрып ант беруді салтқа айналдырды. Сондықтан да, бабаларымыздың мемлекетінің құрылымына киелі мән беруге ұмтылысындағы түсініктеріне ықыласпен және олар қалыптастырған Тәңірдің құзырына қатысты жауапкершіліктің мағынасына ыждахаттылықпен қарауымыз керек.

Кез келген діннің негізі — дүниетаным, дүниеге көзқарас жүйесі екендігі мәлім. Халықтың өзіндік тұрмыс — салтын туындатқан дүниетаным діннің де өзіндік болмыс — бітімін қалыптастырды. Яғни, Тәңірілік дінінде пайғамбар, әулие, құдай сөзі жазылған кітап т.б. болмағанын, тағылымдары ұрпақтан — ұрпаққа ауысып отырғанының өзі мұрагерлік жауапкершіліктің үлгісі деп қарауға болады. Жүздеген ұрпақтың өмір тәжірибесінен сұрыпталған бұл дүниетаным табиғат пен адам барлығының, болмысының туыстығын баянды етумен қатар, бірден — бір және бұлжымас ақиқат ретіндегі Тәңірге, жалпығаламдық құдіретті күшке табыну салтын қарастырды. «Құдай» ұғымындағы «Тәңірі» сөзінің көне түркі тіліндегі түсінігі «көк», «аспан» /52/ деген мағына беретіндігі оның күллі ғаламға, табиғатқа көктің құдіреті жүреді деп сенуінде.

Түркі халықтарының бұл түсінігінің негізінде объективті шындық жатқандығын бүгінгі заманғы ғылым да дәлелдеп отыр. Қырғызстан азаматы, ғалым философ Өмұралиев Чоюн өзінің «Теңирчилик» (Улуттук философиянын уңгусына чалғын) атты еңбегінде тәңіршілік сенімінің көшпенділердің жай сенім күйі емес, көшпенділер өркениетінің негізін қалаған рухани — мәдени және экономикалық – саяси ілім ретінде дәлелдеп шыққан /53/. Сол сияқты Қазақстандық ғалым А. Ю. Никонов өзінің «Алтун Битиг. Тенгрианство» (мифы древних тюрков сохраненные устным и письменным преданием тюркских народов мира) /54/ тәңірілік дінінің символдық негіздемелерінен бастап діни қағидаларының осы уақытқа дейін жеткен тағылымдарын суреттеп берді. Яғни, діни сенімдерге байланысты олардың саналылықтан гөрі бейсаналылық деңгейде де дами беретінін еске алсақ қазіргі заманда осы діни сенімдік қалыптың қайта жанданып, өмірімізге нәр берері анық.

Адамның тіршілік етуіне қажетті табиғи жағдайлардың Тәңірден, яғни, көкке тәуелді болатыны, белгілі бір этностың қоғамдастығының баянды болуы да сол аспанның «мейірімді ықыласына» тікелей байланысты екен. Тайпаларды біртұтас халыққа айналдыратын қасиетті «пассионарность» /55/ екендігіне дәлелдемелер де баршылық. Ал, «пассионарлықты» географиялық ортаның қасиеті, яки «табиғи жауапкершіліктің негізі» деп қарастырсақ, Тәңіріліктің Құдайы және адами жауапкершілікке қатыстылығы өз — өзінен туындайтын мәселе. Бұдан Тәңірге табынған халқымыздың түсінігі ғылыми қисынға жақын келетін әмбебапты дүниетаным екеніне сенуімізге негіз бар.

Сөйтіп, ұлттық дүниетанымнан өрбіген Тәңіріліктің негізінен табиғатты ардақтау салты, адамды немесе ата — бабаны құрметтеу салты құралады. Ата — ананы сыйлап пір тұту — халықтың асыл қасиеттергнің бірі. Өмір беріп, өнеге көрсеткен әке, әлпештеп өсірген ана алдындағы қарыз сенімі әр адамның адамгершілік деңгейінің өлшемі, азаматтық жауапкершілігі болып саналады. Ата — бабалар аруағына сыйыну салты арғы замандардан келе жатқан ұлы дәстүрді сақтау, жалғастыру, алға апару жауапкершілігінен туған. «Өлі риза болмай, тірі жарымас» деген қанатты сөз де осы сарынды тағылым. Ал аруақ дегеніміздің өзі бұл ғұмырдан өткен адамның рухы. «Аруақ» — күш, қуат, дем деген ауыслалы мағынасы бар «рухтың» көпше түрі /56/, негізінен араб тілінен ауысқан сөз. Аруаққа сыйыну — тіршілікте іске асырған істеріне байланысты айрықша қасиет иесі саналған аталардың рухымен қанаттану, мұрагерлік жауапкершілікке талаптану ұғымын білдіреді. Аруаққа сыйыну салты ұрпақты . жауапкершілікке тәрбиелеуде, патриоттық сезімді ұштауда орасан зор әлеуметтік мәнді болған және бола да бермек. «Қазақтар әдетте ата — баба аруағын Алладан да құдіретті деп түсінген» /57/ деген ұсыныстың жаны бар. Аруақтың кейінгі ұрпақтың ой — сезімі мен нанымына әсерінің құдіретін осыдан — ақ байқауға болады. Ата — бабаны қастерлеу ғұрпы — қоғам мен адам тануға көмектесетін жауапкершілікті мүмкіндік. Халқына ерекше еңбегі сіңген, ақыл ойымен, адамгершілігімен имандылығымен белгілі болған жандардың өмірін кейінгі ұрпаққа өнеге ету — ұлттық қасиеттерді сақтау мұратындағы жауапкершілікті арттыруды көздейді. Бұл дәстүр сабақтастығын қамтамасыз етіп, халықтың ауыз бірлігін және ынтымақтастығын арттырады. Ортақ мақсатты орындаудағы жауапкершілігін күшейтеді.

Ал, табиғатты қастерлеу ғұрпы — объективті барлық, болмыс сырын түйсініп, ой — өрісін кеңейтуге, өскен орта мен тіршілік аясын (жағрапиялық ортаны) ардақ тұтуға үндейді. Осындай салттардан өріс алған Тәңірлік дін адамның абстракциясынан туған о дүниедегі өмір идеяларын емес, осы дүниедегі турмыс философиясын қоса меңгеруге баулыған. Өмірдегі рухың өшпей кейінгілерге өнеге болуың үшін тынымсыз әрекет етіп, нақтылы нәтижеге жету шарт. Яғни жауапкершіліктің міндетті қалпы қалыптастырылған. Бұл — Тәңірлік тұрғысынан шын мәнінде мағыналы өмір сүру мүддесінен туындаған барлық формасының реалистік тұрғысы.

Келесі бір келелі мәселесі Тәңірлік діннің әлемдік діндерден өзіндік айырмашылығына талдау жасап көрелік. Негізінен діннің қоғамдағы алатын орнына байланысты оның имандылық, адамгершілік қасиеттерді уағыздайтыны баса айтылады. Олар діннің ең басты жетістіктері саналып, сол қажеттіліктерді тек қана дін құрастырды деп тұжырымдау, әрине, дұрыс емес. Өйткені адамгершілік заңдары тек діни сананың жасаған игілігі ғана емес, адамзат қоғамдастығында қалыптасып, мәдени тұрмыс жағдайында сұрыпталған заңдар жүйесі. Ал, діни сана қауымдастықтағы қоғамдық сананың ерекше формасы ретінде қарастырылып, ерекше қызметке ие. «Ол — мәдени дамудың жемісі, оның тарихи, танымдық, психологиялық тамырлары өмірден шыққандығын мойындау қажет»/58/ Бұл тек қана бір ғана шешім, өйткені діни санаға байланысты бірнеше анықтамалар, ондаған тұжырымдар бар.

Қазіргі кезеңдегі кейбір ғылым салалары, әсіресе әлеуметтану мен психологияның дамуы діни танымға жан — жақты талдау жүргізіп, жүйелеу қажеттілігін қалыптастырды. Теологияның ағымдары да өз ізденістерінде дамудың тарихи әдістемесін қолданғандықтан, белгілі бір деңгейде ғылыми мәнге көңіл бөле бастады. Сонымен қатар дінді зерделеуші пәндердің өзара қарым — қатынастық ықпалдары да өзгеріс үстінде. Дінді зерттеушілердің көпшілігі өз ізденістерінде ең алдымен нақтылы діни сенімдік ілім негіздерін саралаудан емес, діннің сыртқы ) мәдени және рухани мұраларын игеруге күш салады екен. Атап айтқанда, олар көп жағдайда діни рәсімдерді, намаз оқу түрлерін, діни билерді, медитациялық тәсілдерді, архитектурасы мен храмдардың, шіркеулердің, мешіттердің мәдени құрал — жабдықтарын, салтанатты рәсімдік әуендерін, діни мерекелері мен мейрамдарын, рәміздік көркемсурет туындыларын, құдайлардың атауларына қатысты этимологиялық тамырларын, пайғамбарлардың өмірбаяндарын, қасиетті жазбалардың статистикалық құрылымын, діни қауымдастықтардың құрамын, ас даярлау мен киім — киістік рәсімдерін, аңыздық мәтіндерді салыстыру, діндердің географиялық шекараларын анықтау, діннің таралуы мен қалыптасу кезеңдерін нақтылау, рухани басқармашылықтың ішкі қайшылықтарын ашу, сенушілердің психологиялық толқыныстарын аңдау, олардың сандарының өсу — азаюы мен жыныстық құрамын саяси белсенділігін т.б. зерделеп саралауға баса ден қояды екен. Әрине, адамның не үшін және кімге бас иіп табынатынын білу — маңызды мәселе. Бірақ, ең бастысы, одан да маңыздырағы — адам неге осы табынушылықты жасайды деген сұраққа жауап іздеу болып табылады емес пе.

Бұған жауапты діннің нақтылы сенімдік ілімінен, оның сол сенімді арқалаушы сақиларға қатынасынан, олардың ішкі толғанымдары мен қоғамдық ұйымдастықтары деңгейінен табуға болады. Кез — келген табынушылық белгілі бір мәнге ие болуы керек: егер мән болмаса табыну да болмақ емес. Мән жайлы түсініктің негізінен рух туралы түсінік саласында жатқаны анық, бірақ бұл оның саналық деңгейде жатқандығы да емес, өйткені рух жайлы түсінік әлі де адамның шешіп болмаған құпиялы аумағы болғандықтан, ол керісінше санасыздық төңірегінде қалыптасатындығы айғақты құбылыс. Яғни, мән туралы білмей — ақ мәндік түсінікпен ғұмыр кешуге болады екен, басқаша айтсақ өз сенімінің өзегін білмей — ақ сенімдік өзіндік қалыпты қалыптастыруға болады. Сөйтіп, діннің абстрактілі идеясы пайда болуы үшін адамның жеке басы бірнеше діни қауымдастықтың құрамында болып, санасымен өзінше түйсініп, өзінше бастартуы керек екен. Бұл дегеніміз, діннің мәнділігін сезіну процесі белгілі бір діни конфессияның жанынан тағы бір сондай, тек басқа мәнділікті уағыздаушы діни конфессия пайда болған кезде барып қана іске асады деген сөз. Яғни, бұған дейін біз дәлелдеп келген республикамыздағы діни ахуалдың ұшығуына байланысты келтірген фактілеріміз және талқылауларымыз көп жағдайда сыртқы діни болмыс кешені ғана болып шықты. Елімізде қалыптасқан рухани вакуум, идеологиялық құралдың әлсіреуі тағы басқалары тек сыртқы фактор болып қалды, негізінде басты мәселе адам табиғатына тән мәндік ізденушілікте жатыр ма деп ойлаймыз. Мұндағы айтпағымыз, қоғамдық құрылымдық ұйымдастығындағы өзгерістің рухани ұйымдастықтың құрылымына тікелей әсер ететіндігі. Яғни, діни ахуалдың күрделенуі мәндік мәселесін ізденушінің алдында таңдаудың пайда болғандығына байланысты. Міне, осы арада діни құрылымның әлеуметтік — құқықтық мәселесі өз — өзінен қалыптасады. Ал бұны мемлекеттік турғыдан, яки мемлекеттік мүддеге сай шешеміз десек, оны заңдастыру, заңдық нормалық цалыпқа икемдеу мәселесі қоғамдық қажеттілікке орай қалыптастырылуы керек. Осыған орай, жоғарыда келтірілген қысқаша шолуларға сүйеніп, Тәңіріліктің ерекшеліктерін бөліп көрсетуге болады:

Тәңірілік дінін халықтың нақтылы дүниетанымынан туындаған, табиғатқа табыну және сыйыну салтынан өрбіген, евразиялық кеңістікте өркениеттік дәрежеге жеткен, ұлттық дін деп санауға негіздер бар;

Тәңірі — діни түсінікке орай барлық әлемді жаратқан бейтарап құдіретті күш. Адамның күнделікті тіршілік ағымына араласпайды: Бірақ, әрбір құбылысқа қатысты реттеуші рухани бастаулары бар.

Өзіндік жора — салттары: таң сәріде күншығысқа қарап тағызым ету, құрбандық шалу, аруақтарға арнап ас беру, тасаттық беру т.б.;

Өзіндік мерекелері: наурыз — жыл айналымындағы уақыттық кеңістіктің теңелу кезеңі; сабантой, соғым басы; киелі құстарды құрметтеуі — аққу, қарлығаш, көгершін; сыйлы күн — сәрсенбі тәрізді ырымдары бар;

Көк Тәңірінің тағылымдарын жеткізген пайғамбарлар мен періштелер, әмір етілген жазбаша ережелер, «күнә», «тозақ», . «жұмақ», «тазартқыш» жөніндегі қағидалары жоқ;

Құлшылық ету рәсімдерін ұйымдастыратын арнаулы орын болған емес. Өйткені Көк Тәңірі әркімнің жүрегінде, адами ниетінде болуға тиісті;

Діни уағыздаушылық, беріле дәнігу де жоқ. Өйткені, Тәңірі жер шарын мекендеген халықтардың бәріне ортақ деген қағиданы ұстанады. Тек аңыз бойынша жерді мекендеуші 74 халықтың 4 — еуіне ғана бақсылық, шамандық ықыласқа ие болғандықтан өзіндік сенімге рұқсат берілген;

Адамның қасиеті кемелденген ойы мен адами жауапкершілігіне қарай бағаланады;

Тәңірілік дінінде талап бойынша үш қағиданы орындау міндет: Тәңірі алдында, ата — баба алдындағы және ұрпақ алдындағы парыздар яки жауапкершілікті міндеттер.

Тәңірілік дінінің түп тамыры, санамыздағы сезімдік иірімдері, өзіндік ерекшеліктері әлі де көп зерделеуді, талдау мен пайымдауларды күтіп тұрғаны ақиқат нәрсе: Мысалы, қазақ халқының табиғатпен, Тәңіріне етене екендігін мына бір зерттеуден де көруге болады. «Тәңірі арқылы қазақтар тылсым ғарышты, яғни жұлдыздардың құпия сырын жетік білген. Жердегі адамға нәсіпті де Тәңірі бұйыртады. «Тәңірі жазғанынан асып кете алмайсың», — деп босқа айтпаған болар. Жұлдызың жоғары болсын деп бір — біріне тілек тілегенде жұлдыздардың құпиясын білгендер ғана айта алады. Көне заманда өмір сүрген Апостол Павелдің (біздің жыл санауымыздың 14 жылы туылып, 67 жылы дүниеден өткен) «Жұлдыздарда өткен мен болашақтың ізі бар, адам алақанында жаратушының басқан мөрі бар» деген сөзі бар екен. Ендеше, Тәңірінің жазуы да адам алақанында болғаны ғой. Расында да адам алақаны — аспан әлемінің кішігірім картасы сияқты. Мысалы, адам қолында он саусақ бар. Қазақшалап айтсақ бас бармақтың астында Венера (Шолпан) жұлдызының сызығы бар делінеді. Оны Венера бөктері дейді. Венера жұлдызы күннің тууы мен батуына әсер етеді. Яғни күн шыққанда және батқанда жанында «демеп» күш беріп Венера жүреді екен.

Венераның грекше аты — Геспер, түрікше — Гессер. Алақандағы сұқ саусақ пен бас бармақтың арасынан басталған сызық бас бармақты бөктерлей, доғалана тартылып барып білезік тұсқа, яғни қол мен білектің қосылар тұсына тіреледі. Бұл Венера сызығы — яғни Венера сызығы адамның тууы мен өлуіне жауап береді. Демек, адамның ұзақ өмір сүруіне күш — қуатты Гессер жұлдызы береді екен. Сұқ саусақты Юпитер басқарады. Астрологияда Юпитер 12 жылда жаңарып отырады. Яғни Юпитер мүшел жасқа жауап береді. Әрбір мүшел өткен соң, қазақтар Тәңірге құдайы атап, тағы да жас сұрайды. Мұндай салт — дәстүр қазақтан басқа ешбір халықта жоқ. Ал үшінші саусақ — ортан Теректі Сатурн басқарады. Бұл саусақта адамның тағдыры жазылған екен. Яғни Тәңірінің жазуы осы саусақта болғаны ғой. Ал жүрек қағысы, қан тамырларына Нептун жауап береді дейді, осы Нептун басқаратын төртінші саусақты — шылдыр шүмек деп атаған. Сылдырлап ағып жатқан таза судың дыбысы, шүмек — су журетін жол. Адам өміріндегі табиғаттың төрт күші: су, от, жер, ауаны қолдағы саусақтарға жұлдыздар арқылы орналастыра білген. Бесінші — кішкентай бөбекке (шынашаққа) адам баласының не нәрсеге қабілетті екеніне Марс жауап береді дейді. Яғни тәрбиені сәбидің жас кезінен бастау керек. Және де оның қабілетін дұрыс ажырата білу қажет. Адам өз алақанындағы ғарыштың құпия сырын ашып, өз өмірінде салт — дәстүрге айналдырып пайдаланып отырған»/59/ Сөйтіп Тәңірілікке қатысты астрологиялық таным негізінде адамның сана — сезімі мен салт дәстүрі тұрған. Яғни, жауапкершілік сезімін дүниетанымдық жолмен сара жолға қоя білген.

Түркі тарихын зерттеуші Мурад Аджидің дәлелі бойынша Тәңіріне деген сенімді бұл кеңістікке Эрке хан 78 жылы әкеліпті. Түркілер Тәңірінің ұлын Гессер (от) деп білген. Оны өздерінің ең бірінші пайғамбары деп таныған екен. Түркілердің отты құдірет тұтып, отқа сыйынатыны да, адам бақи дүниеден қайтқаннан кейін қырық күнге дейін сол үйдің ішіне шырақ жағатынын, жағып түтін түтететіні де осы иланымға байланысты болуы керек. Сонымен бірге әлі күнге дейін ашуланған адамның «Кесір атсын», «От атсын» /60/ деп қарғануы да осы түсінікте құдіретті бір күштің барлығына сенуі.

2.2 ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІНДЕГІ ИСЛАМ ДІНІНІҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ

Орта Азия және Қазақстан территориясына Ислам VII — ғасырдың екінші жартысында Омеядтық халифа Мауави Ибн — Суфиянның тұсында енді. Дін таратушылардың қолбасшысы Құтайба Мүсілім ұлы еді. Ол жаулауды Бұхара, Самарқанд, Насаф, Мерв, Хорезм, Баласұғын сияқты үлкен қалалар орналаскан Маверанахрдың төңірегінен бастаған еді. Ал казіргі Қазақстан төңірегінде Исламның орнығуына Әбу Мүсілім бастатан мұсылман әскерінің 751 — ші жылы шілде айында Талас маңындағы Ахлет деген жерде болған соғыстың жеңіске жетуі үлкен әсерін тигізді.

Осы уақыттарда еліміз аумағы Қарахан хандығына қарасты болатын. Ислам біздің территориямызда Алтын орданың мұсылмандықты қабылдауымен нығая түсті. Бұл процесс Береке (1255 – 1266 ж.) ханның тұсында басталған еді. Ислам XIV ғасырларда әмір Темірдің кезінде де ерекше беделді болды.

Алдымен Ислам еліміздің оңтүстік өңірінде орналасқан отырықшы халықтың арасында етек алды. Өйткені бұл елді мекендер сол кездегі Орта Азиядағы Ислам мәдени орталықтары болып саналатын жоғарыда аталған бірқатар қалалармен көршілес орналаскандықтан үнемі тығыз мәдени — экономикалық байланыста болды. Біздің елімізге негізінен дін таратушылардың әкелген бағыты Ислам дінінің имам Ағзам бастаған Ханифит мазхабындағы сунниттік бағыты. Бұдан әрі Исламның дамуы араб елдерінен келген миссионерлердің ықпалымен болды.

Ал қазақ ұлты өзінше ел болып хандық құрған кездің өзінде (ХҮ ғасыр) көпшілік хандардан мұсылман болғандығын, белгілі шығыстанушы Әлкей Марғұланның «Таңбалы тас жазуы» еңбегінен алынған мына бір үзінділер нақтылай түседі. Онда былай делінген екен: «Осыған орай бұрыннан көріп жүрген ғажайып тасты жаңадан тауып, онда қазақ тілімен ХІҮ-ХҮІ ғасырда тасқа жазылған ұран сөзін Л. Кузнецовпен бірлесіп көшіріп алады. Таста араб харпымен жазылған сөз мынадай: «Қыпшақ, найман, алшын, арғын, қаракесек, үйсін, табын Иләһи кәр рә — сиге һамиша хайа рахмет қыл сен алтауың», екінші түрде айтканда: «О ием! Үмітіңе жету үшін осы алтауына рахметіңді бере гөр. «

Казақ хандарының Ресейге қосылуына байланысты патша үкіметі жергілікті тұрғындар арасында христиандандыру шараларын жүргізіп, іске аспайтындығына көздері жеткен соң ХҮІІІ ғ. Соңы ХІХ ғасырдың бас кезінде өздері еріксіз Исламды қолдайтын болды. Жер — жерлерде мешіттер ашьшып, Уфа қаласында муфтият ұйымдастырылды. Казақстанға арнайы мамандандырылған молдалар мен ишандар жіберілді. Олардың көпшілігі татар ұлтынан еді.

Орта ғасырларда орта және таяу шығыста қалыптасқан «мұсылман әлемі» деп аталатын мәдени — саяси қауымдастықтан, қазақ тектес тайпалар географиялық орналасуы жағынан шалғай болғандықтан, едәуір шеткері болды. Сонымен қатар, Қазақстан территориясындағы исламдандыру деңгейі де әр түрлі болды. Негізінен бұл әрекет Оңтүстік аймақтардан Солтүстік аймақтарға қарай бәсеңдеу болды. Исламдандыру негізінде Ислам мәдениеті қазақ даласына тереңірек бойлай түсті. Ең алдымен, бұл өрекеттер араб жазуымен араб тілінің қасиетті Құран тілі ретінде таралуымен кеңірек танылды.

Араб тілі негізінен ҮІІІ – ІХ — шы ғасырларда дамыған ірі қалаларда, мемлекетті басқарушы қызметкерлер, діни қызметкерлер ғана қолданып қоймай тарихи — географиялы әдебиеттер жазуда да қеңінен қолданылды.

Бүкіл ислам әлемінде түгелдей дерлік араб тілі жергілікті аристократия, діни қызметкерлерге, ғылыми шеңбердегі қызметкерлерге түсінікті, жалпыға бірдей әдеби тіл қызметін атқарды. Осы араб тілінің арақасында түркі дүниесінің бірқатар ғалымдарының еңбектері бүкіл ислам дүниесіне мәлім болды. Сондай ғалымдардың біразы Әл — Фараби, Әл — Хорезми тағы басқалары.

Ислам мәдениеті сонымен қатар түркі мәдениетінің негізгі бағыттарының бірі әдеби поэзияға да елеулі әсерін тигізді. Осы жанрдың ең әуелгілерінің әрі ең негізгілерінің бірі IX ғасырларда жазылған Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» еңбегі. Э. Наджиптің айтуынша: «бұл еңбек түркі дүниесінде ең алғаш ислам діні негізінде, ислам діни ілімдерін дәріптеуші көлемді шығарма болып табылады». Алайда мұнда араб — парсы тілдерінен енген сөздер де аз емес.

Ал мистикалық — сопылық поэзияның көрнекті шығармаларына, түркі тайпаларының арасында Ислам дінін дәріптеуші мистик, ақын әрі ойшыл Ахмет Иасауи шығармаларын жатқызуға болады. Оның «Диуани Хикмет» еңбегінде берілген өлеңдер жинағы көне түркі тілінің оғыз – қыпшақ диалектісінде жазылған. Бірақ бұл еңбекте «Құтты білікке» қарағанда араб — парсы сөздері көбірек қолданылған. Сонымен қатар, бұл шығарма араб — парсы поэзиясының классикалық өлең сөз өлшемі аруз арқылы жазылған. Ең соңғы XIV ғасырларда «Алтын Орда» тұсында жарық көрген түркі поэзиясының ескерткіштері қатарына Хорезмидің екі вариантта (араб, ұйғыр тілдерінде) жазылған «Мұхаббат нәме» шығармасы жатады. Бұл әдеби шығарма араб — парсы әдеби жанры «нәме» жүйесімен жазылған.

Қазақ халқының поэзиялық және қара сөздік дәстүрін толық қамтитын, этно — мәдени танымды, даналар сөзін ұрпақтан — ұрпаққа жеткізудің көшпелі халық үшін, ең бір тиімді, кеңінен дамыған түрлерінің бірі ауыз әдебиеті. Қазақ халқының поэзиялық және қара сөздік дәстүрін толық қамтитын халық ауыз әдебиетіне де Ислам дінінің өзіндік әсері болды. Бұл жайлы Шоқан Уалиханов өз еңбектерінде кеңірек қарастырған. Оның айтуынша көпшілік ақындар Исламдағы Алланы, Пайғамбарды мадақтаушы өлеңдерді халық әндеріне салып айтады. Қазақтың ұлттық салт — дәстүрлік поэзиясы да, оның ішінде бата жанры Құран аяттарымен кеңейтіліп, исламдандырылған. Қазақ фольклорінде аса жиі кездесетін Ислам дінінің кейіпкерлері — олар бірінші кезекте Алла Тағала және Пайғамбар Мұхаммед, Ілияс, Сүлеймен, Дәуіт Пайғамбарлардың есімдері. Сонымен қатар Ислам әл — қиссаларында жиі кездесетін адам баласын аздырушы немесе керісінше қолдап — қорғаушы періштелер, шайтандар.

Қазақ аңыздарына Құран Кәрім, хадистерде баяндалған бірқатар көріністер толығымен енгізілген. Бұлар көбіне Исламға дейінгі Талмудтық, Інжілдік көріністермен үндесіп жатады.

Бойында араб, иран мәдениеттерінің нышандары бар ислам мәдениеті орта ғасырдағы қазақ мәдениетінің қолөнерлік, зергерлік салаларына әсерін тигізбей қоймады. Мұны біз Оңтүстік Қазақстанда, Жетісу өңірінде жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінен көре аламыз. Онда ІХ — ХІІ ғасырдағы Ислам елдері қалаларына тән рабаттары, мешіт, моншалары бар қала құрылыстары табылған. Нағыз мұсылмандық құлшылық орындары мешіттер құрылысына тоқталатын болсақ, олар алғашқы кездері, яғни ІХ — Х ғасырларда бұрынғы шіркеу ғимараттарын мешітке бейімдеп қайта өңделген. Ең алғаш салынған мешіт ғимараттары Оңтүстүк Қазақстан облысындағы Құйрық — Төбе (X ғ.) елді мекенінде табылған. Алғашқы медреселер де осы маңдарда ашылған. Қалай болғанда да Ислам түркі дүниесінде ежелден қалыптасқан құлшылық, ғибадат үлгілерін түбірімен ығыстыра алмады.

Соның нәтижесінде әйгілі ғұламалар мүрделерінің басына кесенелер тұрғызып, оларға сиыну, жалбарыну дәстүрі қалыптасты. Ондай кесенелер атап айтар болсақ Қожа Ахмет Иассауи (ХІҮ ғ.), Арыстан баб, Бабажы — Хатун (X ғ.), Қара — Хан (XI ғ.) кесенелері.

Қазақ даласында кеңінен тараған ислам өнерінің үлгілерінің бірі шебер жазу өнері. Негізінде бұл жазулар геометриялық фигура немесе өсімдік бейнесінде куф, сулс деп аталатын араб классикалық жазу үлгісінде Құран аяттарын, әртүрлі тақырыптағы хадистерді шеберлілікпен, бояу арқылы немесе ойып, бедерлеп жазу. Мұндай жазу үлгілері жоғарыда атап өткен кесене, мешіттерді безендіруге қолданылған. Сонымен қатар мұндай куф араб жазуларымен безендірілген жезден жасалған майшам тұғырлары, ыдыс — аяқтар (ҮІІІ-ХІ ғ.) Қазақстан территориясынан археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған.

Исламға тән өнердегі адам бейнесін бейнелемеу сияқты заңдылықтар қазақ жерінде де өз ықпалын көрсетті. Оған дәлел: XII ғасырлардағы адам бейнесінде тасқа қашалып жасалған балбал тастарда адам бетінің бедерлері нақты көрсетілмеген. Сол кездегі айналымда жүрген ақшалардың нысандары мен бет — пішіндері өзгертілді. Бұрын қытай технологиясымен әзірленген ақшалар (теңгелер) енді күмістен, жезден құйылған динарға, дирхамға ауысты. Көп метал ақшаларда құран аяттарымен қатар халифтердің аты — жөндері жазылды. Өкінішке орай, көп ұзамай халифаттың құлдырауымен ақша беттеріндегі халифтердің аты — жөндерінің орнына жергілікті әмір иелерінің аты — жөндері жазыла бастады.

Сонымен қатар Орта Азия және Қазақстан территориясында мистикалық — сопылық мәдени дәстүр нығая түсті. Бұл дәстүр бүкіл түркі дүниесіне ерекше қарқынмен тарап, түркі тіліндегі мистикалық поэзияның өрбуіне үдеу берді. Сопылық негізінен түркі дүниесінде бұған дейін қалыптасқан дүние таным заңдылықтарымен үйлесімділік тапты. Мысалы, түркі дүниесіндегі әлем бірлігі концепцияларын сопылықтың «уахдат ал — вужуд» (болмыс бірлігі) концепциясы қуаттай түсті /61/.

Қазақстандағы Ислам мәдениеті жайлы айтқанда оның Исламға дейінгі мәдениетпен кірігіп өзінше бір түркі дүниесіне тән мәдени орта қалыптастырғанын көреміз. Бұл қалыптасқан мәдениет Қазақстан халқының барлық шаруашылық, тұрмыстық жағдайларына лайық ыңғайластырылған болды. Кеңес үкіметінің келуімен діни басқарма, басқа діни басқармалар сияқты репрессияланып, көптеген мешіт, медреселер жабылып талқандалды. Тек 1943 — ші жылдары ғана діни ұйымдарға деген көзқарас өзгеріп, Орта Азия және Қазақстан діни басқармасы қайта бас көтерді. Көптеген мешіттер қайта ашылып, діни қызметкерлер даярлайтын Бұқарадағы «Мир Араб» медресесі қайта ашылды.

ҚОРЫТЫНДЫ

Қорыта келгенде қандай діннің болмасын ақиқат шындық саналатын қағидасы мен түпкі мақсаты, арқау ететін философиялық, имандылық, эстетикалық ілімдері болатыны белгілі. Әлемдік діндердің барлығына тән бұл жүйе Тәңірілік дінінде де бар. Мәселен, буддизм «4 ақиқатты» сыйлауға, христиандық «3 түрлі кейіптегі жалғыз құдайды», мұсылмандық «Алладан басқа құдай жоқтығын, Мұхаммед оның пайғамбары (елшісі)» екендігін мойындауға негізделсе, Тәңірі діні аспанды — Ата, жерді — Ана деп тануға негізделген. Әлемдік діндердің түпкі мақсаты — адамды «о дүниеде» көретін азаптан қорғау, құтқару болса, Тәңірілік дінінің түпкі мақсаты осы дүниеге лайықты ғұмыр кешуге баулу болып табылады. Осы орайда, діннің діннен айырмашылығын, өзіндік сипатын, қалыптасқан қағидаларын «сол дінді өмірге әкелген халықтың дүниетанымынан, тұрмысынан, мінез – құлқынан, салт — дәстүр мен өнерінен іздеген дұрыс» /62/ деген пікірмен толық келісуге болады.

Сонымен қатар көне заманда болмыстың қай кезеңі болмасын, адамдар қандай да бір құдіретке сенуге ұмтылған. Діни немесе басқа да нанымдар адамдар сана — сезімін байлаған. Олардың ішінде: Фетишизм — табиғи заттарға табыну. Тотемизм — Тотем белгілі бір әлеуметтік топ үшін оның генеологиялық бастауы әрі желеп – жебеушісі, рәміз (символ) әрі ең басты құндылық. Магия — белгілі бір сиқырлықтың барысында болжау қабілетінің көмегімен табиғи заттар мен құбылыстарға қоғамдық өмірдің барысында, кейінірек өз мүмкіншілігімен адамдарға әсер ете білу. Анимизм — айналадағы көзге көрінбейтін заттардың тіршілік ететініне, табиғаттан тыс елестердің — жандар мен аруақтардың әрекет өмірлеріне сену. Міне, осы құбылыстарды алғашқы қоғамдық құрылыстың кезінде діни сенімдер деп, олар әр қилы және әртүрлі мәнде болады деп түсіндіреді. Солай бола тұра, оларға ортақ нәрсе — айналадағы нақты дүниенің үстінен бір күштің үстемдік етуін жоққа шығара алған жоқ.

Осылайша алғашқы адамдардың ойы мен санасында адамның болмыс шындығының көрінісі болып табылатын көне діни түсініктердің тұтас кешені жасалған. Олардан адамзаттың неолиттен бүгінгі күнге дейінгі жүріп өткен жолын көреміз.

Зерттеу жұмысымда көптәңірлі нанымдар мен діндерді зерттегенде мән беретін бір жәйт тәңірлік сипат артылған табиғат күштері мен нәрселерді анықтап алып, оларды тәжіибе бойынша үш топқа бөліп қарастырдым. Яғни: ғарыш денелері; атмосфераға тән тәңірлер; жерге тән тәңірлер деп. Осы сипаттаудың типикалық мысалын үнді – еуропалық көптәңірлі діндерден көреміз. Мәселен: Сирия, күн тәңірісі – ғарыштық топқа; Индра, боран, жауын және соғыс тәңірісі – атмосфералық топқа; Агни, от тәңірі – жерге тән ғарыштық тәңірлер атмосфералық тәңірлердің ісіне араласады. Сонымен қатар көне Мысыр, Грекия, Рим нанымдарында барынша ашып қарастырдым.

Ал, көне Египетте дін басшылары нақты бір құдайға құлшылық ету принципімен бөлінді. Олардың басында жоғарғы дінбасы — абыз тұрды. «Құдай сөзін» оқыған немесе храм шежіресін жүргізуші діндарлардың артықшылықтары басым болды. Дегенмен, саясатқа белсенді араласып отыратын Амон — Ра құдайының діндарлары ие болды. Осылайша Египет құдайларының пантеоны жергілікті культтердің бір орталыққа — Ұлы құдай бейнесіне тоғысып, мемлекеттік дінге айналуы Египеттің мемлекеттік тұтастығына қызмет етті. Көне Египеттің сан алуан, өте күрделі, монотеизмге жуық мифологиясын, діни ілімдер мен діни мәтіндерді абыздар мен ақсүйектердің ғана танып, білу мүмкіндігі болды. Ал қара халық өздерінің жергілікті құдайларын құдірет санап, соларға құлшылық жасады.

Көне дәуірден бермен қарай еркек және әйел кейпінде қатар бейнеленетін құдай дағуасындағылар мен нуминдер (құдіретті күштер) ерекше құрметтелді. Көне римдіктер өз халқының тарихын мифке айналдырғанын тарихқа үңіле отырып ата — баба аруақтарына құлшылық еткендерін байқаймыз.

Ежелгі Тәңірілік діні бізге өзінің антологиясымен — екі ұдай өзара бірлік құдайы туралы ілімі; космологиясымен — өзара қарым — қатынастық мүмкіндіктері бар үш дүние тұжырым-дамасымен; жанама әлемдерімен — жеті қат көк аспан жеті қат жер асты; этикасымен — адалдық, уәде бұзбау, жалғандықты айыптау; мифологиясымен — көк Тәңірі, көк бөрі; демонологиясымен – ата — баба аруақтарының табиғат рухынан айырмашылығы жайлы дүниетанымдық негіздемелерімен келіп жетті. Яғни, діни сенім қалпында әлеуметтік қызмет жасай отырып қоғамдағы адамдардың Жаратушы алдындағы, қоғам мен әлеумет алдындағы, отбасы мен ауыл — аймақ алдындағы жауапкершілікті парыздарының орындалуын қатаң қадағалаушы рөлін мүлтіксіз атқарғаны тарихтан белгілі.

Өзіндік өмір танымы, философиясы, рәсім — жоралары, өзіндік негіздемелері бар бақсылық дүниетанымның, көзқарастың мән — жайына назар аудару да қажеттіліктен туып отыр. Қазақ даласындағы бақсылар негізінен ауру — сырқауларды емдеумен айналысқаны белгілі. Қобыз, домбыра тартып, науқас адамның рухани күш — жігеріне қозғау салатын айрықша дарынмен өнер көрсете білген. Қазақ халқының бақсылық ілімі дүниежүзілік шамандық іліммен тығыз байланысты дамыған. Сонымен бірге өзіндік ерекшеліктері мен бірліктері де баршылық. Жалпы ұқсас қырлары: шамандық ілімнің идеялары, яғни, зиянды және зиянсыз рухтардың барлығына сену; табиғатты терең сезіне білу мен оның кереметтеріне иланудың қажеттілігі; өмір мен өлім қатынасы; жаратылысқа қатынасы; табиғат пен өлген ата-бабаларының рухын қасиеттеулері. Яғни, шаман ілімін ұстанған адам сыртқы жаратылысқа — күнге, айға, аспан тәңірісіне табынатын. Адамның жаны, қабілеті, ақыл — ойы әр нәрсені құмартады, осыдан келіп тірі рух — бақсыға, о дүниелік рух — аруаққа табынған. «Шаманизм» деп белгілі бір дүниетанымдық түсініктер жиынтығын, нанымдық жүйені ұғынсақ, «шамандық» деп бақсы мен оның ойынына қатысты атрибуттарды айтамыз.

Ұлы дала тұрғындары мұсылмандық тағылымдарға дейінгі кезеңдерде өз бетінше өмір сүріп, өзіндік рухани мұрасын жасады. Заман ағымынан қалыспай, өз дүниетанымын, өзіндік қайталанбас әлеуметтік тәжірибелерін адами жауапкершілікпен жинақтады. Оның ақиқаттылығын Тәңірілік пен бақсылық көзқарастар, діни түсініктерін саралау барысында аз да болса дәлелдеуге талпындым. Осы шексіз де шетсіз ұғымдардың мазмұны мен мәніне үңілген сайын оның жауапкершілікті талаптарын сезіне түстім. Оның үстіне бұл дүниетанымдық түсініктер қазақ халқының ұлттық санасынан ешқашан да сарқылмақ емес. Шындығында, ата — бабалар аруағына табыну, табиғатқа — сиыну әлемдік діндермен салыстырғанда әлдеқайда төменгі сатыда болғаны рас. Бірақ олар халқымыздың тұрмысында, әлеуметтік қатынасында, ұлттық сана мен психикасында, дүниетанымында мәңгі қалыптасып қалды. Сонымен бірге, осы жауапкершілігі мол рухани құндылықтардың жаңаша түр алып, заман ағымына орайласып қайта өрлемесіне кім кепіл.

Ұлттық мінез бен қазақы қасиет тұрғысында сөз еткенде біз өзімізді қанша жерден әспеттеуге тырысқанымызбен әңгіме үштығын бәрібір «ұлтқа тән» кейбір келеңсіздіктерге әкеліп тірейтініміз бар. Содан да әлгіндей әңгімелерге арқау болатын сүйекке сіңген бойкүйездік, керенаулық сияқты «ұлттық мінезден» қайтсек арыламыз деген мәселе де ауық-ауық көтерілумен келеді. Кезінде ондай ой-пікірлердің туындауына өзге ұлысқа кағыну, не сананы билеген құлдық психология сеп болды десек, ұлтты күстаналаудың бүгінгі күні де саябырсымауы алаңдарлық жай. Рас, қоғамдық өзгерістердің санаға, тіпті қазақы мінезге де тигізген әсерін жоққа шығаруға болмайды. Бірақ, содан ұлттық болмыс өз қадір-қасиетін жоғалтты ма? Енді осы мәселе төңірегіндегі ойымды ортаға салсам…

«Қазақ — діндар халық» десек, оған өзге түгілі өзіміздің де бас шұлғи қоюымыз неғайбыл. Неге? Біріншіден, діни ғибадатқа салғырттау қараймыз. Екіншіден, сыртқы ұсқын мен жүріс-тұрысымыз мұсылмандық ғұрыпқа үйлесе бермейді. Үшіншіден, бізге қарағанда өзге мұсылман елдері діндарлау көрінетіндіктен де өзімізді олардың алдында ұдайы шәкірт сезінеміз.

Санамалай берсек, басқа да «кемшіліктеріміз» табылары анық. Оның үстіне бізде діндар халық атана қояйық деген құлық та жоқ. Содан ба, сәлдесі дағарадай болғанымен сырт көзге қолапайсыздау көрінсе кімді де болса күлкіге айналдыруға бейім тұрамыз. Ондайда Құдайдан қорыққан кейіп танытқандай болғанымызбен, онымыздың әншейін-ақ екендігін ішіміз сезіп тұрады. Қайтеміз, ол да сүйекке сіңген мінез. Сірә, осы тәрізді «кемшіліктеріміз» өзімізге аян болған соң да осы біз діндар халық емеспіз-ау дегенге бой алдыра бастасақ керек.

Шынымен солай ма? Байыптап көрелік. Қазақ — мұсылман. Әу бастан, әлімсақтан. Алайда, бізде жан, дін тазалығына басымдық беріліп, діннің өзі танымдық тұрғыда қалыптасқандықтан сырт көз, тіпті діндарлардың өзі де оның байыбына бойлай бермейді. Қазақ діндарлығының өзіндік ерекшелігі — болмыс пен ділдегі жаратылыстың үйлесім деңгейін қалыпты әрі кіршіксіз сақтап қалуында. Ал, кейде бой көрсетіп қалатын мінезіміздегі кейбір одағайлықтар сүйекке біткен кемшілік емес, ол негізгі құндылықтарымызды жасырып тұрған «перде». Ондай мінез жалпы шығыс халықтарына тән болғанымен, бізде басым. Себебі, қазақ — өзіндік арда қасиеттерін сақтап қалған бірден-бір ұлыс. Біздегі кемшілік — өзімізді-өзіміз танымауымызда. Әлгі сыртқы «пердені» жаратылыстық болмыс деп қабылдап, ішкі жасырын әлемді мансұқ ете бастауымызда.

Тек — ішкі сәуле. Оны жадағай тұрмыс пен жыртық шапан көлегейлеуі мүмкін, бірақ, жасыра алмайды. Қазақтың қонағына жалғыз атын жайратып салатыны сондықтан. Сол мінездің кейде алаңдататындай, тіпті түңілдіретіндей дүмбілездік кейіп танытуы — әлгі сыртқы көзге қораш көрсететін жыртық шапан тәрізді ішкі құндылықты жасырып тұрган алдамшы көріністер. Біз өкінішке қарай, сол көрініс, сол кейпімізді өзіміз деп ұғына бастадық. Сөйтіп, «соған» дін әліппесін үйретпек ниеттеміз. Бекер. Қазақ оған көнбейді. Неге? Себебі, ішкі құндылық бүгінгі пірадарлықтан биік тұр. Оны сол жібермейді. Төмендеткізбейді.

Сонда ол қандай құндылық? Бәрімізге аян, біз қай нәрсеге де тез бейімделеміз. Ол — кемшілік емес, өзін сақтау. Мән берсек, өзгеріске түсетін сыртқы «перде». Біз өзіндік болмысымызды сыртқы күш әсерінен қорғауға төселген, әрі машықтанған халықпыз. Өзімізді-өзіміз жоғалтпауымыз – ішкі қуат тазалығы әсерінен. Біз соны ұдайы сезінгендіктен де анау-мынау «ақылмандар» уағызына бас шұлғи бермейміз.

Қазақ — әруақ шақырады. Әруақ — дін емес. Ол ішкі құндылық құлпының кілті. Қазақ әруақ шақырғанда біз жоғарыда тілге тиек еткен «перделер» сырыла бастайды. Бізде әзірге өзімізді-өзіміз тану жоқ, тек сезіну ғана бар. Айтпағымыз — байыбына бару үшін кәдімгі қазақы көкпарды көз алдымызға елестетіп көрелік.

Көкпар тартушылар күндерін әзер көріп жүрген, көбіміз санаттан шығарыңқырап қойған сол ауыл жастары делік. «Әруақ» деп атойлаған қалың жұрт. Ал, енді қараңыз. Әлгі бұйығы, момын, бойкүйез, боркемік жігіт әпсәтте әруақтанып, арқаланып шыға келді. Таптап кетердей арқырап келіп қалғанда әлдеқандай болып отырған талайдың жаны түршігеді. Міне, бұл қазақ. Сіз де қазақсыз. Бірақ, «перделісіз». Егер «содан» арылсаңыз, сіз ғана емес, тәмам жұрт арылса бар ғой… Құдай қаласа, ол күнді де көрерміз. Ол күнді жақындату үшін тегіс көкпар тартып кетудің қажеті жоқ. Гәп — «кілтте». Тұтастық қалыптасқан жүйе арқылы түзіледі. Жеті аталық, не рулық тоғыс кемелдене келе ұлттық бірлікті құрайды. Ал, ұлттық рухты — мемлекет қалыптастырады. Біз сол күнге енді жеттік. Осыған дейінгі шағын рулық тоғыстар қаншама айла-шарғы мен сыртқы теперіштен аман өтіп, сіз бен бізді бүгінгі күнге жеткізді. Ендігі ұран — Қазақстан.

Қазақ әруақты табыну үшін емес, тұтасу үшін шақырады. Рулық деңгей шеңберіндегі тұлға тоғысу ауқымына қарай айбарлы, әруақты есімдермен жаңғыртылып отырылады. Ұлттық тұтастыққа лайықты есімдер шағын топ басын құрай алмауы кәдік. Біздің тұтастық қалыптасқан жүйе арқылы түзілмеді деуіміз сондықтан. Әуелгіде аты беймәлімдеу адамдар есімдерінің қаперге алынуын базбіреулер «бөлшектену» деп ұғынғанымен шынтуайтына келгенде ол — ұлттық тұтастықтың басы. Аталарымыз сырын бүркеп кеткен құпияның бірі сол. Алайда, кейінгілер бұл «құпия» мәніне бойлай алмағандықтан әруақ шақыру мәнін өзгертіп, оны дін тармағының біріне айналдырып жіберді. Сондай-ақ, ұлттық болмыс «қорғандарын» ұлттық деңгей деп бағамдаушылар да баршылық. Өзіне, нақтыласақ, қазаққа көңілі толмайтындар да солар.

Біз жоғарыда өзіндік құндылықтарымыздың құпиясын ашудың жолдарын ғана сөз еттік. Оның өзі де бір қарағанда өз қадірімізді қиыннан қиыстырып, қолдан арттырғандай көрінуі мумкін. Ол сыртқы «перде» әсері. Сыртқы «перде» туралы жоғарыда біршама айттық білем. Тағы да қайталайық. Ұғынықтырақ болуы үшін өзімізді қазақ санатынан шығара тұралық. Шындығы да сол. Себебі — сіз бен біз қазақтың өзі емес, сыртқы «қорғандарымыз». Бізді қазақ етіп тұрған ішкі түйсік сәулесі. Оның өзі де сөнуге айналған. Оның бүгінгі күнге қоламтасы жетуі заңдылық. Аталарымыздың қалауы солай. Неге? Себебі, ол дәуір ғұламалары халық ертеңін болжай алған. Бастан бақ таярын ерте сезген. Сондықтан бар асылын, бар құндылығын, яғни өзін бүркемелеп, жасырып кеткен. Әлгі халқы жынданған соң амалсыз жындандыратын су ішуге мәжбүр болатын патша мен уәзірі тәрізді бүгінгі қазақ кейпін қалыптастырған. Кезінде ішкі рухани қуат мүмкіндігін, «болмыс тазалығын, салт-сана, әдет-ғүрып пен рух үндестігін тұтастыру арқылы ғарыштық ұлы үйлесіммен жымдаса әлеуетті ұлыс белгілі бір кезеңге дейін тұйық жүйе қалыптастыруға әді жеткен. Біздің ішімізде бұлқынып жатқан тазалық сол кезден бастау алады. Бүгінгі қазақта жоқ-ау деп жүрген иман — әу бастағы пейіл. Қазақтың «Құдай пейілге береді, пейілімді алма, пейілің құрысын» деуі сондықтан.

Қазақтың басты қорқынышы — сол пейілден, яғни, иманнан ажырап қалмау. Кезінде қазақ тұтастай софылық деңгейге көтерілген халық. Бізге ғайып тылсым әлем аталарымызға жат болмаған. Отырардағы отыз баб, Сайрамдағы сансыз баб, Түркістандағы түмен баб, Маңғыстаудағы 362 әулие, тағы да басқа қасиетті жерлер бізге әлі сырын аша қойған жоқ. Әулиелі жер үстінде отырып өзімізді-өзіміз күстаналауымызға, аузымызды қу шөппен сүртуге бейім тұруымызға жол болсын. Басына күнде барып тәу етіп жүрген бабтар мен әулиелердің кешегі күні ортамызда жүргендігін неге ұмыта береміз?! Солар өз құндылықтарын ұрпағына аманаттап кетуге қабілетсіз болса, біз қазақ басымызбен неге оларға құрақ ұшып, тәу етеміз?! Шынтуайтында біздегі түйсік алдамағанындай — ол әулиелердің бәрі келер ұрпақ алдында өз міндеттерін адал атқарып кетті. Және қалаи орындады десеңізші!

Қоздың өзі емес, табы бізді бүгінгі күнге жеткізді. Біз тұспалдап отырған жол – қазақы пейіл, яғни иман. Оны кәміл адам деуге де, қазақ деуге де болады. Ал, саф, таза, қулық-сұмдықтан ада адам біз бастан кешкен сан ғасырлық ауыртпалықтардан мұқалмай сол қалпы бүгінгі күнге жете ала ма? Жоқ. Соған көз жеткізген софылар өздерін де, қолы жеткен ғылым-білімін де сырт көзден құпиялап ұстаған. Олар құпиялап кеткен ғылым-білім сыры әлі күнге ашыла қойған жоқ. Алайда, өздерін қа-лай «жасырғандарын» ептеп түйсінуге болады.

Кәміл адам Алла жаратылысымен, бізше түсінсек табиғатпен тұтасып, үндесіп кететіндіктен өз өмірінің жыл мезгіліндей өтпелі екендігін біледі. Біз де білеміз. Бірақ, бізде тағдырға мойынсұнғаннан гөрі тіресу басым. Қанша тірессек те түбі жеңілеміз. Ал, софылар жеңген. Қалай? Олар тағдырмен емес, өзімен күрескен. Жеңімпаз адамда «мен» болмайды. «Мен» жоқ болған соң, өзі де жоқ. «Жоқ адам» мына жалғанның сән-салтанатына пысқырып та қарамайды. Ондай адам оқшаулықты, жаны жалғыздықты қалайды. Мұндайда қой баққан оң. Осыдан барып біздің ата кәсібіміз — қойшылық қалыптасты. Ой баққан адам бертін келе қой баққан адамға айналады. Даналық — аңқаусуға, өтірік білмегенсуге ұласты. Біртін-біртін сол бүгінгі

мінезді қалыптастыра бастады. Софылардың, яғни біздің аталарымыздың қалауы да сол болатын. Содан бері қанша су ақты. Уақыты жетті білем, ішкі «қуат» бізге бағынбауға айналды. Содан барып біз айналамызға өзіндік биігімізден қарап, қай нәрсені де бағзылық болмыс деңгейімен таразылай бастадық, бақсақ, бізге қарағанда діндар көрінетін өзге ұлыстар дені өзіндік болмыстарын дінмен бүркемелейтіндіктен оларды әлдеқандай қылып тұрған тек сыртқы «перде» ғана екен. Оның үстіне «перденің» де «перде» сиқы жоқ. Шұрқ-тесік. Қанша әшекейлегенімен ішкі құлық аңғарылыпақ тұр. Бірінде — арамдық, екіншісінде — екіжүзділік, үшіншісінде — қаныпезерлік… Осы біз аң-саған, біз көксеген дін бе?! Өзімізді солардай бола алмадық деп күстаналау жарасымды ма?! Жоқ. Біз соны түсіндік. Сондықтан да бізге өзгелер бас ұрып жатқан дінге бет бұру өзімізді төменшіктететіндей, кіршіксіз таза пейілді былғап алардай әсёр ете бастады. Сонда бізге не істемек керек? Бізге ата-баба жолын қайта жаңғыртқан ләзім. Ата-баба жолын. Ол қандай жол? Ол — әулиелер жолы.

Шариғат — әуелгі баспалдақ. Негізгі қағидасы — заң. Дәретсіз жер баспайтын діндар — тақуа. Тақуалықтан көтеріле алмаған діндар — соқыр сенім аясында қалып қояды. Мың жерден қари болса да. Ондай «тақуаның» төменшіктететіндей, кіршіксіз таза пейілді былғап алардай әсер ете бастады. Сонда бізге не істемек керек? Бізге ата-баба жолын қайта жаңғыртқан ләзім. Ата-баба жолын. Ол қандай жол? Ол — әулиелер жолы. Шариғат —әуелгі баспалдақ. Негізгі қағидасы — заң. Дәретсіз жер баспайтын діндар — тақуа. Тақуалықтан көтеріле алмаған діндар — соқыр сенім аясында қалып қояды. Мың жерден қари болса да. Ондай «тақуаның» дінге берері жоқ. Екінші баспалдақ — тарихат. Бұған көкірек көзі ашылған ғұлама, не тумысынан болмысы таза жан жете алады. Біздегі рух осы биікті аңсайды. Одан арғы ақиқат пен мағрифат — аталарымыз барған «ауыл». Тіпті, Қожа Ахмет Ясауи атамыз ол биіктерді місе тұтпай, Алла дидарын көруге ұмсынған. Сондықтан бізге «ұстаз» болғысы келіп, «дін шыңы — шариғат» деп жүргендерге ақиық ақын Мұқағали Мақатаев айтпақшы, «Сенің ойың қай жерде екенін білмеймін, менің ойым сеніңкінен әріде» демеске лажымыз жоқ.

Көңілде түйткіл қалмас үшін Абай атамыздың ұлтқа қарата айтқан кінәраттарына да көңіл аудара кетелік. Қазақ — Абай. Мін бар ма? Жоқ. Демек, айтылған сыннан өзі, яғни қазақ тысқары қалады. Сонда данышпан кімге кіжінулі? Бұл жерде сауалды «Кімге» деп емес, «Неге» деп қойған жөн тәрізді. Себебі — сын қазаққа емес, соған таңылған, тіпті байырғы болмысын ығыстырып, қалыптаса бастаған кінәраттарға қарата айтылған. Негізінде Абай атамыздың айтқанда-рын сын емес, «қамшы» деп қа-былдаған жөн. Себебі, сын түзелмекке, ал, «қамшы» арылмаққа керек. Егер сол кінәраттарды қазақы болмыс деп ұғынсақ, оны қандай сын да түзетіп, тазарта алмайды. Өйткені, ол о бастан таза емес. Гәп — арылуда. Арылу үшін шамырқанбақ керек. Ал, оған Абай атамыздай жеткен қазақ кемде-кем.

Менің бұл зерттеу жұмысым алға қойған мақсатына жетті деп ойлаймын. Әрине қазақтың ежелгі наным-сенімдерінің әлі де болса ашылмаған құпия сырлары мен түсініксіз құндылықтары бары белгілі. Зерттеліп отырған бітіру жұмысымды шамамның келгенінше тереңірек ашып, барынша ізденгеніммен, айтарлықтай терең зерттеулер болашақтың еншісінде тұр деп білемін.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Молдабеков М. Қазақ халқының рухани мұрасы. – Алматы. – 1997. 104-б.
Лувсанданзан. Алтын шежіре / Моңғол тілінен аударған. А. Мауқараулы. – Алматы. 1998. -84, 109, 119, 149 беттерде.
Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – Москва, 1993. – 526 б.
Фрейд З. Тотем и табу. Психология первовытной культуры и религии. – Санкт-Петербург. 1997, 221-б.
бұл да сонда
Хара-Даван Э. Чингис-хан как полководец и его наследие / культурно-исторический очерк Монгольской империи ХІІ-ХІҮ в. – Алматы. 1992. 272 б.
Конанов А.Н. Родословная туркмен / Сочинение Абу-л-Гази хана Хивинского. – Москва-Ленинград. 1958. 287-б.
Inan A. Eski Turk Tarihi \ Istanbul, 19767 357-б.
Агаджанов С.Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии. ІХ-ХІІ вв. – Ашхабад. 1969. 295 — б.
Демидов С.М. Древние религии. Москва. 1963. 195-б.
Археологические исследования древнего и средневекового Казахстана. / отв. Ред. Акишев К.А. – Алматы, 1980. 203–б.
Кривец Е.А. Ислам в Центральной Азии. – Москва. 1999. 159-б.
Мұқанов С. Қазақ қауымы / Тарихтық және этнографиялық шолу. – Алматы. 1995, 304-б.
бұл да сонда.
Гумилев Л.Н. Хундар. – Алматы. 1998, 528-б.
Aydim M. Din felsefesi. – Izmir. 19997 362-б.
Tanyu H. Turklerin dini tarihcesi.- Istanbul. 1998. 126-б.
Гумилев, Л.Н., Древние Тюрки, Москва, 1993, 75-85 беттер.
Гумилев, Л.Н., Древние Тюрки, Москва, 1993, 86-бет.
Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М.-Л., 1961. С.37.
Гумилев, Л.Н., Древние Тюрки, Москва, 1993, 75-85 беттер.
Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М.-Л., 1961. С.37.
Қасабеков А,. Алтаев Ж. Қазақ философиясының тарихына кіріспе. – Алматы: 1994- 172 б.
Тайлор Э. Первобытная культура. — Москва: 1989- 11б.
Лувсанданзан. Алтын шежіре / Моңғол тілінен аударған А. Мауқараулы. – Алматы: 1998 -84б, 109б, 119б, 149 б.
Гумилев Л.Н. Хундар. – Алматы: 1998- 528 б.
Ғабитов Т.Х. Мәдениеттануға кіріспе. — Алматы: «Санат», 1996. — 5-б.
Орынбеков М.С. Ежелгі қазақтардың дүниетанымы. — Алматы: «Ғылым», 1996. — 150 -151б.б.
Әуезов М. Әр жылдар ойлары. — Алматы, 1959. — 217-6.
Токарев С.А. Алтайлықтардағы тектік артықшылық сарқыншақтары. — Москва, 1972. — Т. 1. — 154-6.
История Казахской ССР. — Т.1. — С.431
Малов С.Е. Енисейская письменность тюрков. — М.-Л. — 1952. – 53 б.
Кляшторный С.Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятниках. Тюркологический сб. — Москва, 1981. – 135 б.
Бичурин И.Я. Ерте уақыттардағы Орта Азияда өмір сүрген халықтар жөніндегі мәліметтер жинағы. — Москва, 1953. — Т.1. – 15 б.
Гумилев Л.Н. Пірадар Иоанның мемлекеті туралы аңыз. — А, 1992. -44 6.
Виолле и — Дюк. Методологические аспекты изучения историй духовной культуры Востока. — Улан-Уде, 1988. – 115 б.
Энгельс Ф., Маркс К. Шығармалар жинағы. — Т.2. — 145-6.
Бернштам А.М. Орхон — Енисей түріктерінің әлеуметтік экономикалық құрылымы. (ҮІ-ҮІІІ ғғ.). — Ленинград, 1946. — 146-6.
Ғабитов Т.Х. Мәдениеттануға кіріспе. — Алматы: «Санат», 1996. — 5-б.
Орынбеков М.С. Ежелгі қазақтардың дүниетанымы. — Алматы: «Ғылым», 1996. — 150 -151беттер.
Әуезов М. Әр жылдар ойлары. — Алматы, 1959. — 217-6.
Амантурлин Ш.Б. Предрассудки и суеверия, их преодоление. -Алматы, 1985. – 19 б.
Фрэзер Дж. Фольклор в Ветхом Завете. — Москва, 1985
Токарев С.А. Алтайлықтардағы тектік артықшылық сарқыншақтары. — Москва, 1972. — Т. 1. — 154-6.
Потапов Л.П. Алтайдағы тауға табыну әулиелігі. Советтік этнография. -Москва, 1969. -35-6.
Штернберг Л.П. Діндегі таңдамалалық. — Ленинград, 1986. — 268-6.
Левшин А. Описание киргиз — кайсацких орды степей. — Оренбург, 1932.- 55 б.
Плано Карпини мен Рубруктың шығыс елдеріне саяхаты. — Москва, 1954. — 28-6. (Атамұра, 1994)
Қараманұлы Қ. Тәңірге тағзым. — Алматы: «Ана тілі», 1996. — 12-6.
История Казахской ССР. — Т.1. — С.431
Малов С.Е. Енисейская письменность тюрков. — М.-Л. — 1952. – 53 б.
Кляшторный С.Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятниках. Тюркологический сб. — Москва, 1981. – 135 б.
Көне түркі сөздігі. — Алматы, 1969. — 544-б.
Өмуралиев Ч. Тәңирчилик. — Бишкек, 1994
Никонов А.Ю. Алтун Битиг. Тенгрианство. — Алматы, 2000
Гумилев Л.Н. География этноса в исторический период. — Ленинград: «Наука», 1990. — ЗЗ-б.
Бекмұхамедов Е. Қазақ тіліндегі араб-парсы сөздері. — Алматы, 1974. — 146-6.
Ақатаев С.А. Аруақ деген не? «Білім және еңбек». — Алматы, 1995. — №3
Шүлембаев Қ. Руханилықты тек қана діннен іздеген жөн бе? // Ақиқат журналы, №5, Алматы, 1993 ж.
Сәрсенбина Г. Ұлттық салт-сана. // Ақиқат журналы №5, 2001ж.
Ғ.Есімов, А. Артемов, С. Канаев, Г. Билалов. Дінтану негиздери Алматы 2003, 89-б.
Қараманұлы Қ. Тәңірге тағзым. — Алматы: «Ана тілі», 1996. — 12-6.

В Иране будут перевоспитывать женщин, снимающих хиджабы

Мировые цены на нефть продолжают падать

Нурила Асанкызы стала первой в истории казахстанской…

Казахстанские спортсмены продолжают радовать победами на международной…

Москву массово атаковали беспилотники

Число беженцев в мире перевалило за 123…

Елена Рыбакина обыграла первую ракетку мира

Кто победил на выборах США, согласно мнению…

ВЫБИРАЕМ ПЫЛЕСОС LG ДЛЯ ДОМА: НАДЕЖНЫЙ ПОМОЩНИК…

В сторону земли движется мощная магнитная буря

Диплом: Казактын ежелгі наным-сенімдері

I ҚАЗАҚ ЖЕРІНДЕГІ ИСЛАМҒА ДЕЙІНГІ ДІНДЕР

ЖӘНЕ АЛҒАШҚЫ НАНЫМ СЕНІМДЕР

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ …………….….

“Он не делает воздушных обещаний“. Политолог о выступлении Токаева на форуме в Астане

Полицейский выстрелил в коллегу в Жамбылской области

Экс-мэр Якутии о родстве с казахами: «Мы – тюрки, а казахи наши родственники»

“Пора остановиться“. Трамп выступил с заявлением по войне в Украине

Зеленский назвал звонок Шольца Путину «ящиком Пандоры»

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты