Диплом: Талғар ауданында капуста көкөніс дақылдарды өсіру

КІРІСПЕ

 

Зерттеу өзектілігі. Аққауданды капуста көкөніс дақылдардың ішінде ерекше орын алады. Ол адам тағамында үлкен рөл атқарады, көп қоректік заттардың көзі болып табылады. Капуста қауданның құрамында 5% қант жақсы сіңімді түрде, 1,4% дейін жеңіл сіңімді ақуыз, көптеген әртүрлі минералдық тұздар, азоттық және басқа заттар болады. Жапырағындағы клетчатка ішек қызметін жақсартады, ішекке пайдалы микрофлораға жақсы әсерін тигізеді, организмнен арттық холестерин және май тәрізді заттарды шығаруға мүмкіншілігін туғызады.   

Капустада әртүрлі витаминдер, әсіресе аскорбин қышқылы көп мөлшерде (С дәрумені)-120мг%, каротин, P, К, В₁, В₂, В₃, Д, никотин қышқылы, токоферол, пантотен қышқылы, инозит, биотин, провитаминдер А және т.б. кездеседі. Сонымен қатар U дәрумені бар, ол жара, энтерит және колит ауруларына емдік ретінде қолданылады. капустаның құрамында кездесетін дәрумендер адамның тіршілік әрекетіне қажет.

Капуста емдік ретінде бағалы болып саналады. Ол қант диабет және зиянды семіздікке өте пайдалы,  организмнің сәуле ауруларына жақсы әсерін тигізеді. Сонымен қатар капуста шырыны, жаңа піскен күйі және тұздалған капустаның әртүрлі емдік қасиеттері бар.

Капустаны тағамға жаңа піскен, тұздалған, маринадталған, пісірілген, бұқтырылған күйінде кеңінен пайдаланылады. Одан әртүрлі тамақ дайындайды. Таулы және солтүстік аудандарда кептірілген капустаны қолданады.

Өндірісте капустаның сорттарына үлкен көңіл бөледі. Капустадан жоғары сапалы өнім алу үшін, осы аймаққа топырақ климат жағдайына бейімделген сорты дұрыс таңдаған жөн. Қазіргі уақыта аққауданды капустаның әртүрлі сорттар мен будандар жыйнағы көп кездеседі. 2009 жылы Қазақстанға өсіруге ұсынылған әр түрлі мерзімде пісетін 17 сорт және 18 будан бар. Ерте пісетін сорттар тобына — Июньская, Номер первый грибовский 147, Номер первый полярный К-206; орташа ерте пісетін сорттар  Золотой гектар 1432. Орташа пісетіндер — Надежда, Слава 1305, Слава грибовская 231, Столичная. Орташа кеш пісетіндер-Багирская, Вьюга, Подарок, Русиновка, Судья 146, Ташкентская 10. Кеш пісетін сорттар – Белоснежка, Бирючекутская 138 және Зимовка. Оның көбісі Ресейлік, сонымен қатар Өзбек және Украин сорттары. Ал Қазақстандық отандық сорттар жоқ.

Сонымен қатар қолдануға ұсынған ерте мерзімде пісетін будандар Аладдин, Моррис, Парел, Филдспорт, Резистор, Этма, Чессма; среднеспелые Бронко, Куисто, Сателит, Трансам, Харрикейн; орташа кеш пісетіндер — Алабама, Мегатон, Эрдено; кеш пісетін будандар — Амтрак, Анкома, Хинова. Аталған барлығы шығу тегі Нидерланды.

Тұқым шаруашылығы өзекті мәселелердің бірі. Қазақстанда өңделіп отырған капуста тұқымының саны өзімізді қамтамассыз етуге жеткіліксіз, сондықтан шарасыз тұқымды шетелден тасымалдап сатып аламыз. Сырттан тасымалданып отырған тұқым стандартқа үнемі сай бола бермейді. Осыған байланысты тауарлық сапасы қалай жоғалса, ауыл шаруашылық өнім сапасы да дәл солай жоғалады.

Өнімділігі жоғары, түрлі сорттардың көптігі, тағамдық бағалы сапасы, капустаны барлық жерде мәдени дақыл етті. Белгіленген аймақта өсіруге сортты дұрыс таңдап алу үшін, дақылдың сорттық сапасын және биологиялық ерекшелігін жақсы меңгеру қажет. Жоғары өнім мен сапалы көкөніс тауарын алу үшін  қойылатын басты шарттардың бірі – жоғары сапалы тұқымдық сорт.

Кеш пісетін сорттар – Белоснежка, Бирючекутская 138 және Зимовка. Аталған сорттардың көпшілігі Ресейде шығарылған, сонымен қатар Өзбекстанда және Украинада.  Қазақстанда капустаның отандық сорты жоқ.

Ертеде Қазақ және картоп шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының Алматы облысы жағдайында аққауданды капустаны бағалап жоғары сапалы және өнімді голландық будандар жыйнтығын алды. Қазіргі уақыта ҚКШҒЗИИ ның гендік қорында бірнеше сорттар және будандар коллекциясы кездеседі. Сонымен қатар аққауданды капустаның селекциясымен айналысуда. Осы институтының гендік қорынан алынған бірнеше сорттар мен будандарын Талғар ауданында бағалау жұмыстар жүргізілді. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

 

Капуста құрамындағы ақуыз жоғары сіңімділігімен және аминқышқылының сапалылығымен ерекшеленеді. Сонымен қатар, қызанақ және сәбізге қарағанда капустаның құрамында лизин, митионин, триптофан біршама жоғары болады. Капустаның қауданында орта есеппен 1,2% «шикі» ақуыз, шамамен 30% бос аминқышқылы құрайды: аргинин (7-28%), гистидин (2-9%), лизин (4мг%), метионин (1-8), валин (4мг%), лейцин (3,5), изолейцин (5мг%), треонин (3), фенилолонин (2-ден 16мг% дейін), тирозин (6), триптофан (1-3%).

Капуста тұқымдасы (Brassicacea) 375 туысты және 3200-ден аса бір жылдық, екі жылдық және көп жылдық, көбінесе шөптектес, ал кейде бұтатектес және жартылай бұтатектес түрлерін біріктіреді. Олар экологиялық жағыдайы әртүрлі жерлерде өседі – арктикалық тундрадан бастап тропикалық аймаққа дейін. Бұл тұқымдастың белгілі бір өкілі – көкөністер, тамыржемісті өсімдіктер, қалғандары – техникалық (дәрі-дәрмек, май өнімдері) және сәндік өсімдіктер.

Осы дақылдардың ішінен ауқымды таралып және ең көп мағынаға ие болған капуста дақылы. Капуста 5000 жыл бұрын мәдени дақыл ретінде енгізілген. Өсіріліп жүрген барлық капуста түрлерінің отаны Жерорта теңізі болып саналады. Италияның жағалау аудандарында қазіргі кездің өзінде жабай түрі кездеседі.

Мыңдаған жылдар бойында адам баласы капустаның жабайы түрінен көптеген түрлерін шығарды. Өсімдіктерді іріктеу нітижесінде және аралық түйіндерін қысқарту арқылы қаудан нысанын – ақ қауданды алды. Капустаның өсіріліп отырған барлық түрлері Brassica L. туысына жатады.

Швецияда ақ қауданды капуста Ботаникалық шығанақ жағалауының барлық жерлерінде мәденилендірілген, бірақ Гапаранда да (65 – 50Сº) жылда өне бермейді. Тек қана қолайлы жылдары пісіп-жетілген тұқымдар Люлеода 65Сº — 35Сº өнім береді [1,2].

Классификациясы бойынша, ақ қауданды капустаның үш түршеге бөледі: жерорта теңіздік, шығыстық және европалық. Ақ қауданды капустаның өндірісінде тәжірибелік мағынаға ие европалық және шығыстық түршесі.

          Шығыс (subsp. Orientalis Lizg.) түршесі Кіші Азияда, Солтүстік Кавказда, Украинаның оңтүстігінде және Орталық Азияда таралған. Ірі көлемімен, үстіңгі беті қатпарлы әлсіз көтеріңкі жапырақтарымен ерекшеленеді. Осы түршеге жататын сорттар ыстыққа төзімді. Көбінесе жалған ақ ұнтақ және шырышты бактериозға төзімсіз болып келеді. Бірақ салыстырмалы түрде тамырлы, шырышты бактериозға және фузариоз ауруына төзімді сорттары бар. Бұл түршедегі сорттардың өнімділігі жоғары және орташа. Қаудан тығыздығы жоғары, сақталғыштығы әлсіз және орташа [3].

Европалық түршесі (Subsp. europea Lizg.) Европа және Азия аймағында қалыптасты, әртүрлі климатты жағдайда қысқы және жазғы мәдени дақыл ретінде.

          Жерортатеңіз (Subsp. mediterranea Lizg.) түршесі Португалия, Италия, Сириялық көне қаудан пішінімен танылады. Түрше екі сорттық түрді біріктіреді: қауданды және жартылай қауданды  [4].

          Мәдени көкөніс өсімдіктері жабайы өсімдіктерден, ал одан әрі жабайы және мәдени түрлерінің табиғи будандасуынан шыққан. Мәдени түрлердің жабайы түрлерден шығуы генетикалық тұрғыдан құптау тауып отыр. Өсімдік түрлерінің басым бөлігі жабайы флорада қалсада, адамзат үшін маңызы зор. Н. И. Вавилов пен Е. В. Вульфтың есебі бойынша төңірегіміздегі 130-140 мың жоғары сатыдағы өсімдіктердің 2,5 мыңнан сәл асатын бөлігі ғана қолдан өсірілетін көрінеді [5].

          Мәдени көкөніс дақылдарының шығуында жетекші рольді мыңдаған жылдар бойы сұрыптау атқаруда. Мәдени дақылдардың селекциясында эксперименталдық мутагенез әдісі кеңінен қолданылуда. Жабайы флораның жерлестірілетін өсімдігіне мутанттардың әсері келешекте жабайы өсімдікті мәдени түрге айналдыруды тездетеді [6].

          Мәдени дақылдардың екінші шығу орталықтарының маңызы өте зор. Адам өсімдіктерді жаңа аудандарға неғұрлым көбірек көшіріп, оларды жетілдірілген технологияда өсіріп, ең өнімді түрлерін сұрыптап алған сайын, соғұрлым түрдің таралу аймағы кеңи түсті. Түрлер «орталықтан» алыстаған сайын жетіле түскен және тумаласымен салыстырғанда өнімдірек, гендік қанығу жоғарылай түскен. Капустаның қазіргі формалары оған мысал бола алады. Капустаның ежелгі түрлері тас ғасырына дейін тіршілік еткен: жабайы түрлерінен басқасы бізге беймәлім [7].

          Гректер бесінші ғасырда ақ қауданды капустаның екі формасын өсірсе, Римдіктер оның көптеген формаларын білген, олардың қазіргі кездегі ақ қауданды капустадан айырмашылығы шамалы болған [8].

Бұрын Қазақстанда тұқымшаруашылығын аймақтық бөлу зерттеу жұмыстары жүргізілді, соның қатарында Оңтүстік – Шығыс аймағына, бұл аймақ жаз мезгілінің ыстық әрі құрғақ ауа райымен және қыс мезгілінің тұрақсыздығымен температурасының кенеттен өзгеруімен сипатталады. Осы аймақтағы ақ қауданды капустаның кеш мерзімде пісетін сорттарының тұқымшаруашылық анализі көрсеткендей, тұқым өнімінің төмен болуының басты себебі, аналық тұқымның сақталуы мен өсіру технологиясының толық меңгерілмеуі. Бұрын Қазақ ҒЗИ-ның картоп және көкөніс шаруашылығында Қазақстанның Оңтүстік – Шығысы үшін ақ қауданды капустаның аналық тұқымын өсіру технологиясы жүргізіліп, өндіріске енгізілген (9). Зерттеу жұмысы тек бір Заводовская сортымен жүргізілді, ашытуға арналған және оның жақсы сақталғыштық қасиетке ие болмауы аналықты сақтау кезінде көптеген қиындықтар тудырды. Осы сорттың тұқымшаруашылық технологиясын өңдеу, талдау жұмыстарын жүргізгеннен кейін, енгізу барысына басты кедергі сақтау мәселесі болды. Сақтау кезіндегі тұрақсыз ауа–райы сақтау қоймасындағы және қорғаулы топырақтағы аналықтардың көптеген қалдықтарының пайда болуына әкеп соқтырды. Осы жағыдай Алматы облысындағы тұқымды өңдеу жұмыстарын тоқтатудың басты мәселесі болды [10].

 

• Капустаның морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері

 

 

Капуста — екі жылдық өсімдік. Бірінші жылы жуан, қысқа сабағын, жапырақтарын және қауданын, екінші жылы гүл өркендерін, бұршаққындарын және тұқымдарын қалыптастырады.

Қаудан – өте ұлғайып өскен жоғарғы жабық бүршік. Оның пішіні әр түрлі – шар, сопақша, конус тәрізді және жайпақ; Сортына және өсу жағдайына байланысты қауданның салмағы 0,5-тен 20кг дейін болады. Қауданның түсі ақ, сарғыш, ақ сары, жасыл сары болуы мүмкін [11].

Вегетациялық кезеңінің ұзақтығына қарай (өскіннің пайда болуынан өнімнің жиналуына дейін): ерте пісетін (100-120 тәулік), орта мерзімде пісетін (125-150 тәулік), кеш мерзімде пісетін (150 тәуліктен аса) болып бөлінеді.

          Қаудан түзілгенде қауданның ішкі жағынан өсетін жапырақтар тығыздалады. Қауданның қатайуы оның техникалық пісу дәрежесін көрсетеді. Ішкі жапырақтарға күн тимегендіктен ақ түсті нәзік болып келеді. Сыртқы жапырақтар жасыл әрі ассимиляциялық аппарат рөлін атқарады. Сортына байланысты сыртқы жапырақтар салмақтың 15-35% құрайды. Жапырақтары ірі, сағақтары немесе отырыңқы пішіні әртүрлі, жасыл түсті балауызды болып келеді.

          Гүлдері қосжынысты шашақ гүл, гүлшоғырына жиналған. Гүлдеу мерзімі сортына қарай 20-50 күнге созылады.

Капустаның жемісі – ұзындығы 8см дейін болатын екі ұялы бұршаққын.

Тұқымдары ұсақ, диаметрі 1,5мм жуық, түсі ашық сұрдан, қара-қоңырға дейін өзгереді. 1000 дәннің массасы 4-5г.

Қаудан тығыздығы бойынша – өте тығыз, борпылдақ және өте борпылдақ болады. Сабақтың қаудан ішіндегі бөлігін ішкі өзек, оның сыртындағы төменгі бөлігін сыртқы өзек деп атайды. Сыртқы өзегі қысқа – 10-15см,ал ұзын өзектілері 25см асады [12].

          Температура. Капуста – суыққа төзімді өсімдік. Тұқымдары 2-3Сº жылылықта өне бастайды. Температура жоғарылаған сайын өну процесі де жеделдей түседі. 11Сº жылылықта өскіндері 10-11 тәулікте, ал температура оңтайлы 18-20Сº болғанда 3-4 тәулікте пайда болады. Капуста 5Сº жылылықта түптене бастайды, бірақ өсуге оңтайлы температура 15-18Сº. Оның жақсы шынықтырылған және жерсіндірілген көшеттері өткінші 5-6Сº бозқырауға шыдайды, ал шынықтырылмаған және жерсіндірілмеген көшеттері 2-3Сº бозқырауда зақымданады. Капустаның кеш пісетін сорттарының қаудандары күзде температура -6Сº дейін төмендегенде зақымданбай сақталады. Жазда температура 25Сº-дан жоғарылағанда өсуі тежеледі, ал кейбіреулері тіпті қауданын қалыптастырмауы да мүмкін. Біздің мемлекетіміздің Оңтүстік облыстарында шығарылған капуста сорттары, ыстық ауа-райына төзімді.

          Ылғал. Көкөніс өсімдіктерінің ішінде ылғалға ең талап қойғыш өсімдік. Өмірінің бірінші және екінші жылында да, топырақ пен ауаның жоғары ылғалдылығы қажет. Капустаның есейген өсімдіктері тәулігіне 10л дейін су сіңіруі мүмкін. Ол ең жоғары өнімін топырақтың ең түменгі су сиымдылығы 70-80% тең болғанда қалыптастырады [13]. Кеш пісетін сорттарды өсіргенде қаттылығы жоғары сорттарды қалыптастыру үшін өнімнің пісу кезеңінде топырақ ылғалдылығы біразырақ төмендеу – 60-70% болуы керек. Ауаның ең қолайлы салыстырмалы ылғалдылығы 70-80% ұзақ уақыт жауын-шашын кезеңінде ойық жерде орналасқан өсімдіктердің бойлап өсуі бәсеңдейді, жапыраға мен сабағының басым көпшілігі антоциялық түске боялады (14).

          Топырақ. Капуста өсімдігі оңтайлы өсіп-дамуы үшін топырақтың құнарлығына жоғары талап қояды. Оған ең жарамды саздақ, ылғалды жақсы ұстайтын топырақтар, сондай-ақ өзен жайылымдары. Ол қышқыл топырақтарда жақсы өседі. ең қолайлы топырақ ерітіндісінің реакциясы сәл қышқылдау (рН-6) болғаны дұрыс. Жоғары өнімді капуста  қоректік заттарды мол сіңіреді. Өзімен бірге топырақтан қоректік элементтерді алып шығуынан ауыл шаруашылық дақылдардың ішінде алдыңғы қатарда. Әсіресе жас өсімдіктер қоректік заттарды қарқынды пайдаланады. Капуста жапырақтары қарқынды өсу кезеңінде азотты, ал қаудан қалыптасқанда фосфор мен калийді сіңіреді.

          Жарық. Капуста жарық сүйгіш өсімдік. Қарқынды жарықтандыру өсімдіктің қоректік заттарды сіңіруіне бірден-бір септігін тигізеді. Ақ қауданды капуста ұзақ күндік өсімдік,әсіресе көшеттік кезеңінде көлеңкелеуді көтермейді. Біздің аймақтың жағыдайымен қалыпты көшетін 38-42 күнде қалыптастырады.

Капуста – айқас тозаңданатын өсімдік. Тозаңдануы жәндіктермен, көбінесе ара арқылы жүреді. Капустаның сорттары және барлық түрлері бір-бірімен оңай будандасады, бірақ пекиндік және қытайлық түрінен басқасы, сондықтан аналықты отырғызу кезеңінде оқшауланған кеңістікті қатаң түрдле сақтау қажет. Айқасгүлді көкөніс өсімдіктерінің басқа түрімен (шалғам, шалқан, брюква, турнепс) капуста будандаспайды [15].

 

1.2 Биохимиялық сипаттамасы

 

 

Сорттың ерекшеліктеріне байланысты капустаның биохимиялық құрамы әртүрлі болғанымен, өңдеу және агротехника жағыдайында, оның тағамдық құндылығы өте жоғары болады.

Ақ қауданды капуста көмірсуға бай. Қауданында қанттың мөлшері 5% немесе одан жоғары, негізінен ол моносахарид түрінде кездеседі. Құрамындағы глюкоза мөлшері алма, апельсин және лимоннан асып түседі, ал капуста қауданындағы фруктоза мөлшері картоппен, сәбіздің тамыржемісімен, асханалық қызылша, лимон жемісімен салыстырғанда жоғары. Мынадай, заң бар (қолданылады) – сорт қаншалықты кеш мерзімде пісетін болса, оның құрамында соншалықты қант, құрғақ зат мөлшері және сақталғыштығы жоғары болады.

1кг капустаның каллориясы орта есеппен 200-300кал құрайды, сонымен бірге құрғақ заттардың сіңімділігі 83%жетеді, ал акуыз — 77%.

Ақ қауданды капуста да белгілі дәрумендердің барлық түрі кездеседі,  бірақ көп мөлшерде аскорбин қышқылы —  (С дәрумен)  120мг% дейін. Сонымен қатар, каротин – 2мг%, В1 немесе тиамин – 0,22мг%, В2 (рибофлавин) – 0,6мг%, В3 (пантотен қышқылы) – 0,92мг%, РР (никотит қышқылы) – 2,7мг%, К – 4мг%, фоли қышқылы – 0,9-1,9мг/кг, биотин (дәрумен Н) – 0,024мг/кг, токоферол (дәрумен Е) – 15-25мг/кг, рутин (дәрумен Р) – 300мг/кг дейін.

Капуста құрамындағы ақуыз жоғары сіңімділігімен және аминқышқылының сапалылығымен ерекшеленеді. Сонымен қатар, қызанақ және сәбізге қарағанда капустаның құрамында лизин, митионин, триптофан біршама жоғары болады. Капустаның қауданында орта есеппен 1,2% «шикі» ақуыз, шамамен 30% бос аминқышқылы құрайды: аргинин (7-28%), гистидин (2-9%), лизин (4мг%), метионин (1-8), валин (4мг%), лейцин (3,5), изолейцин (5мг%), треонин (3), фенилолонин (2-ден 16мг% дейін), тирозин (6), триптофан (1-3%).

Бұлардан басқа капустаның химиялық құрамына қыша майы кіреді, оның мөлшері 12,2% — ға жетеді.

Капуста минералдық элементтерге бай, және де олардың адам ағзасына тигізетін ықпалы толығымен зерттелмеген. Бірақта бізге мәлім, калий ағзадан артық суды шығарады, Se – белсенді антиоксидант [16].

 

1.3 Аққауданды капустаның селекциясы мен тұқым шаруашылығы

 

 

 Белгілі бір жағдайда қауданның тауарлық түрін және тағамдық құндылығын жоғалтпай ұзақ уақыт бойы сақтау. Барлық сорттарды немесе барлық селекциялық материалды сақталғыштық қасиетіне сынау кезеңінде, қаудандар бірдей оңтайлы жағдайда сақталады. Механикалық жарақаттанбаған, шеттері тығыз байланысқан екі – үш жапырақты, сыртқы өзегі үш сантиметрге жететін тауарлы қаудандарды іріктеп алады [17].

1995 жылы ақ қауданды капустаның 45 сорты және 49 буданы аудандастырылған. Соның ішінде кеш мерзімде пісетін, сақталғыштығы жақсы сорт Амагер 611, будан Крюмон, Колобок [18].

К. А. Тимирязева атындағы Мәскеу ауыл шаруашылық академиясының берген мәліметі бойынша, кеш мерзімде пісетін сорттарының гүлдеу уақытының басталу мерзімінде белгілі айырмашылық жоқ. Гүлдеу ұзақтығы шамамен 3 күн. Жаңбырлы және ылғалды ауа райында гүлдеу уақыты ұзарады, ал құрғақ және ыстық күндері керісінше қысқарады. Ауа райына және өсімдіктің даму дәрежесіне байланысты гүлшоғырының гүлдеуі 15-тен 30, толық өсімдікте 25-ден 60 күнге дейін [19].

1981 жылы ақ қауданды капустаның биологиялық жас және толық жетілмеген аналықтар анағұрлым тұрақты өнім тұқымын берген. Сонымен қатар сыртқы орта жағыдайына төзімділігін көрсеткен. Бірақта Чехияда кеш мерзімде пісетін ақ қауданды капуста сорттары үшін ең жақсы нәтижені толығымен жетілген аналықтар көрсетті [20].

Оңтүстік аймақтарда капустаның жоғары өнім алу ыстыққа төзімді сорттарды өсіруге байланысты. Капустаның түрлері мен сорттар жоғары температураны әртүрлі қабылдайды. Ең ыстыққа төзімсіз сорттар азиялық түрлер әсіресе Brassica pekinensis Rupr. Жоғары температураны нашар көтеретін біржылдық еуропалық түр- гүлді капуста. Әлсіз ыстыққа төзімді савойский және брюссельский капусталар. Жоғары ыстыққа төзімді кольраби және жапырақты капусталар екені дәлелделген.

Аққауданды капустаның ыстыққа төзімді және ыстыққа төзімсіз сорттарының физиологиялық ерекшеліктерін анықталды. Ыстыққа төзімді сорттар жоғары температурадағы жағдайда өсімдікке алмасу заттарды қамтамасыз етеді және ассимиляциясы жақсы жүрген салдарынан өнімділігі жоғары болады. 

Қауданды капустаның еуропалық түрлердің ішінен орташа кеш және кеш пісетін голландиялық сорттарда құрғақ заттар жоғары болады. құрамында қант мөлшері көп кездесетін еуропалық түр тармағынан таралған Брауншвейгский және Голландиялық жалпақ сорттарында. Ал шығыс түр тармағынан таралған қауданды капуста Бузовка және Завадовская сорттары қантты болып келеді. Сонымен қатар аққауданды және қызыл қауданды капустаның голландиялық сорттардың құрамында аскорбин қышқылы көп кездеседі. Сорттар мен жеке түрлердің арасында азотты заттардың мөлшері жағынан өзара айырмашылықтары бар.

Селекциялық жұмыстарын жүргізу үшін негізгі көрсеткіштермен бастапқы материалдар болу қажет. Қазіргі уақыта Бүкілресейлік өсімдік шаруашылығы институтының (ВИР) гендік қорында аққауданды капуста коллекциясында 1080 үлгі бар. Капуста коллекциясының  генбанкісі Германия, АҚШ, Великобритания, Нидерланды, Чехия, Франция, Болгария, Италия, және басқа елдерде бар [21].

Соңғы жылдары Дания, Швеция, Канадада капустаның ерте пісіп жетілу жағынан бірнеше сортүлгілер алынды. Даниядан Дитмарская сорты, Канададан Golden Acre Early Jersey Wakefield сорттар шығарылды. Ерте пісетін және біркелкі пісіп жетілетін үлгілер Ditmascher extra eatra early (Dieners) st.409 (к-1484) пісу жағынан Номер первы грибовский 147 сортынан 15 күнге ерте піседі. Даниялық үлгі және швециялық үлгілер Ditmascher st.84 (к-2170) және швециялық үлгі Дитмарская ранняя пісу жағынан Номер первы грибовский 147 10 күнге ерте піседі.

Бүкілресейлік өсімдік шаруашылығы ғылыми зерттеу институтында капустаның коллекциясы 40 елден 10 ботаникалық түрлерден құралған 2000 жуық үлгі жиналған. Түрлік және сорттық қасиеттерін әр жақ аймақтарда институттың тәжірибе станцияларында сыналады [22].

Зерттеу нәтижесінде коллекциялық танапта бастапқы материал ретінде орта және кеш пісетін сорттарынан жоғары өнімді үлгілері алынды. Олар: Ликуришка сиво, Алабама F₂, Ликуришка, Зимовка 1474, Южанка -31, Ликуришка 498⁄15, Багаевская, Душанбинская поздняя, Завадовская 257⁄263, Молоканка, Харьковская зимняя, Белорусская -455, Белорусская -85, Бирючекутская-138, Подарок, Багирская, Сахарная голова, Агрессор F₁ , Колобок F₁, ал өнімдері бағалы белгілері бойынша алынған сорттар –Белорусская -455 Белорусская-85, Бирючекутская (поликросс 2009), Подарок, Багирская, Сахарная голова, Агрессор F₁, Колобок F₁ , Флорин, Алабама F₂, Багаевская, Завадовская 257⁄263, Зимовка 1474, Лангедьек 4, Ликуришка сиво, Ломско, Харьковская зимняя, Южанка -31, тығыздығы жоғары қаудандардың арасынан мынандай сорттар алынды, олар: Агрессор F₁, Белоснежка, Зимовка 1474,  Лангедьек 4, Харьковская зимняя және Алабама F₂ [23].

Белоруссияда жүргізілген зерттеулер көрсеткендей, Юбелейная 29 және Белорусская 85 аналық – штеклинговтан алынған тұқымдарының себінді сапасы және ұрпақтық тұқымның сапасы стандарттық аналықтан кем түспеді [24].

Зерттеулер нәтижесі көрсеткендей, Амагер 611 сортының тұқымдық мақсатта қолайлы себу мерзімі: Оңтүстікте 15-20 күнге кеш себіледі, азық – түліктік себу мерзімімен салыстырғанда, жұмыс нәтижесі, Батыс – Сібірлік картоп және көкөніс тәжірибе станциясында КҒЗИ аналықты көшеттік өсіру әдісінен көшетсіз өсіру әдісіне ауысу арқасында, бактерия ауруымен зақымданбаған аналық өсімдіктерін алды. Көшетсіз өсіру әдісі тұқымның сапасын және өнімділігін жоғарылатты. Сонымен бірге гүлдеу кезеңі және пісіп – жетілуі 6-7 күнге ертерек жүрді [25]. 

Сандық белгілердің көпшілігінде (В. Сваруп және т.б. 1963, 1965) тұқымқуалаушылық жоғарғы доминанттылықпен немесе гендердің эпистатикалық өзара әрекеттестігімен анықталады.

Ақ қауданды капустаның Амагер 611 және Зимовка 1474 сорттарын бір- бірімен будандастыру кезінде тұқымқуалаушылық белгілер анализінің көрсетті, өсімдік Ғ1 ұрпағында қаудан сақталғыштығы өте жоғары болған, ата – аналық түрімен салыстырғанда – Амагер 611, Зимовка 1474 сортының деңгейінде, бірақ өнімділігі жағынан 20% жоғары болды [26].  

Капуста селекциясының түрлі бағытына сапалы бастапқы материал ретінде, әлемнің 55 мемлекетінен жиналған  3200-ден аса сорт үлгілерінің барлық түрлерін құрайтын, бүкіл әлемдік коллекциясын ВНИИР пайдаланады. Бағалы бастапқы материал ретінде жергілікті және капустаның селекциялық сорты болып қала береді.

Селекционерлер селекцияда көптеген елдердің Нидерландия, АҚШ, Канада, Япония, Дания, Оңтүстік Кореи, Қытай, Италия т.б. мемлекеттердің сорттарын және будандарын Ғ1 қолданады.

Будан пайда болдыру мақсатында үлкен жұмыс Россиядағы алдыңғы қатарлы селекциялық тәжірибе станциясында жасалды, онда ақ қауданды капустаның жүздеген бастапқы линиясы алынды [27].

Сорттық селекция жұмысы іріктеу әдісі сонымен бірге ең жақсы отандық және шетелдік будандар мен сорттарды будандастыру арқылы жүргізіледі. Бірінші сорттар ВНИИССОК (Белорусская 445, Московская поздняя 15) туыстық және жергілікті бағалы популяциялық сорттарды массалық іріктеу  жолымен, сондай-ақ шетелдік (Номер первый 147, Слава 1305, Слава 231, Амагер 611), индивидуалдық тәсілімен және Дания, Гнрмания, Голандия сорт үлгілерінің туыстық іріктеуінен пайда болды [28].

Қазіргі уақытта аудандастыруға сақталғыштығы мен ыстыққа төзімділігі үйлестірілген сорттар пайда болды. Негізінен бұл сорттар кеш мерзімде пісетін топтар қатарына жатады және ұзақ уақыт сақтауға арналған. Капустаның меншікті тұқым шаруашылығы жақсару мақсатында 2011 жылдан бастап қазақ ҒЗИ-ның картоп және көкөніс шаруашылығында кеш мерзімде пісетін сорттар тобын зерттеп, бағалау жұмыстары қайта қарастырылды, біздің аймаққа жарамды тұрақты тұқымдардың бір немесе бірнеше сорттарын шығару мақсатында [29].

Ертеде Казақ ҒЗИ-ның картоп және көкөніс шаруашылығында Алматы облысының жағдайымен жүргізілген капустаның голандық буданының кезекті бағалануы жоғары өнім және сапалы деңгейді көрсетті. Орта мерзімде пісетін будандар ішінен ерекшеленген Кратуман және Краутами; кеш пісетіндердің ішінен – Алабама, Мегатон, Ленокс, бірақ өнімділігі бойынша тауарлы өндірісте стандартты сорт Слава 1305 және Белоснежка сорттарынан төмен. Осы будандардың тұқымының құндылық маңызын ескере отырып, сорттық тұқымдармен салыстырғанда, пайдаланылуы өнімнің өзіндік құнын тез арада қымбаттатады. Сонымен бірге біздің жүргізген зерттеулер, кейбір бірінші ұрпақ будандарының (Ғ1), мысалы Алабама және Мегатон екінші репродукцияға дейін көбейтілгенде күтілген еш нәтиже бермейді, куәләндіратындай немесе тұрақты [30].

Селекция жұмысын жүргізу үшін міндетті түрде алғашқы (бастапқы) материал қажетті қасиеттерімен болуы керек. Тектік қорда ВИР қазіргі уақытта ақ қауданды  капустаның коллекциясы 1080 мөлшерде үлгісі бар. Капустаның маңызды коллекциясы Германия, АҚШ, Нидерланды, Великобритания, Чехия, Франция, Балгария, Италия тағы басқа мемлекеттердің текті ген қор банкінде сақталған [31].

          Қазіргі уақытта селекцияның негізгі бағыттарының бірі  аурулар мен зиянкестерге генетикалық тұрғыдан төзімді және құрамында бағалы биохимиялық заттары бар капустаның түрін шығару болып есептеледі. Сонымен қатар будандар мен сорттарды көбейтуге көп көңіл бөлінеді [33]. Капуста селекциясында келешегі мол әдістердің бірі линиялардың өзіндік сиыспаушылық гибридизациясы әдісі. Бұл әдісте 100% будандастырылады [34]. Селекциялық әдісті жылдамдату үшін экологиялық селекция қолданылады, ал жақсы қолданылуы үшін әртүрлі топырақты – климатты аймақтарды пайдаланылады [35].

          Бүкіл әлемдегі селекционерлер ақ қауданды капустаның жоғары өнімді, пісу мерзімі әртүрлі бірқатар будандар мен сорттар тізімін шығарды. Осының арқасында кеш мерзімде пісетін капуста үлесі 50%. Қол  жетімді және сапалы бастапқы материал ретінде Ресейдің кеш мерзімде пісетін капустаның сорт жинағы пайдаланылады. Онда көп көлемде отандық сорттар аудандастырылды Амагер 611, Беларусская 455, Зимовка 1474, будан Ғ1 Альбатрос, Валентина, Витязь, Колобок, Крюман, Экстра. Селекция үшін кеш пісетін сорттар ішінен жақсы бастапқы материал, ыстыққа төзімді сорттар болып есептеледі. Багаевская, Бирючекутская, Краснодарская 1, Харьковская, Монарская, Новочеркасская 20, Ташкентская 10 және т.б [36].

          Бағалы бастапқы материал ретінде көне болгарлық сорттар ұсынылады. Завадовская, Кесэ, Ликуришка белая, Ломская белая, Марнополка. Бұл сорттар жергілікті популяциялығы арқылы жоғары өнімділігін және құрғақшылыққа төзімділіктерін көрсетеді [37]. Құндылығы бойынша кем түспейтін Ресейлік популяция – сорттары Батуринская, Каширка, Клыковская, Кубышка, Молоканка, Сасыкольская, Юрьевецкая және басқалары [38].

          Бүкілресейлік ҒЗИ көкөніс шаруашылығы және оның тәжірибелік станциясында, соңғы жылдары кеш пісетін капуста сорттары мен будандары шығарылды. Бұл Арктика Ғ1, Валентина Ғ1, Гарант Ғ1, Застольный Ғ1, Лидер, Морозко, Универс Ғ1 [39]. Кеш пісетін сорттардың ауруға төзімді келетіні айқындалған. Сонымен Альбатрос буданы және Зимовка 1474 сорты шырышты бактериозға төзімді, Бирючекутская 138 сорты – тамырлы бактериозға, Славянка, Хуторок, НИИОХ 80 сорттары және Колобок, Крюмон, Экстра бактериялы ауруға төзімді [40].

Жергілікті сорттар өте бағалы болғанымен, олар бастапқы материал алудың дара көзі болып табылмайды. Экологиялық бейімділігіне қарамастан бұл сорттарда жаңа сорт шығаруға қажетті қасиеттер бола бермейді. Ауыл шаруашылығы талаптарына толық жауап беретін сорттар шығару үшін, басқа елдердегі және континенттердегі шет аудандық бастапқы материалдарды селекциялық жұмысқа пайдалану қажет.

Бірқатар елдерлегі көкөнісшілер тәжірибесі көрсеткендей мәдени дақылдардың шет аудандық сортар материалын пайдаланудың үлкен маңызы бар. АҚШ және Канададағы капуста дақылының бай сорттары Ресейден алынған бастапқы материалдарды пайдаланудың нәтижесі болып табылады.

И. В. Мичурин селекционерлер ішінде алғашқылардың бірі болып, буданның алыс географиялық формаларына назар аударды [41].

Ресейде жүргізілген зерттеулер көрсеткендей, өнімділігі және сапасы бойынша шетелдік кеш пісетін будандар Ресейлік будандар мен сорттардан біршама төмен екендігін көрсетті. Бұлардың барлығының құрамында артық жасуша (1%) бар, бұл оны ашытқы түрінде пайдалануға жарамайтынын және тек жасаң күйінде ғана падалануға болатынын көрсетеді [40].

Кеш пісетін сорттардың негізгі белгілері жақсы сақталғыштығы болып саналады. Селекцияда бастапқы материал ретінде Ресейлік сақталғыштығы жоғары будандарды Ғ1 Альбатрос, Колобок, Крюмон, Лежкий, Монарх, Экстра және Зимовка 1474 сортын сонымен қатар НИИОХ 80 пайдаланылады [42].

Жоғары сапалы өнімділік және сақталғыштығымен Украиндық Белоснежка және Харьковская зимняя сорттары ерекшеленеді [43], украиндық ҒЗИ көкөніс және бақша шаруашылығында шығарылған. Соңғы уақытта Украина батысында жоғары өнімді кеш мерзімде пісетін Виоланта, Княгиния, Леся және Яна сорттары пайда болды [44].

          Селекция және тұқым шаруашылығы бір-бірімен өте тығыз байланысты. Себебі тек тұқым арқылы ғана сорт пайда болады. Сондықтан тұқым шаруашылығына үлкен көңіл бөлу керек. Әрбір өсімдік түрінің тұқымын өсіруде өзіндік ерекшеліктері бар. Капустаның аналық тұқымын өсіру агротехникасы негізінен оны азық – түліктік мақсатқа өсіру барысымен байланысты. Бірақ аналықтар тым жетілген болмауы тиіс, бұл жағдайды көшетті отырғызу немесе тұқымды себу мерзімін анықтағанда ескеру қажет. Вегетациялық кезеңі ұзақ аймақтарда капустаның кеш мерзімде пісетін сорттарын көктемнің соңында немесе тіпті жаз мезгілінде, мысалы, мамырдың І-ІІ он күндігінде қорғаулы топыраққа тұқыммен сепкен дұрыс [45].

          Тұқымды өсіру технологиясында жауапты кезең аналықты сақтау және оларды себуге дайындау. Сортқа, аймақтың ерекшеліктеріне және техникалық мүмкіншіліктеріне байланысты, капустаның аналықтарын сақтау қоймаларында, траншеяларда және жер төлелерде сәйкес қолайлы ауа ылғалдылығын  жасап сақтайды. Сақтаудың соңында қауданды кеседі, ал екінші тамыр жүйесін қалыптастыру үшін тұқымдық өсімдікті жетілдіру жұмыстарын жүргізеді [46].

          1965- 1968 жж. Қазақ ҒЗИ-ның картоп және көкөніс шаруашылығында капустаның Заводовская сортының аналығына әртүрлі сақтау тәсілдерін жүргізді. Ең жақсы сақталған түбі салқындатылған траншеядағы аналық қаудандар – 96,3%. Сонымен қатар қанағаттанарлықтай дәрежеде кәдімгі траншеяларда және көкөніс сақтау қоймасында сәйкесінше 93,5 және 92,2%. Аналықтарды өзек түрінде сақтағанда (кесілген қауданмен) қалдық көп болды. Көкөніс сақтау қоймасында сақталғаны 89,4% құрады, жер төлелерде – 86,7%. Түбі салқындатылған траншеяларда (79кг/га) және көкөніс сақтау қоймасында (680кг/га) қауданымен бірге сақталған аналықты қолданған кезде тұқымның өнімділігі жоғары болды. Кәдімгі траншеяда сақталған аналықтардың тұқымдық өнімі 620кг/га. Отырғызу кезінде сақталған өзектердің тұқымдық өнімділігі 390-нан 440кг/га дейін өзгерді [47].

          Біздің 2010-2012 жылдары жүргізген зерттеулер көрсеткендей, Алматы облысының жағыдайында капуста аналығы салқындатылмаған траншеяларда жоғары көрсеткіштікпен сақталады. Бір жылдық зерттеуде сақталғыштық түрлі сорттарда орташа есеппен 79,8% — дан (Бирючекутская 138 сорты) 100% дейін құрады (Судья 146 сорты). Қарапайым сақтау қоймасында сақталғыштық 32,6-дан 88,2% дейін болды [48].

Қазіргі таңда әр елдің өзін – өзі азық түлікпен, соның ішінде жас көкөніспен қамтамасыз ету өте маңызды мәселе болып отыр. Бұл мәселені шешудің негізгі жолдарының бірі белгілі аймақтың топырақ – климатына сай келетін жоғары сапалы тұқымдық сортты таңдай отырып, өнімді көкөністерін өсіру технологиясы мен сақтау, өңдеу жолдарын меңгеру [39].

Қазақстанда 1991 жылдан бастап  аққауданды капуста сорттық сынауда жоқ. Орнына шетелдік селекциясының барлық жаңа гетерозисті будандарына сынау жүргізуде және де олар жергілікті жағдайға толық бейімделмеген. Бұдан басқа оларды Қазақстан жағыдайында қалыптастыру мүмкін емес. Себебі негізгі материалды қолданушы немесе шығарушы тұқымшаруашылық фирмасы болып табылады, олар ата – аналық жұпты құпияда сақтайды.

Қазақстан Республикасының Оңтүстік және Оңтүстік–Шығыс аймақтарының жағыдайларына бейімделген, жоғары өнімді және ауру, зиянкестерге төзімді сорт алу үшін, Қазақстанда капуста дақылының селекциялық жұмысын міндетті түрде тереңірек зерттеп жаңарту керек. Институт селекционерлерінде капуста  селекциясынан бастама бар, жоғары өнімді бірнеше будандарды иемденді және жұмыстың әрі қарай жалғасуын  қажет етеді. Бұған қоса 2010-2012 жылдарға селекция бойынша кеш пісетін ақ қауданды капуста сорттарының зерттелуі  белгіленген.

          Қазақстанда технология және аналық капустаны сақтау бойынша зерттеу жұмыстары негізінен ұзақ уақыт сақтауға арналмаған, бос қауданды сорттарға жүргізілді. Сондықтанда аналықтарды отырғызуға дайындау ұсынысы кезеңінде тығыз қауданды сорттардың тұқымдық өсімдіктерін жетілдіру ерекшеліктері есепке алынбады. Сол аралықта  кеш кесілген өзек  аналығы тым баяу жетілді, гүлдеу мерзімі кеш басталды, бос қауданды сорттарға қарағанда, жоғары температура және құрғақ ауа райы тұқым сапасының және өнімнің күрт төмендеуіне әкеп соқтырды. Осыған байланысты көптеген авторлар тығыз қауданды сорттарды отырғызуға 2-3 апта бұрын аналық өзегін кесуді ұсынады [49].

Шаруашылық жағдайда капуста тұқымдары өнгіштілігін 4-5 жыл сақтайды. Тұқымдардың өнгіштігін сақтауы, оны сақтаған кездегі температура мен ылғалдылыққа тікелей байланысты. Тұқымдар тыныштық күйде болсадағы тыныс алуын жалғастырады. Тыныс алу үдірісі тұқым қабығының астындағы және тұқымның жан жағындағы ауа қабатындағы оттектің есебінен жүреді. Тұқымның тыныс алуы өте әлсіз, бірақ температура жоғарылаған сайын ол, әсіресе, тұқымның дымқылдылығы артса күшейе түседі.

          Көкөніс дақылдарының тұқымдарының сақталуына қолайлы температура 0-5⁰С; тұрақты 14-18⁰ жылылықтада тұқымдар жақсы сақталады. Құрғақ тұқымдар төмен (-180⁰С) және салыстырмалы түрдегі жоғары (80-85⁰С) температураға шыдайды, бөркендері  -2-10⁰ температурада өледі және ұзақ уақыт 60-65⁰ қыздырғанды көтере алмайды.

 Тұқымның сақталуына дымқылдылықтың тигізетін әсері басымырақ болады. сақтаған кезде дымқылдық белгіленген шектен аспауы қажет. Капустаның тұқымдастарда 9-11% дейін. Дымқылдылығы жоғары тұқымдар нашар сақталады және өнгіштілігін тез жоғалтады.

Өнгіштікті жоғалтуда маңызды рөлді тек тұқымдардың дымқылдылығы ғана емес, сонымен бірге ауа дымқылдылығы да атқарады. Жоғары дымқылдық, әсіресе жылумен біріксе, тұқымның тез бұзылуына әкеледі. Сондықтан сақтау орны ауасының салыстырмалы дымқылдылығы сапалы тұымның дымқылдылығынан 2% төмен болуы керек. Су буларын, көмір қышқыл газын сыртқа шығару және тұқымды оттекпен қамтамасыз ету үшін қойманы жүйелі түрде желдетіп тұру қажет. Әр түрмен сортқа тән тұқым түсі, оның күйі мен баландылығының дәлелі. Түссіз және бозарған (өңсіз) түс тұқымның толық піспеген кезеңінде, дымқылды ауа райында жиналғанын немесе оларды күн көзінде кептірігенін білдіреді [56].

          Тұқымнан өсіру кезінде үлкен маңызға ие тұқымды ерте мерзімде себу және өсімдікті тез жетілдіру үшін уақытылы суару. Жоғары тұқым өнімін алу үшін тұқымдық өсімдіктің тиімді (тәжірибелік) отырғызылуы (30-35 мың. дана/га). Бұл өсімдікті өзіндік қысқарту жағынан тұқымның сапасын жақсартады, бірақ [50].

          Көкөніс өсімдігінің тұқымдық сапасы сонымен бірге сорттық жұмысқа да байланысты. Міндетті түрде сорттық жаңарту жұмыстарын жүргізу қажет, бұл төменгі репродукциялы тұқымдардың элитті тұқымдармен алмасуына әкеледі. Элитаға дейін бірінші тұқым шаруашылығы жүргізіледі, мұнда тұқым шаруашылық танапта ең жақсы өсімдікке іріктеледі, берілген типтік сортқа, олар бағаланады және қайталама түрлері алынып тасталады. Сосын таза сорттық бастапқы материал қалыптастырады, осыдан суперэлита өсіріледі. Мұнымен қатар әртүрлі іріктеу тәсілін қолданады – жеке (индивидуалды), жеке – туыстық, негізгі (массалық). Бұл бастапқы материалдың мүмкіншілігіне және қойылған мақсатқа байланысты. Суперэлитадан элита өндіріс шаруашылығында элита өсіріледі, ал бұдан тұқым шаруашылығында түрлі репродукциялы сорттық тұқымдар өсіреді. Капустаның жоғары көбею коэффициентін есепке ала отырып, элитаны бірінші репродукцияға дейін өсіру ұсынылады. Екінші репродукция негізгі блып саналады және тұқым шаруашылығына қолдануға ұсынылмайды [51].

          Мұндай тұқым жаңарту жүйесі тұқымды жиі алмастыруды және жеткілікті жоғары мөлшерде элита талап етеді. Біз, капустаның кеш пісетін Заводовская сортына зерттеу жүргізгенімізде, іріктеуді, сорттық тазалауды және жақсы дайындалған бастапқы материалдың жоғарғы сорттық сапасын және өнімділігін қажетті қалыпта қадағалау арқылы сорттық жаңартусыз ұзақ уақыт бойы тұқымның сапасын сақтауға болады [46]. Суперэлиталық тұқымдарды себу кезінде тауарлық қаудан өнімділігі 38,2т/га, элиттыда 41,2т/га, бірінші репродукцияда 40,7т/га, екінші репродукцияда 37,4т/га және үшінші репродукцияда 40,2т/га тауарлық өнімнің шығымы 91%-дан 96% дейін [13].

Капустаның өнімділігі шаруашылықтың негізгі бағалы белгілеріннің бірі. Сапалы негіз салушы ұрыққа іріктеу жұмысын жүргізгенде, айрықша өнімді тығыз қауданды өсімдікті таңдайды. Сонымен қатар өсімдікті жоғары агроаясында өсіріп, бағаланады. Өнімнің есебін жалпы қауданның массасын бөліп жүргізіп, тауарлық өнімін анықтайды. Стандартқа сай емес өнім қатарына  ұсақ, жарылған (шытынаған), ауруға ұшыраған қаудандар жатады [10].

• Капустаның тіршілік факторларына талаптары

 

 

Қоршаған ортаның жағыдайына (факторына) өсімдіктен тыс не болса соның барлығы жатады. Осы күрделі кешеннің ішінде өсімдік тіршілігінің үш топ әсер етушілерін (факторларын) бөліп алады.

Абиотикалықтар: климаттық – температура, жарық (жарықталғандық, жарықтың спектрлік құрамы және күннің ұзақтығы, ауа (құрамы, қозғалысы), ауаның ылғалдылығы, топырақтық (эдафикалық гректің «эдафы» — жер деген сөзі) – топырақтағы минералды тұздар, топырақ ауасы және ылғалы.

Биотикалық – егістегі мәдени дақылдардың өзара ықпалы, арамшөптер және пйдалы, зиянды (аурулар) микрофлора (саңырауқұлақтар, бактериялар, вирустар), пайдалы және зиянды жануарлар.

Антропогендік (ежелгі грек сөзі «антропос» — адам, яғни адамның шаруашылық әрекеттерінің ықпалы) – дақылдық әдіс, хирургиялық тәсілдер өсімдікке машиналармен, химиялық қосылыстармен және физикалық қосылыстармен және физикалық құралдармен әсер ету, соның ішінде қоршаған ортаны ластауда. Адамның іс-әрекеті алғашқы екі топ факторға өте күшті әсер ететінін айтқан жөн. Агротехниканы дұрыс құрастыру және өсімдіктің ең жоғары мүмкін өнімін қамтамассыз ету үшін оның қоршаған орта факторына қалай қарайтынын білген жөн. Өсімдік тіршілігінің факторларының маңызы бірдей, олар бірін-бірі алмастыра алмайды [52].

Өсімдіктің факторға деген реакциясын үш мағынамен сипаттайды: оптимум (өсімдік өшін ең қолайлы), минимум және максимум. Кейінгі екеуі өсімдіктің өсу және даму факторларының әсер етуші шектері болып саналады.

Өсімдіктің қалыпты өсіп-дамуы үшін оңтайлы (оптималды) жағдай жасау керек, мұндайда ең аз минимумдағы факторға әсер етеді. Максимум мен минимумның ортасындағы фактордың қарқындылығын төзімділік (толеранттық) аймағы деп атайды.

Өсімдіктің әр дәуірде орта жағдайына қоятын талабы бірдей емес және факторлардың рөлі өзгеріп отырады. Егер тұқымның бөрту кезеңінің өтуі үшін алдымен ылғал қажет болса, өскіннің қалыптасуы үшін қажет фактор – жылу, ал өскіннің топырақ бетіне  шығуына – жарық қажет.

Өсімдіктің қоршаған орта факторларына реакциясы бойынша академи Д. И. Тараканов (1982) мынадай түсініктерді ажыратады.

Өнім алуды немесе кезеңаралықты өтуді қамтамассыз ететін факторлардың қарқындығы мен жиынтығының көрсеткішін талап етушілік дейді. Мысалы, температураның оңтайлы мәні және оның жиынтығы; топырақ ерітіндісіндегі тұздардың концентрациясы және олардың өніммен шығатын мөлшері; топырақтың ылғалдылығы және өнім алуға қажет ылғал мөлшері [32-37].

2. Шыдамдылық ­ факторлардың шеткі (ең төменгі және ең жоғары) мәндерін басынан өткізу. Ол минимумның (максимумның) мәндерімен, пессимум аймақтарымен (өсімдіктердің факторлардың тапшылығынан немесе артықшылығынан күшті қысым көрушілігі) және олардың әсер етуінің ұзақтығымен анықталады.
3. Ықыластылық ­ фактордың қарқындылығының артуына өсімдік реакциясының ( жауабының ) деңгейі. Әр түрлі дақылдар және бір дақылдың әр түрлі сорттары факторлардың әрқайсысына шыдамдылық ( толерантылық) диапозымен және оптимум аймағымен өзгешеленеді.

Өсімдіктер қоршаған  ортаның жағдайына ең жоғары талапты тіршілік циклының бастапқы кезеңінде ( өскін және алғашқы жапырақтанған кезінде), қарқынды  фотосинтез өтуге және тамырлық қоректену үшін қажетті, дамыған топырақ үстіндегі мүшелері мен тамыр жүйесі болмағандықтан қояды.

Өсімдіктердің тамырлық қоректену жағдайын басқарудың ең қарапайым жолы ­ суландыру және топыраққа тыңайытқыш енгізу. Келуі географиялық координаттарымен (ендік, бойлық) теңіз деңгейі биіктігімен анықталатын, шығу тегі, ғарыштық факторларды (жылу, жарық), өсімдікті ашық жерде өсіргенде басқару өте шектелінген және ол учаскенің орналасатын жерін таңдап алуға, оның қолайсыз әсерлерден қорғалуына, сорт таңдап алуға және агротехникалық шараларға ( отырғызу жиілігі, қатардың бағыты ) саяды. Ғарыштық факторларды басқарудың үлкен мүмкіншілігі қорғаулы жерлерде қамтамасыз етіледі.

Олай болса, көкөніс шаруашылығының негізгі міндетін ойдағыдай шешу үшін ­ тұрақты жоғары және 2 есе жоғары сапалы өнім алу үшін көкөніс дақылдарының биологиялық ерекшеліктерін білу қажет және олардың өсу мен даму факторларын ебін тауып басқару керек. Егер көкөніс дақылдарының түрлері мен сорттарының қоршаған орта жағдайына қоятын талаптарының әрқилылығын ескерсек мұның өте қажет екені белгілі болады.

 

1.5 Ақ қауданды капустаның тағамдық және емдік қасиеттері

 

 

 Ақ қауданды капуста тағамға пайдаланатын ежелгі мәдени дақылдардың бірі болып саналады. Капуста ежелгі Грецияда және Римде кеңінен таралған. Капуста өсімдігінің сипаттамасы әдебиеттерде ХІІ ғасырдан бастап кездескен.  Қазіргі уақытта ол бүкіл әлемде кең көлемде таралған, жыл сайн 40млн.т. дейін өсіріледі. Бұл жоғары өнімді өсімдік; мәліметтер бойынша қауданының ең жоғары өнімі 110т  ⁄ га құрады, бірақ теория жүзінде өнімділігін 200т ⁄га жеткізуге болады. Капустаны тағамға түрлі күйінде пайдалануға болады, ашытылған, бұқтырылған, жасаң, маринадталған, тұздалған түрлерінде пайдаланады.

Капустаға емдік қасиетке тән. Қның даңқы ғасырлар бойы қалыптасқан. Біздің елдің ескілікті Емдік кітаптарында, сонымен қатар Батыс Еуропа және Азия елдерінде капустамен емдеуге болатын бауырдың және буындардың жара, дынгене және т.б. аурулардың ұзақ тізімі келтірілген. Капустаның емдік қасиеттерін ғылым қазір дәлелдеп отыр, ал Ресей ғылым академиясының қоректендіру институты бір адамға жылына 34 кг капуста жеуге ұсынады.

Капустаның шырыны өте пайдалы. Қазір дәрі-дәрмек өнеркәсібі жас өсімдіктен ақ сары және қоңыр түсті құрғақ шырынды ұнтақ дайындауда. Ол асқазан және ащы шек жараларын, атаросклероз және басқада ауруларды емдеуге қолданылады  [36].

          Сортың немесе селекциялық номердің басты көрсеткіші – олардың өнімділігі мен сапасы. Бұл өте күрделі көрсеткіштер болып табылады. Себебі, оларды анықтау үшін, біріншіден көптеген жай белгілерін қарастыру қажет болса, ал екіншіден қоршаған ортаның әсеріне және өсу жағдайына байланысты өсу деңгейін анықтау қажет [38].

          Әрбір алынған және өндіріске ендірілген жаңа сорттар жыл сайын жоғары өнім беріп, сапасы жақсы болуы үшін, бастапқы материалдарды мынадай белгісі бойынша бағалайды:

• Өнімділігі;
• Қолайсыз климаттық жағдайға төзімділігі;
• Ауруға төзімділігі;
• Себу, күту, жинау, жұмыстарында техниканы пайдалануға бейімділігі;
• Сапасы;

Бастапқы материалдарды сынау, бағалау үшін мынадай үш тәсілді қолданады:

• Егістік жағдайда;
• Зертханалық жағдайда;
• Зертхана – егістік жағдайда [50-51].

Бұрынғы Бүкілодақтық өсімдік шаруашылығы институты – бес континент елдеріне және бұрынғы КСРО на енген мемлекеттер бойынша материалдардың нәтижелерін жинақтау үшін, 300-ден астам экспедиция жүргізді. Осы мекеме ұжымдарының еңбегінің арқасында шетелдердің көптеген ғылыми мекемелерімен сорт үлгілерін алмастыру кеңінен жүргізілді. Н. И. Вавиловтың басшылығымен Бүкілодақтық өсімдік шаруашылығы институтының ғалымдары ұжымның көп жылдық жұмысы нәтижесінде  көптеген жаңа сорттар ашылды. Соның ішінде ақ қауданды капустаның бірнеше сорттары [43].

Капуста тұқымдастарынан ең кеңірек таралғаны – аққауданды капуста. Бұл өзінің жоғары дәмдік қасиеттеріне және тағамға алуан түрлі пайдалануына байланысты. Шикі, пісірілген, қуырылған, тұздалған және маринадталған күйінде пайдаланылады. Тасымалдауға қолайлы. Ерте пісетін және сақтауға шыдамды, кеш пісетін сорттары жыл бойы балаң (жас) күйінде пайдалануға мүмкіндік береді [37].

 

1.6 Сортқа қойылатын өндірістік талаптар

 

 

Осы заманғы ауыл шаруашылық өндірісі сортқа жоғары талаптар қояды. Олардың негізгілері мыналар:

1) Жыл сайын жоғары және тұрақты өнім беруі. Сорт жоғары өнімді болуымен қатар, тыңайтқыш ендіруге және басқа агро әдістерге кеткен шығынды өз түсімімен өтеуі қажет.

2) Даму барысында ауа райының қолайсыз жағдайларына төзімді болуы тиіс. Сорттар құрғақшылыққа, төмен температураға, қыстап шығу барысында қолайсыз жағдайларға төзімді болуы шарт. Бұл қасиеттер өнімнің тұрақтылығын анықтайды.

3) Аурулар мен зиянкестерді қоздырушыларға да төзімді болу керек. Оларға кешенді түрде төзімді сорттарды шығару осы заманғы егіншілікте бірінші кезекті мәселе.

4) Механикалық баптауға икемділігі. Бұл талаптар интенсивті технология бойынша баптауға арналған сорттарға қойылады.

5) Өнімнің жоғары сапасы. Сорттар себілу мақсатына қарай қажетті өнімді (белок, қант, крахмал, май, талшық) мол беруі керек.

Белгілері мен қасиеттері бойынша сорттарға қойылатын басты талаптар бірнеше топтарға бөлінеді:

Өнімділік қасиеттері мен белгілері;

• Өсу барысында ауа райының қолайсыздығына төзімділік қасиеттері мен белгілері;
• Аурулар мен зиянкестерге төзімділік төзімділік қасиеттері мен белгілері;
• Механикалық баптау және жинауға икемділік белгілері;
• Алынған өнімнің жоғары сапалылығын анықтайтын қасиеттер мен белгілер.

Шығарылып жатқан сорттың белгілері мен қасиеттерінің нақты комплексі негізгі үш көрсеткіш бойынша анықталады:

• Болашақ сортқа арналған аймақтың топырақ – климат жағдайлары;
• Сорттың өндірісте өсірілуіне байланысты (тыңайтқыштың жоғары нормасы, суландыру т.б.) агротехникасы және механикаландыру дәрежесі;
• Дақыл бағдары және оны пайдалану.

 

1.7 Аққауданды капустаның аурулар мен зиянкестерлері және оларды қорғау шаралары жөнінде берілген мәліметтер

 

 

Ақ қауданды капустаның зиянкестермен және аурулармен зақымдануының нәтижесінде өнімі 25-30% кемиді. Осыған байланысты көкөніс дақылдарынан жоғары және тұрақты өнім алуға бағытталған тәсілдердің ішінде жетекші рөлді зиянкестер мен аурулардан қорғау шаралары алады.

Алдын алу шаралары зиянкестер мен аурулардың жаппай көбеюі жөнінде хабарлайды. Олар агротехникалық шаралармен тығыз байланыста болады. Агротехникалық шаралар – ауруларға төзімді сорттарды таңдап алу, дақылдардың дұрыс ауысып отыруы, тұқымды дәрілеу, кінаратсіз аналықтарды таңдап алу және оларды уақытында отырғызу, егістіктегі және көшеттіктегі кінаратты өсімдіктерді уақытында аластату, капустаның таза, дертсіз аналықтарын сақтауға таңдап алу, жиын-теріннің қалдықтарын жою, сүдігерді терең жырту, капустаның сақтау қоймаларын, жылыжай, булы жайларды зарарсыздандыру және жылыжай, булы жай топырақтарын зарарсыздандыру, сонымен қатар танаптағы арамшөптерді уақытында жою үшін, кінаратсыз өсімдіктер өсіруге ықпал жасайтын жоғары агротехника жатады [26-28].

Түтікше  бактериоз ауруын қоздырушы –бактерия. Ауру барлық жерде таралған. Зақымданған өскіннің тұқым жарнағы ағарып өсімдік солып қалады. Ал үлкейіп қалған көшеттердің  ауруға ұшырағаны ашық танапта отырғызғаннан 2-3 апта өткен соң ғана білінеді.  Алдымен жапырақтың шеті кейіннен ортасы сарғайып, түтікшесі қараяды, жапырағының түтікшесінде және өзегінде ауру жолдарымен зақымданғаны түр сызығымен немесе нүкте тәрізді болып жақсы көрінеді.  Ерте зақымданған жағдайда қаудан байламайды кейде өсімдік өліп қалады. Ауру жолдарымен жаппай зақымданғаны тек өнімді жинау уақытында байқалады (50-70% тен жоғары).

Бактериоз ауруы әсіресе тұқымдықтарға көп зиян келтіреді. Аналықтар әлсіз зақымданған өзінде де өмірге қабілетсіз болады. зақымданған тұқымдықтарды танапқа отырғызған жағдайда өспейді, жапырағы тез қараяды, сабақтарына қара сызық түседі, бұршаққаптары қара жылтыр, әртүрлі пішінді дақтармен боялып, яғни тұқым жетілмейді.

Өсу мерзімде жұқпалы ауру құрты желмен, тамшы жаңбырмен, жәндіктермен таралады. Өсімдікке бактерия жәндіктермен зақымданған жапырақ саңлауы (капуста шыбыны), механикалық зақымданғаннан кейін тамыр жүйесіне кіреді. Жұқпалы ауру құртының көзі- зақымданған тұқым, өсімдік қалдығы, капуста тұқымдастарының арамшөптері мен тұқымдықтары болып саналады.  Ауруға ұшырауы  жаңбырлы ауа райында қарқынды жүреді.

Шырышты бактериоз ауруын қоздырғышы-бактерия. Ауру кеңінен таралған, танапта және сақтаған кезде қауданды немесе гүлді капустаны әрі тек әлсіз өсімдіктерді зақымдайды. Ауру белгілері су шірік түрінде жағымсыз иісімен білінеді. Зақымданған ішкі жапырағы былжырап шіріді. Құрғақ ауа райында зақымданған жапырағы жіңішке жылтыр болып солып қалады. Көбінесе қауданның ішкі бөлігінен шіріді де, өзегі босап кетеді. Осындай қаудан піскенше үзіледі, өзегінен жағымсыз иіс шығады. Зақымданған қауданды сақтауға қойған жағдайда ауру ары қарай дами беріп сау қауданды бұзады. осы жағдайға жеткізбеу үшін тұқымды себер алдында өндеу, сонымен қатар тұқымдықтарды қоятын қойманы немесе траншеяны зарарсыздандыру  керек [42].

Бүкілресейлік өсімдік шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының коллекциясынан ауруға төзімді жағынан 25 сорттар бағаланды, жақсы бастапқы материал ретінде Савинская, Завадовская 257⁄263, Бирючекутская 138, Ликуришка 498⁄15, Марнополка (к-1002, Болгария) және Капорка одесская сорттары алынды. Сонымен қатар АҚШ алынған үлгілердің арасын шырышты ауруына төзімді Jersey Wakefield Allhead select сорттар болды.

Капустаның кила ауруына төзімділігіне қарай сорттарды 4 топқа бөлген:

• ең төзімді (өсімдіктің 0-39% зақымданған), 2) төзімді (40-54%), 3) орташа төзімді (55-69%), 4) нашар төзімді (70% жоғары зақымданды).

 

 

1.8 Капустаның агротехникалық шаралары

 

 

Капуста – жарық сүйгіш өсімдік, әсіресе көшеттік кезінде көлеңкелеуді көтермейді. Қалыпты өсуі мен дамуы, күннің ұзақтығы 17-18 сағатқа жеткенде жақсы өтеді. Күннің ұзақтығы 14 сағат болғанда, өсімдіктің көлемі кішірейеді, ал күннің ұзақтығы 9 сағат болғанда, өсімдіктің қатты күйзелуі байқалады.

Көшет 4-5 жапырағын ұзақ күнде 30-35 тәуліктен соң, ал қысқа күнде (оңтүстікте болады) 55-60 тәуліктен кейін қалыптастырады.Капуста жарық қарқындылығына аса жоғары талап қоймайды.

Көкөніс өсімдіктерінің ішінде капуста ылғалға ең талап қойғыш өсімдік, оған топырақ пен ауаның жоғары ылғалдылығы қажет. Капустаның есейген өсімдіктері тәулігіне 10 л дейін су сіңіруі мүмкін. Ол ең жоғары өнімін топырақтың ең төменгі су сыймдылығы 70-80% тең болғанда қалыптастырады. Ерте пісетін сорттарды үшін топырақтың мұндай ылғалдылығын өнімді жинағанға дейін қарастыру керек. Кеш пісетін сорттарын өсіргенде, қанттылығы жоғары тығыз қаудандарды қалыптастыру үшін, өнімнің пісу кезеңінде топырақ ылғалдылығы біразырақ төмендеу – 60-70% болуы керек. Ауа ең қолайлы салыстырмалы ылғалдылығы 70-80%. Ауаның ылғалдылығы 30-40% болғанда, капустаның жапырағы өзінің тугорын жоғалтады, тіпті, топырақты ылғал жеткілікті болсадағы.

Капуста-топырақ құнарлығына талап қойғыш өсімдік. Оған ең жарамды саздақ, ылғалды жақсы ұстайтын топырақтар, сондай ақ құнарлы өзен жайылмалары. Ол қышқыл топырақтарда нашар өседі. Ең қолайлысы топырақ ерітіндісінің реакциясы сәл қышқылдау (рН-6) болғаны дұрыс. Жоғары өнімді капуста қоректік заттарды мол сіңіреді, кеш пісетін сорттар ерте пісетіндерге қарағанда, топырақ құнарлығына жоғары талап қояды [37].

Тұқым шаруашылығының бірінші жылдамдығы негізгі міндеті сау аналықтарды алу. Олардың саласына  жоғары талартар қойылады.  Аналық  егістіктің бір гектарынан 50% аспайтын өсімдіктерді сұрыптап алады. Сондықтан келесі жылға бір гектарға отырғызу  үшін 2 гектар аналық егісі қажет.

Аналық капустаны ең жақсы танаптарда отырғызады және күтіп – баптау жұмыстарын мұқият жүргізеді. Аналықтардың ерте пісетін сорттарын көбінесе көшет арқылы өсіреді,  ал кеш және орташа пісетіндерді көшеттен немесе тұқымнан өсіреді. Әрбір сорттың көшетін отырғызу және тұқымның себу мерзімін, әдетте күзде сапалы қалыптасқан қаудандарды алу мақсатымен есептеп келтіреді. Пісіп жетілмеген және өтее пісіп кеткен  қаудандар нашар сақталады. Ерте пісетін сорттарын маусымның бірінші огкүндігінде, орташа пісетіндерді мамырдың бірінші онкүндігінде себеді.

Қыркүйектің аяқ кезінде қаудандарды әдеттегі шамасына жеткенде, жапырақтары ағара бастағанда, аналық егістігін тазартады – ұқсамайтын және ауру қаудандарды алып тастайды. Сақтауға сорттық белгілері айқын байқалатын, қалыпты шамасына және тығыздығына жеткен, бұзылмаған қаудандарын, ал ерте пісетін сорттары бойынша – ерте пісетіндерін таңдап алады.

Ерте пісетін сорттарының қаудандарының салмағы 1-1,5 кг, орташаларынікі -2­3 кг, кеш пісетіндердікі 3-4 кг болуы керек. Таңдап алған өсімдіктерді тамырларымен бірге қазып алып сыртын тексереді, содан соң топырақпен жымдасып жапырақтарымен бірге тамырларын ішке қаратып үймелерге уақытша үйеді. Қоймаларға салғанда сыртқы жапырақтарын кесіп, жамылғы 2-3 жапырағын қалдырады. Тұқымдастарды торлы сөрелерде — 1+1⁰ С температурада,  90-95%  салыстырмалы ауа ылғалдылығында сақтайды. Сақтау кезінде оларды жан – жақты қарап, ескірген және дертті жапырақтарын алып отырады.

Капустаның  аналықтарын мүмкіншілігіне қарай ерте отырғызу керек – сәуірдің соңында – мамырдың бас кезінде. Топырақты күзде дайындайды. Сүдігерді жыртқанда гектарына 40-60 т көң, 500-600 кг  суперфосфат және 100-150 кг хлорлы калий енгізеді. Отырғызуға 2-3 жұма қалғанда аналықтардың шіріген жапырақтарын жұлады және өзектерін кесіп алады. Содан кейін оларды өсіріп жеткізу үшін қарашірікпен немесе шымды топырақпен кезектестіріп келтіріп кішігірім үймелерге орналастырады, сыртынан сабанмен немесе бойлармен жабады.

Танапта қарықтар жыртқан кезде гектарына 300-350 кг аммиак селитрасын енгізеді. Аналықтардың өзектерін қарықтардың іргелеріне жатқыза күрекпен  немесе соқамен отырғызады, соқамен екінші рет өткенде олар топырақпен жабылуы керек. Тамырлардың топырақпен жымдасып  тығыз болуы үшін өзектерінің жан –жағындағы топырағын қосымша басып, жоғары бөлігін түзетеді. Қоректенуін жақсарту үшін әрбір өсімдікті отырғызғанда оның түбіне 50 кг минералды – органикалық қоспаны енгізеді. Қоспаны дайындау үшін 15 т қарашірік, 300 кг суперфосфат, 100 кг аммиак сеитрасы,  50 кг хлорлы калий алынады.

Капустаның ерте пісетін аналықтарын 70х40, орташа және кеш пісетіндерін 70х50-60 см тәсілімен отырғызады.

Отырғызғаннан кейін іле суландырады. Келесі суландырулар ауа райына байланысты, 10-15 тәуліктен кейін қайталанып отырады және әрбір суландырудан соң немесе күшті жаңбырдан кейін өсімдіктері бір – бірімен қабысқанша қатар аралықтарын қопсытады.

1. Сейфуллин атындағы ҚазАТУ дың тәжірибелерінде капустаны отырғызар алдында трефлан енгізеді (гетарына 4-6 кг егіс алдындағы культивация астына) өсу мен дамудың басында 1м² 82 дана арамшөп болған, ал бақылау нұсқасында -265; өнімділігі тиісінше, 39,3т және 34,2 т⁄га [57]

Өсу – даму кезеңінде өсімдіктері екі рет қоректенеді: отырғызғаннан 8-10 тәулік өткенде, бұл кезде аналықтар тамырланады және жапырақтары өсе бастайды (1га – ға 150-200 кг аммиак селитрасы) және бүршіктенудің жалпы басталған кезінде (1 га –ға -200 кг суперфосфат, 1ц аммиак селитрасы және 50 кг хлорлы калий). ААШИ – ның тәжірибелерінде капустаның Слава 231 сортының тұқымдастарын қоректендіру тұқым өнімділігін 13,5%-ке арттырған.

Тұқымдықтар бір мезгілде піспейді. Алғашқы болып негізгі өркендегі төменгі бұршаққындары пісіп жетіледі, содан соң сол өркеннің және бүйір өркендегі бұршаққындары піседі. Сондықтан тұқымдарды 2-3 рет таңдап жинайды. Төменгі бұршаққындардың басым бөлігі ашықсары реңге жетіп, тұқымдары күреңденген өсімдіктерді сектормен, қол орақпен немесе пышақпен кесіп алады.

Оларды қырманға тасып, 8-10 тәулік толық пісіп жетілгенін күтеді. Тұқымдарды комбайндардың барабандарын ақырын айналдырып ( 600-700 айн/мин) және деканы төмен түсіріп бастырады. Үйіндіні ОВ – 10, ОСМ — 4,5 машиналарында, қосымша « Супер – Петкус » , « Змейка » пневматикалық колонкаларда тазартады. Тұқым өнімділігі гектарына 5-8 ц.

Тазартылған тұқымдардың ылғалдылығы 9% — тен аспағаны, ал бірінші класының өнгіштігі 90% — тен төмен болмағаны дұрыс. Басқа өсімдіктердің тұқымдарының қоспасы килосына 160 дана, соның ішінде арамшөптердің тұқымдары 80 данадан аспауы керек. Капустаның тұқымдары өнгіштігін 3-4 жыл бойы жоғалтпайды [18-20].

Қазақ картоп және көкөніс ғылыми зерттеу институтының зерттеген мәліметтері бойынша Нидерландия селекциясының будандары Мегатон, Леннокс және Амтрак аудандастырылған Белоснежка сортынан өнімділіктері айтарлықтай жоғары. Неміс сорты Алабама стандарттық сортпен бірдей. Қалған будандар стандартты сортпен және эталондық сорт Амагер 611, сонымен қатар Қазақстанда аудандастырылған голландық Массада буданымен салыстырғанда біршама төмен көрсеткішке ие болды. Өнімділігі бойынша бақылау сортымен бірдей деңгейде болған Бартоло буданы. Біршама төмен өнімділік көрсеткен будандар Саратого, Монтего, Ривера, Импала, Феликс, Зерлина, Сфинкс, Дидоне [48].

Қазақстанда көкөніс дақыдарының, сонымен қатар капустаның тұқым шаруашылығын ұтымды орналастыру бойынша үлкен жұмыс жүргізілді [49], сондай-ақ машинамен отырғызуға арналған капуста аналығының стандарт саласы жетілдірілді [50].

Капустаның гектарынан 80 т 220-230 кг азот, 60-70 кг фосфор, 200-220 кг калий сіңіреді. Бұл бидайдың 30 ц⁄га өнімге шығарған заттарынан 2,5 есе жоғары. Капуста жапырақтары қарқынды өсу кезеңінде көбірек азотты, ал қауданы қалыптасқанда фосфор мен калий жақсы сіңіреді [37].

 

 

 

 

 

 

 

 

• Шаруашылық туралы жалпы мағлұмат

 

«Агроуниверситет» оқу тәжірибелік станциясы 1998 жылы құрылған бұрынғы «Жанашар» оқу тәжірибе шаруашылығының 3-ші бөлімшесінің базасында орналасқан. Бұл шаруашылықтың негізгі саласы – жеміс-жидек шаруашылығы, жүзім және көкөніс шаруашылығы. Негізінен бұл шаруа қожалық Алматы облысы, Талғар ауданы, Байбұлақ ауылында ұйымдастырылған.  «Агроуниверситет» оқу тәжірибелік станциясы Алматы  облысының  оңтүстік – шығыс бөлігінде Іле Алатауы аймағында, Алматы қаласынан 20 км  және теңіз деңгейінен 1080м жоғары деңгейде орналасқан.

«Агроуниверситет» шаруашылығында өсірілген жеміс дақылдарына: алма, алмұрт, алхоры, өрік; жидек дақылдарына: бүлдірген, таңқурай, қара қарақат,  бөрткен; көкөніс дақылдарына: қияр, қызанақ, ақ қауданды капуста, үрмебұршақ, қызылша, сәбіз, тәтті бұрыш, сарымсақ, салат, аскөк, асқабақ. Шаруашылықта  жас алма бағы 0,05 га, алмұрт бағы 0,05 га, жидек бағы 0,2 га және т.б дақылдар өсіріледі. Сонымен қатар көшет өсірумен айналысады.

 

2.1 Шаруашылықтың топырық-климат ерекшеліктері

 

 

«Агроуниверситет» оқу тәжірибелік станциясында ауаның орташа жылдық температурасы 10,6 градус, абсолютті максимум +39,9 градус, абсолютті минимум -34-35 градус. Орташа жылдық жауын-шашын мөлшері 800мм. Тәжірибелік аймақ топырағы қара-қоңыр, қошқыл-қызғылт.

2012-2013 жылдары қыс айларының температурасы орташа есеппен  алғанда -18-25 градус шамасында  болды.  Көктем айлары  жылы болды, наурыздың орташа тәуліктік температурасы 7,6 градус, ал орташа айлық  температурасы 1,4 градус шамасында болды. Сәуір айының барлық күндерінде максималды температура жылы, яғни 6,0-тан (10.04) 33  градус  (28.04) болды да жылы ауа-райының әсерінен наурызда ағаштардың бүршік жаруын  жеделдетті. Жаз да, күздің басы да ыстық болды. Маусым-қыркүйек айларының орташа тәуліктік температурасы көпжылдық мәннен жоғары болды (әсіресе тамыз, қыркүйек айларында). Бұл жеміс-жидектердің құрамындағы қант мөлшерінің жиналуына оң әсерін тигізді. Сонымен қатар көкөніс өнімдерінің жедел түрде пісуіне де өте қолайды.

Өткенге көз жүгіртер болсақ 2006-2007 жылдардың  қыстап шығу шарттары орташа көпжылдық мәндерден айтарлықтай ерекшеленді. Күзде ауа-райы жылы болды. Қыркүйекте максималды температура 30 градусқа  дейін, ал қазан және қараша айларында 26 градусқа дейін  көтеріледі. Қыс айлары да жылы болды, алайда ауа температурасы -10-16 градустан -15-22 градус аралығында ауытқыған.

Климаттың жағдайы жеміс дақылдарын өсіруге  қолайлы болғандықтан көптеген жерде жеміс бақтары орналастырылған.

Қоңыр топырақтың негізгі тектік ерекшелігі құралу жағдайлары өзгешелігінде, атап айтқанда, ауа райы құрғақшылығымен өсімдік жамылғысының аз өнімділігінде. Өсімдік жамылғысы құрамында қарашірінді түзілуін  тежейтін көпжылдық бұталы талшыбықтар бар, оған жыл бойы түсетін атмосфералық ылғалдылық аздығы мен температураның жоғары болуы себепші. Сондықтан қарашірінді құрылу мен ыдырау үрдістері қысқа мерзімде, көбінесе көктемде, топыраққа ыңғайлы ылғал-жылу жағдайында өтеді. Органикалық заттардың бұзылуы артық болуына байланысты           олар тез ыдырайды. Топырақтың  типі  қара — қоңыр, ал  подтипі — күңгірт  қарақоңыр. Бұл  топырақтар  негізінде  жоғары  құнарлы  болып  есептеледі. Тау  алды  күңгірт  қарақоңыр  топырағындағы  қарашірінді  мөлшері — 3%, қарашірік  қабатының  қалыңдығы  45 — 60 см, азот  мөлшері  0,18 — 0,20%, фосфор  0,19 — 0,22, калий  2,4 — 2,7%. Топырақтың  механикалық  құрамы  орта  сазды  (0,01 мм  кем  бөлшектер  жиынтығы  36 — 43% ) топырақтың  жыртылатын  қабатының  10 — 25 см  тығыздығы  1,15 — 1,20 г/см.

кесте 1

 Топырақтың құнарлығы мен құрамы

Тереңдігі, См	Қарашірік, %	Жалпы азот, %	С:N	Жалпы фосфор,%	СО,%
0-10	2,45	0,120	1,18	0,19	5,80
10-20	2,44	0,119	1,19	0,16	5,84
40-50	1,00	0,060	9,6	0,17	5,88
70-80	0,46	0,039	6,8	0,14	7,30
100-110	0,40	0,035	6,6	0,13	8,44
140-150	0,30	0,029	6,0	0,12	5,13

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 Зерттеу нысандары және әдістемелері

 

Аққауданды капуста сорттарының негізгі көрсеткіштеріне, қауданның пішіні, сыртқы өзегінің ұзындығы, төменгі жертаған жапырағының орналасуы, жапырақ сағағының ұзындығы, жапырақтың жалпақ бөлігін, жапырақтың жүйкеленуі және жапырақтың шеті, жапырақтың бояуы жатады, ал қосымша белгілеріне жертаған жапырағының көлемі, қауданның түсі және тығыздығы, ішкі өзегінің ұзындығы, балауызды өңезі, пісіп жетілген мерзімі және т.б. жатады.

Апробациялық морфологиялық белгілеріне өсімдік мүшелерінің белгілері. Оның кейбір көрсеткіштер сыртқы орта жағдайына байланысты өзгеріп отырады.

Сыртқы өзегінің ұзындығы жағынан 5-ке бөледі: өте қысқа (10см дейін), қысқа (10-15см), орташа ұзын (16-20см), ұзын (21-25см), және өте ұзын (25см жоғары). Сыртқы өзегінің ұзындығы климат жағдайына байланысты өзеруі мүмкін.

Жертаған жапырақтарының көлемі: өте майда (диаметрде 40см дейін), майда (60см дейін), орташа (60-90 см) ірі (90 см жоғары), көлемі климат жағдайына байланысты өзеруі мүмкін.  

Жапырақ тақтасының беті тегіс, ұсақ әжімді, орташа әжімді, ірі қатпарлы әжім болып келеді, ол тікелей сорттық қасиеттіне байланысты. Әжімді түрі әлсіз, орташа және қатты болып келеді.

Жапырақтың бояуы- ашық-жасыл, жасыл, қара-жасыл, көк–жасыл және т.б. болады, бояуы сыртқы орта жағдайына байланысты өзгеріп отырады.

 Қауданның пішіні сорттың негізгі көрсеткіштердің бірі болып саналады. қауданның пішініне қарай 5 типке бөледі: домалақ, жалпақ, домалақ-жалпақ, конус тәрізді және сопақша [58].

Қауданның көлемі жағынан өте майда (10см кем), майда (10-15см), орташа (15-25см), ірі (25-40см) және өте ірі (40см) болып бөлінеді.

Қауданның ішкі бояуы ақ, ашық-жасыл, сұр-жасыл, күлгін-жасыл, күлгін болып келеді.

Қаудан тығыздығы бойынша – өте тығыз, борпылдақ және өте борпылдақ болады. Сабақтың қаудан ішіндегі бөлігін ішкі өзек, оның сыртындағы төменгі бөлігін сыртқы өзек деп атайды. Сыртқы өзегі қысқа – 10-15см, ал ұзын өзектілері 25 см асады [59].

Алматы облысында Бирючекутская 138 және Надежда сорттары аудандастырылған, сонымен бірге басқада облыстарда Белоснежка және Судья 146 сорттары аудандастырылған, оларға қысқаша сипаттама.

Харьковская зимняя — Украина көкөніс және бақша шаруашылығы ҒЗИ шығарылған сорт. Кеш мерзімде піседі (149-179). Жапырақ дегелегі орташа. Сыртқы өзегі ұзын немесе қысқа. Жапырағы орташа көлемді, сопақша немесе домалақша келген, әлсіз қыртыс немесе жапырақтың беткі жағы тегіс, шеттері толқынды болып келеді. Жапырақтарының түсі жасыл-сұр түсті. Қауданы домалақша-жайпақ, өте тығыз немесе тығыз, орташа салмағы 1,9-3,5кг. Ішкі өзегінің ұзындығы орташа. Ұзақ уақыт сақтауға және жасаң күйінде, сондай-ақ ашытылған түрде пайдалануға жарамды.

Белоснежка – Украина көкөніс және бақша шаруашылығы ҒЗИ шығарылған сорт. Кеш піседі (140-166 күн). Дегелегі орташа болып та өседі. Жапырақтары орташа және қысқа сабақшалы, тұтас немесе аз ғана лира тәрізді, сұр-көк, көгілдірлеу түсті. Тозаңдары қалың, жүйкелері сирек. Жапырақ беттері орташа және нашарлау әжімделген. Қаудандары өте тығыз, салмағы 3-3,5 кг. Өнімділігі 115т/га, ұзақ мерзімге сақтауға ұсынылады. Өсіріп өндіру кезеңінде шытынап жарылмайды. Аурулар мен зиянкестерге төзімді. Алматы, Шығыс Қазақстан облыстарында өсірілетін сорт.

Бирючекутская 138. Бирючекут көкөніс тәжірибе станциясында шығарылған сорт. Кеш піседі (149-165 күн). Дегелегінің жапырақ пішіні, көлемі орташа. Қауданы домалақ, кейде жайпақ болады, салмағы 2,6-3,3кг. Өнімділігі 77-78т /га, құрғақшылыққа төзімді, шытынап жарылуға бейімді сорт. Алматы облысында өсірілетін сорт [60].

Зимовка 1474, (Амагер 1474). Грибов көкөніс селекциялық тәжірибе стансасында шығарылған сорт. Кеш піседі (156-179 күн). Дегелегі ірі, үлкен, тұтас. Қауданы домалақ кейде жайпақ келеді, тығыз, салмағы 2,8-4,3кг, өнімділігі 69-83т/га, жарылмайды. Сақтауға ыңғайлы жақсы сақталады. Бұл сорт ыстыққа төзімді, бірақ ылғал мен құнарлығы аз топырақта жақсы өспейді. Тамылары бактериоз ауруларына төзімді. Шығыс Қазақстан, Орал облыстарында өсіруге рұқсат етілген.

Подарок. Грибов көкөніс селекциялық тәжірибе стансасында шығарылған сорт. Орташа мезгілде және кештеу піседі, алғашқы жаппай көктеуі мен толық пісіп жетілуінің арас 130-160 күн. Дегелегі ірі, қауданы дөңгелек, жайпақтау келген, кесіп қарағанда ақ, ақшыл сарғыш түсті, ал сыртқы ақшыл көк түсті, салмағы 2,5-4,4 кг, тығыздығы 4,5 балл, дәмділік бағасы 4,4 балл. Қыста, жазда пайдалануға болады. Орташа өнімділігі 56-105т/га. Тасуға, сақтауға төзімді. Қарағанды, Қостанай, Петропавл, Шығыс Қазақстан, Ақмола облыстарында өсіруге ұсынылған сорт.

Судья 146 – Волгоград тәжірибе станциясының Бүкілодақ өсімдік шаруашылығы институтында шығарылған сорт. Ортадан кеш мерзімде пісетін сорт. Дегелегі ірі лиратәрізді жапырағымен, орташа көлемді ортасына дейін көмкерілген, жапырақтың беткі қабаты қатпарлы-қыртысты, қауданы домалақша келген, кейде жайпақ, орташа салмағы 1,8-4,2кг, тығыз немесе орташа тығыз. Ішкі қауданы қысқа немесе орташа. Жасаң түрінде пайдаланылады, күзгі уақытта ашытуға болады [54].

Картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми зерттеу институттың тектік қорынан алынған аққауданды капустаның орташа кеш және кеш пісетін 15 сортүлгілеріне, аудандастырылған бақылау  Бирючекутская 138 сортымен салыстырмалы түрде бағалау жүргізілді.

Алынған аққауданды капуста үлгісінің тізімі:

1. Кьюсе, 2004 ж.
2. Белоснежка, 2001 ж.
3. Казачок, 2003ж.
4. Ликуришка, 2006ж.
5. Бирючекутская 138 (бақылау), 2007ж.
6. Ломско, 2004 ж.
7. Леннокс F₁, 2005ж.
8. Багаевская, 2000 ж.
9. Завадовская, 2001 ж.
10. Белорусская 455, 2003 ж.
11. Валентин F₁, 2003 ж.
12. Жукова, 2008 ж.
13. Дитмарская, 2003 ж.
14. Зимовка 1474, 2005 ж.
15. Копенгаген, 2007 ж.

Коллекциялық танаптың үлгілердің сынау танабында мөлтек үш қатарлы, алаңы 21м², мөлтек диоганальды 4 қайтара орналастырылған және әр мөлтекке өсімдік саны 48 дана.

Көшетсіз өсіру әдісі қолданды. Ашық танапта 70х60см сұлбасымен тұқымды себу мамырдың бірінші он күндігінде жүргізілді. Орташа және кеш пісетін сорттар себілді.

Коллекциялық танаптағы тұқымдық үлгілерді себу алдында, тұқым арқылы берілетін шырышты бактериозға қарсы 50Сº қыздырылған суда 30 минут бойы сапалы профилактикалық өңдеу жүргізілді.

Тұқымның өнгіштілігін зертханалық танапта бағалау, барлық танаптарды фенологиялық бақылау, өнімнің толық өнуінен кейін және өнімді жинар алдында танаптарды тығыздығы бойынша бағалау, агрошараларды есепке алу, капустаның вегетациялық кезеңіндегі метеомәліметтер, аурулар мен зиянкестерді есепке алу, үлгілердің сипаттамасы және сапасына баға беру.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4 Негізгі бөлім

 

4.1 Аққауданды капустаның морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері

 

 

Капуста – суыққа төзімді өсімдік. Тұқымдары 2-3Сº жылылықта өне бастайды. Температура жоғарылаған сайын өну процесі де жеделдей түседі. 11Сº жылылықта өскіндері 10-11 тәулікте, ал температура оңтайлы 18-20Сº болғанда 3-4 тәулікте пайда болады. Капуста 5Сº жылылықта түптене бастайды, бірақ өсуге оңтайлы температура 15-18Сº. Оның жақсы шынықтырылған және жерсіндірілген көшеттері өткінші 5-6Сº бозқырауға шыдайды, ал шынықтырылмаған және жерсіндірілмеген көшеттері 2-3Сº бозқырауда зақымданады. Капустаның кеш пісетін сорттарының қаудандары күзде температура -6Сº дейін төмендегенде зақымданбай сақталады. Жазда температура 25Сº-дан жоғарылағанда өсуі тежеледі, ал кейбіреулері тіпті қауданын қалыптастырмауы да мүмкін.

Коллекциялық танапта апробацияның негізгі көрсеткіштері бойынша коллекцияның морфологиялық сипаттамасы жүргізілді. Ашық танапқа 17 үлгідегі тұқымдар себілді. Агрессор Ғ1 және Флорин үлгілері тұқымының өнгіштік қабілеттілігі өте төмен болғандықтан алынып тасталды. 15 үлгіге бағалу жүргізілді. Қауданының жоғары тығыздығы бойынша 9 үлгі айқындалды. Бұл сорттар Белоснежка, Зимовка 1474, Ломско, Белорусская 455, Багаевская, Жукова, Дитмарская және будандар Леннокс F₁, Валентин F₁. Қалған 6 үлгідегі сорттар  қаудандары бос топқа жатады, оларды тұздауға және қысқа мерзімде сақтауға жарамды болады. Қауданның тығыздығы жоғары болғаны тасымалдауға және механикаландыруға өте жақсы сорт болып табылады (1-кесте).

 

4.2 Аққауданды капустаның коллекциясын бағалау

 

 

Аққауданды капустаның сорттарын көшетсіз өсірдік, көшет тәсілімен салыстырғанда тиімдірек болып келеді. көшетсіз өсіргенде өсу даму кезеңі 13-15 тәулікке қысқарады. Тұқымның гектарына кету мөлшері 1-1,5 кг. Көшетсіз себу әсіресе аналық капусталарға өсіргенде тиімді.   

Аққауданды капустаның селекциясы негізі коллекциялық танаптан басталады. Коллекциялық танапта сортүлгілер үш жыл сыналу қажет. Ең негізгі көрсеткіш қауданның салмағы жоғары болған сайын өнімділігі жақсы болады. Сорттарды селекция мақсатында пайдалану үшін қауданның тығыздығына көп көңіл бөледі. Қауданның тығыздығы өте тығыз болса оны тасымалдауға, сақтауға жақсы, ал борпылдақ болған жағдайда тұздауға жақсы келеді. Қауданы тығыз болған Белоснежка, Ломско,  , Багаевская Белорусская 455 Жукова Дитмарская Зимовка 1474 сорттар, ал будандар Леннокс F₁ Валентин F₁.  Қауданы борпылдақ Кьюсе, Казачок Ликуришка Бирючекутская 138 (бақылау), Завадовская, Копенгаген сорттар болды (кесте 2).

кесте 2

Аққауданды капустаның сорттарын бағалау

№ п/п	Сорттар мен будандардың атауы	Шығу тегі	Қауданның орташа салмағы, кг	Қауданның тығыздығы
1	Кьюсе	Нидерланды	2,0	борпылдақ
2	Белоснежка	Россия	1,5	тығыз
3	Казачок	Россия	1,5	борпылдақ
4	Ликуришка	Россия	3,2	борпылдақ
5	Бирючекутская 138 (бақылау)	Россия	3,9	борпылдақ
6	Ломско	Сербия	2,0	тығыз
7	Леннокс F1	Нидерланды	4,4	тығыз
8	Багаевская	Нидерланды	4,3	тығыз
9	Завадовская	Россия	1,0	борпылдақ
10	Белорусская 455	Россия	4,4	тығыз
11	Валентин F1	Россия	4,2	Тығыз
12	Жукова	Россия	4,6	Тығыз
13	Дитмарская	Дания	3,0	Тығыз
14	Зимовка 1474	Россия	4,3	Тығыз
15	Копенгаген	Германия	3,0	борпылдақ

2-ші кестеде келтірілген үлгілердің қатарында – Бүкілресейлік өсімдік шаруашылығы институтының (ВИР) колекциясының сорттары, репродукцияланған будандар Ғ1 (Нидерланды), көкөніс тәжірибесі селекциялық станциясының Бирючекутская сорты.

Қауданның орташа салмағы бақылау Бирючекутская 138 сортымен салыстырғанда 400-700 г-ға жоғары болған Леннокс F₁, Багаевская, Белорусская 455, Валентин F₁, Жукова, Зимовка 1474, ал 2,4-2,9 кг –ға төмен көрсеткен Белоснежка, Казачок, Завадовская сорттары болды. 

 

 

 

Сурет 1. Коллекция танабындағы аққауданды капустаның суару

 

Коллекциялық танапта аққауданды капустаның күту барысында 15 рет суару, 10 отау, 3  қопсыту жұмыстарын жүргіздік. Алғашқы рет суару гектарына 300-400м³ кетеді. Капуста бүргесі, капуста битіне, капустаның түнгі көбелігіне, күйе көбелегіне және т.б. кездесетін зиянкестеріне қарсы 3 рет инсекцидтермен өнделді: бірінші рет данадим беру мөлшері гектарына 1л; екінші рет конфидор 0,2 л/га; үшінші рет Нуррел 0,4 л/га (сурет 1, 2). Капустаның ауруларына қарсы тұқымды себер алдында терметикалық әдіспен өңделді. Капустаның аурулар мен зиянкестер өте көп кездеседі. Сондықтан қорғау үшін химиялық және биологиялық тәсілдерді қолданады, агротехникалық шаралар (ауыспалы егісті сақтау, жоғары сапалы көшеттер өсіру, төзімді сорттарды қолдану) жүргізіледі. Сонымен қатар минералдық тыңайтқыштарды енгізеді: бірінші рет жерді дайындағанда және екі рет үстеп қоректендіргенде береді: біріншісін көшет отырғызғаннан 10-15 тәулік өткең соң, бұл кезде олар орнығады және өсімдіктер өсе бастайды, екіншісін қаудандары қалыптаса бастағанда. Бірінші қоректендіргенде гектарына 50-80 кг аммиак селитрасы, 100кг суперфосфат, және 30-40кг хлорлы калий, екінші ретте  -100-150кг аммияк селитрасы, 100кг суперфосфат, 50кг хлорлы калий суару алдында құрғақ күйінде береді. минералдық тыңайтқыштарды беру мөлшерінен көп немесе аз берген жағдайда капустаға зиян келтіреді. Олардың жапырақтары сарғайын өнімнің сапасы төмендейді.

 

Сурет 2. Аққауданды капустаның зиянкестерге қарсы өңдеу

 

Аққауданды капустаның морфологиялық белгілері ең маңызды көрсеткіштердің бірі.

 

Сурет 3. Аққауданды капуста сорттының сыртқы өзегін анықтау

 

Капустаның сабағы орташа және кеш пісетін сорттарда ұзынырақ, ішкі және сыртқы өзегінен құрылған. Жапырағынан жертаған жапырағы қалыптасады. Кеш мерзімде пісетін сорттардың жертаған жапырағында 20-25 үлкен жапырақ жақсы дамыған сағағымен болады. Тұқымды көшетсіз әдіспен сепкендіктен өсімдіктің негізгі тамыр жүйесі терең кетеді, яғни көшет әдіспен отырғызғаннан қарағанда құрғақшылыққа төзімді болып келеді. Қаудан қалыптасу нәтижесінде жаңа жапырақтары тез, ал өзектері жәй өсіп жапырақтары байланады. Аққауданды капуста сорттарының сыртқы өзегі ұзынырақ болған сайын механикаландыру жолмен жинауға ыңғайлы (сурет 3). Сортқа тән морфологиялық белгілері өзгеруі көбінесе топырақ климат жағдайына тікелей байланысты   

 

Сурет 4. Аққауданды капустаның ішкі өзегін анықтау

 

Аққауданды капустаның ішкі өзегінің ұзындығын, қаудан тығыздығын, қаудан түсін өнімді жинау барысында өлшейді (сурет 4, 5). Ішкі өзегінің ұзындығын анықтау кезінде қауданның ортасын бөліп анықтайды. Қауданның ішкі өзегінің ұзындығы өте қысқа (40%, қауданның ұзындығынан 1⁄3 шамада); орташа ұзын (40-60% 1⁄2 шамада), ұзын (60% жоғары қауданнан 1⁄2 жоғары) болып бөлінеді. Тәжірибеде көп сорттардың ішінде орташа ұзын және ұзын аралықта болды, өнімділік, тауарлық сапасы жағынан көзге түскен Белорусская сорты болды.  Белорусская 455 сорты кеш мерзімде пісетін сорт (Сурет 5). Коллекциядағы басқа сорттардан қарағанда жапырақтары ірі қою жасыл және жақсы дамыған. Белорусская 455 сортынан басқа Жукова, Зимовка 1474 сорттары бақылаудан қарағанда жоғары көрсеткіштерге ие болды. Аққауданды капуста қауданның ішкі өзегінде үстеп қоректендірген кезде енгізген минералдық тыңайтқыштардың қалдықтары жиналады, сондықтан ішкі өзекті жемейді.

 

Сурет 5. Коллекция танабындағы Белорусская 455 сорты

 

Аққауданды капустаның ерте және орташа пісетін сорттарын бірнеше рет жиналса, ал кеш пісетін сорттарды бірақ жинап алады (сурет 6).

 

 

Сурет 6. Белорусская 455 сортының өнімдерін жинау

 

 

кесте 3

Ақ қауданды капустаның морфологиялық белгілері

Сорттар мен будандардың аталуы	Қауданның ұзындығы, см	Қауданның диаметрі,  См	Сыртқы өзегінің ұзындығы, см	Ішкі өзегінің ұзындығы, см
Кьюсе	15,5	17,0	9,0	7,0
Белоснежка	14,5	14,5	4,75	9,0
Казачок	14,0	14,6	7,5	7,0
Ликуришка	18,5	20,0	5,0	7,3
Бирючекутская 138 (бақылау)	14,5	14,0	5,0	9,0
Ломско	17,0	18,0	5,3	9,3
Леннокс F1	19,5	19,5	11,0	8,0
Багаевская	17,0	20,0	8,0	5,5
Завадовская	16,0	14,0	6,4	5,0
Белорусская 455	14,2	18,5	6,7	8,7
Валентин F1	20,0	16,0	5,5	11,5
Жукова	21,2	21,5	4,3	10,0
Дитмарская	23,0	21,0	6,0	6,0
Зимовка 1474	23,0	22,7	11,0	8,0
Копенгаген	16,0	13,7	10,0	11,5

 

3-ші кестеде берілген мәліметтер бойынша қауданның ұзындығы бақылау Бирючекутский 138 сортымен салыстырғанда 1-8,5 см дейін ұзынырақ болған сортүлгілер Кьюсе, Копенгаген, Зимовка 1474, Дитмарская, Жукова, Валентин F₁, Завадовская, Багаевская, Ликуришка, Ломско, Леннокс F₁, ал қалған үлгілер бақылау сортынан айырмашылығы аздау болды. Сыртқы өзегінің ұзындығы  жағынан бақылаудан 6 см дейін ұзын болған Леннокс F₁ Зимовка 1474, Копенгаген сорттары, ал ішкі өзегінің ұзындығын бақылаумен салыстырғанда Завадовская Дитмарская, Багаевская сорттары 3-4см-ге қысқа болды. қауданның диаметрі ұзын болған Ликуришка, Дитмарская, Зимовка 1474, Багаевская сорттар, ал қалған үлгілер бақылаудан қатты айырмашылығы болған тек Копенгаген сорты төмен көрсетті. Капуста қауданның ішкі өзегінің ұзындығы қысқа болуы, селекция мақсатында қолдануға жақсы бастапқы материал болып саналады.

Капустаның тұқымдарының өнгіштілігі зертханалық танапта өсіп шығу қуаттылығы 3 күн, ал өнгіштілігі 7 күн. Ал танапта климат жағдайға байланысты кешігеді (кесте 4). 

 

 

 

кесте 4

Ақ қауданды капуста сорттарының ерекшелігіне фенологиялық әсері

Сорттар мен будандар	Тұқымды себу	Өскін пайда болуы, %		Бірінші нағыз жапырақ пайда болуы, %			Өнімді жинау
		10	75	10	75
Кьюсе	08.05	15.05	18.05	30.05		03.06	5.10
Белоснежка	08.05	18.05	21.05	02.06		05.06	5.10
Казачок	08.05	17.05	20.05	02.05		05.06	5.10
Ликуришка	08.05	15.05	18.05	30.05		03.06	5.10
Бирючекутская 138 (бақылау)	08.05	18.05	21.05	05.06		08.06	5.10
Ломско	08.05	15.05	18.05	30.06		03.06	5.10
Леннокс F1	08.05	15.05	18.05	30.06		03.06	5.10
Багаевская	08.05	17.05	20.05	02.06		05.06	5.10
Завадовская	08.05	15.05	18.05	30.06		03.06	5.10
Белорусская 455	08.05	18.05	21.05	05.06		08.06	5.10
Валентин F1	08.05	15.05	18.05	30.06		03.06	5.10
Жукова	08.05	15.05	18.05	30.06		03.06	5.10
Дитмарская	08.05	15.05	18.05	30.06		03.06	5.10
Зимовка 1474	08.05	18.05	21.05	05.06		08.06	5.10
Копенгаген	08.05	15.05	18.05	30.06		03.06	5.10

 

4- ші кестеде келтірілген сортүлгілердің ішінде орташа мерзімде пісетін Копенгаген, Завадовская, Ломско, Жукова, Дитмарская сорттар және Леннокс F₁ Валентин F₁ будандар, орташа кеш пісетіндерге Казачок, Багаевская сорттар және кеш пісетіндерге Белоснежка, Бирючекутская 138 (бақылау), Белорусская 455, Зимовка 1474 сорттар жатады.

4.3 Аққауданды капустаның шаруашылық жағдайы

 

 

Көкөніс шаруашылығының түпкі мақсаты –өзіндік құнды төмен және бір өлшем өнімге еңбек пен қаражатты азырақ шығындап, жыл бойы сапалы өнім алу (сурет 7). Шаруашылықта алдымен осы аймаққа бейімделген жоғары өнімді сорттарды таңдау қажет.

Селекциялық танапта капустаның шаруашылық-бағалы белгілері бойынша селекциялық базасының қалыптасуы және өсімдіктің абиотикалық және биотикалық сыртқы орта жағдайларына төзімділігі болып саналады.

 

Сурет 7. Коллекция танабындағы Зимовка 1474 сорты

 

Шаруашылықта капустаны көшетсіз өсіру үшін жеңіл, құнарлы, арамшөптерден таза топырақтар қажет. Батпақтанатын ауыр топырақтар аса қолайлы емес, өткені өскіндері қабыршақтан өте алмайды. Жеңіл құмдақ топырақтар да жарамайды, себебі олардың үстіндегі қабаты тез кеуіп кетеді, сонымен қатар күшті жел соққанда өскіндері құммен зақымданады.

Ауа райы құрғақ кезде біркелкі өскіндер алу үшін себер алдында танапты суландырғыш қондырғылармен суландырады, қопсыту жүргізгеннен кейін себеді. өскіндері шықпай қабыршақ пайда болса, торлы тырмалармен тырмалайды, бірақ ең дұрысы күн арада немесе күнде суды аз мөлшерімен суару. Шыққан өскіндерді айқышгүлділердің бүргелері зақымдамауы керек. Зиянкестерден қатты зақымданған капуста жетілмейді, көріксіз болып тауарлық сапасын жоғалтады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

кесте 5

Коллекциялы танапта капуста өсімдігінің шаруашылық жағдайын бағалау

Сорт, будан	Көрсет-кіштері	Барлығы	Тауарлық	Жетіл-меген-дер	Гүлсабақ	Ауру	Шыты-наған	Көріксіз
Кьюсе	шт.	192	110	50	4	13	2	13
	%	100	87,4	9,7	1,9	6,3	1,0	1,0
Белоснежка	шт.	192	90	65	5	3	2	27
	%	100	65,2	31,4	2,9	1,4	0,5	0,5
Казачок	шт.	192	90	65	17	13	—	2
	%	100	80,6	15,2	3,3	1,4	—	0,9
Ликуришка	шт.	192	150	20	1	11	2	7
	%	100	76,2	22,8	0,5	5,2	—	0,5
Бирючекутская 138	щт.	192	156	19	3	12	—	2
	%	100	78,6	18,6	1,4	6,7	—	1,4
Ломско	шт.	192	145	26	16	2	1	2
	%	100	65,6	29,9	3,6	4,0	0,45	0,9
Леннокс F1	шт.	192	120	31	6	30	2	3
	%	100	87,4	9,7	1,9	6,3	1,0	1,0
Багаевская	шт.	192	120	31	6	30	2	3
	%	100	87,4	9,7	1,9	6,3	1,0	1,0
Завадовская	шт.	192	93	50	5	40	2	2
	%	100	87,4	9,7	1,9	6,3	1,0	1,0
Белорусская 455	шт.	192	165	10	3	14	—	—
	%	100	87,4	9,7	1,9	6,3	1,0	1,0
Валентин F1	шт.	192	155	20	4	9	2	2
	%	100	87,4	9,7	1,9	6,3	1,0	1,0
Жукова	шт.	192	165	10	2	13	—	2
	%	100	87,4	9,7	1,9	6,3	1,0	1,0
Дитмарская	шт.	192	145	26	16	2	1	2
	%	100	87,4	9,7	1,9	6,3	1,0	1,0
Зимовка 1474	шт.	192	155	20	2	13	—	2
	%	100	87,4	9,7	1,9	6,3	1,0	1,0
Копенгаген	шт.	192	156	26	5	2	1	2
	%	100	87,4	9,7	1,9	6,3	1,0	1,0

 

5 кестеде келтірілген мәлімет өсімдіктің коллекциялық танаптағы шаруашылық жарамдылығы. Келтірілген мәліметтер бойынша, тауарлы қаудан саны біршама жоғары Белорусская 455, және Жукова сорттары, ал будандардан Валентин F₁ буданы белгіленді. Сәйкесінше оларда жетілмегендер аз болды. Кьюсе Белоснежка Казачок және Завадовская сорттарында тауарлық саны аз және жетілмегендер көп болды. Ең аз гүлсабақтану Ликуришка Бирючекутская 138, Белорусская 455, Жукова және Зимовка 1474 сорттарында ал ең көп –Казачок, Ломско және Дитмарская сорттарында болды. Ауру өсімдіктер ең көп будандарда Леннокс F₁, және Багаевская және Завадовская сорттарында кездесті. Көп сорттарда шытынаған қаудан кездеспеді. Көріксіз қаудан Кьюсе, Белоснежка және Ликуришка сорттарында өте көп кездесті. Ал қалған қалған үлгілерінде бірең сараң кездесті, тек Белорусская 455 сортында кездеспеді.  

          Шаруашылық және сорттық сапасы ең жақсы Белорусская 455 сорты белгіленді. Бағаланып отырған сортүлгілердің көбісінде сорттық тұрақсыздық байқалады, бұл сәйкесінше  олардың жұмыстарының жеткіліксіздігін көрсетеді (Сурет 8).

 

 

Сурет 8. Өсімдіктің салмағын анықтау

 

Капусталардың аналықтарын мүмкіндігігіне қарай ерте отырғызу керек-сәуірдің соңында – мамырдың бас кезінде. Топырақты күзде дайындайды. сүдігерді жыртқанда гектарына 40-60 т көң, 500-600 кг суперфосфат және 100-150 кг хлорлы калий енгізеді. Отырғызуға екі үш апта қалғанда аналықтардың шіріген жапырақтарын алып тастайды және зігіріктерін кесіп алады. Содан кейін оларды өсіріп жеткізу үшін қарашіріндімен немесе шымды топырақпен кезектестіріп, кішігірім үймелерде орналастырады, сыртынан сабанмен жабады.

Аналықтарды өскіндеткенде жас, шашақ тамырлары түзіледі. Өскіндету (жеткізу) тұқым өнімділігін 50% арттырады. Отырғызар алдында тамырларын қи-саз балшық қоймалжыңына малып алады. Танапта қарықтар сызған кезде гектарына 300-350 кг аммияк селитрасын енгізеді. Аналықтардың зігіріктерін қарықтардың іргелеріне жатқыза отырғызады, күрекпен немесе соқамен екінші рет өткенде олар топырақпен жабылады. Зігіріктері бүйірдегі бүршіктеріне дейін топырақпен жабылуы керек. Тамырлардың топырақпен жымдасып, тығыз болуы үшін зігіріктерінің жан-жағындағы топырағын қосымша басып, жоғары бөлігін түзетеді. Қоректенуін жақсарту үшін әрбір өсімдікті отырғызғанда оның түбіне 50 кг минералды-органикалық қоспаны енгізеді. Қоспаны дайындау үшін 15 т қарашірінді, 300 кг суперфосфат 100 кг аммиак селитрасы, 50 кг хлорлы калий алынады [37].  

кесте 6

Аққауданды капуста сорттарының шаруашылық өнгіштілігі

Сорттар мен будандардың аталуы	Өсу қуаттылығы	Өнгіштілігі	Аналық  капустаның салмағы, кг	1000 тұқымның салмағы, г
Кьюсе	50	78	2,5	3,9
Белоснежка	56	98	2,8	4,0
Казачок	58	95	3,2	4,6
Ликуришка	45	76	2,0	4,7
Бирючекутская 138 (бақылау)	48	99	3,8	4,8
Ломско	48	87	3,0	5,0
Леннокс F1	58	98	3,2	3,9
Багаевская	47	79	3,8	4,2
Завадовская	52	79	4,2	5,0
Белорусская 455	70	99	4,5	4,5
Валентин F1	54	80	4,0	4,1
Жукова	59	99	3,6	4,0
Дитмарская	40	76	3,7	5,0
Зимовка 1474	56	86	3,8	4,8
Копенгаген	30	78	2,9	5,0

 

6-ші кестеде капустаның орташа және кеш мерзімде пісетін сорттар себілді. Тұқымды себер алында зерханалық танапта сортүлгілердің өнгіштігін анықталды. Зимовка 1474, Ломско, Леннокс F₁, Казачок, Белоснежка, Жукова, Валентин F₁, Бирючекутская 138 (бақылау), Багаевская сорттары бойынша тұқым өнгіштігі 80-дан 99%-ға  (бірінші класс), қалған 6 үлгі бойынша тұқым өнгіштігі 79% дейін өзгеріп тұрды, яғни бұл екінші класс шамасына сәйкес келеді.

4.4 Жобаның экономикалық тиімділігі

 

 

         Қазіргі нарықтық экономиканың халық шаруашылығына ден деп енуіне байланысты ауыл шаруашылығында басты көңіл нақты шаруашылықта өнім өндіруде материалдық, еңбек қаржылық және табиғи байлықтарды барынша үнемді және тиімді пайдалануға аз шығынмен жұмыс істеуге басты көңіл аудару қажет. Осыдан, бір өлшем жерденнеғұрлым жоғары сапалы мол өнім алынса, осыдан бір өлшем алқаптан аз еңбек, қаржылық шығын жұмсапжоғары сапалы моло өнім алынса, солғұрлым белгілі бір дақылды өсіру тиімдірек болмақ.

Экономикалық тиімділік – ауыл шаруашылығы мекемесінің өндірістік пайдалы нәтижесі, ол еңбек, материалдық шығындарды үнемдеп жұмсай отырып, өнім мөлшері мен сапасын арттырудан, ысырапты азайтып басқа еңбек нәтижелерін жақсартудан байқалады. Жаңа технологияларды экономикалық тиімділігі ауыл шаруашылығы өндірісінің түпкілікті нәтижелерінен — өнімділіктің артуы, шығындардың азаюы мен өзіндік құнның төмендеуінен – көрініс табады.

Экономикалық тиімділік – ауыл шаруашылығы мекемесінің өндірістік пайдалы нәтижесі, ол еңбек, материалдық шығындарды үнемдеп жұмсай отырып, өнім мөлшері мен сапасын арттырудан, ысырапты азайтып басқа еңбек нәтижелерін жақсартудан байқалады. Жаңа технологияларды экономикалық тиімділігі ауыл шаруашылығы өндірісінің түпкілікті нәтижелерінен — өнімділіктің артуы, шығындардың азаюы мен өзіндік құнның төмендеуінен – көрініс табады.

Жалпы табыс – жалпы өнім құнымен материалдық шығынның айырмасы. Ж_т=Ж_өқ-М_ш;

Таза табыс —  жалпы өнім құнымен өндірістік шығынның айырмасы.

Т_т=Ж_өқ-Ө_ш;

Пайда – сатудан түскен түсіммен толық өзіндік құнның айырмасы.

П=С_т.т-Т_өқ.

Рентабельділік деңгейі 1 тенге жұмсалған шығынға қанша пайда алатынын көрсететін шама. Оған әсер ететін факторлар — сату көлемі, баға, өнімнің өзіндік құны. Рентабелдік деңгейі – пайданың толық өзіндік құнға қатынасы.    Рентабельділік деңгейі=Пайда / Т?? * 100 %.

Кәсіпорынның іс-әрекетіндегі басты көрсеткіштерінің бірі өнімнің өзіндік құны. Бұл өнімді өндіруге және оны сатуға ақшалай нысанында ақшалай көрсетілетін шығындар жиынтығы. Сөйтіп жалпы өндірістік тиімділігін анықтайды. Өзіндік құнның экономикалық мазмұны жұмсалған шығындардың орнын толтыру және соның есебінен өндірілетін барлық элементтердегі жай ұдайы өндірісті, өндірістік қорларды және жұмыс күштерін қамтамасыз ету.

ӨҚ= Ш / Ө  (2 )

Шығындар дегеніміз- бұл кәсіпорынның өнім шығару мен коммерциялық қызметін іске асыру үшін өндіріс факторларының ақшалай түріндегі жұмсалымы. Шығындар 2 топқа бөлінеді: Материалдық шығындар және еңбек ақы шығындары. Толық шығын (өндірістік шығын) дегеніміз бұл бүкіл өндіріс процесін басынан бастап,  соңғы сатысына, яғни пайда кіруге дейінгі шығындар мөлшері.

Технологиялық карта-бұл өнім өндірісінің технологиясы, агрегат құрамы, жұмыстың әр түрін және жалпы барлық технологияны орындауға қажетті материалды және еңбек шығындары анықталған құжат.

кесте 7

Аққауданды капустаның өнімділігіне сорттың ерекшелігіне әсері

Сорттар мен будандар	өнімділігі		Өнімге қосылуы т⁄га
	т⁄га	%
Кьюсе	15,4	47,1	—
Белоснежка	13,0	40,6	—
Казачок	12,0	37,5	—
Ликуришка	30,0	93,7	—
Бирючекутская 138 (бақылау)	32,0	100	—
Ломско	20,0	62,5	—
Леннокс F1	25,0	78,1	—
Багаевская	24,0	75,0	—
Завадовская	11,0	34,3	—
Белорусская 455	45,0	140,6	13
Валентин F1	33,2	103,7	1,2
Жукова	41,0	128,1	9
Дитмарская	22,0	68,7	—
Зимовка 1474	40,0	125,0	8
Копенгаген	26,0	81,2	—

 

7-ші кестедегі мәліметтер бойынша өнімнің қосылауы бақылаумен салыстырғанда Белорусская 455 сорты 13 т Валентин F₁ 1,2 т, Жукова 9 т, Зимовка 1474 таннаға артық берді. Өнімділігі жағынан оң бес сорттың ішінен 4 сорт жоғары көрсетті. Селекция мақсатында және шаруашылыққа өнімділігі жоғары сорттар ең бағалы бастапқы материал болып саналады.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

кесте 8

Аққауданды капустаның экономикалық тиімділігі

Сорттар	Өнім ділігі, т⁄га	Сату баға-сы, тг⁄т	Түскен түсім, тг⁄га	Өсіру шығыны, тг⁄га	Пайда,  тг⁄га	Өзіндік құны, тг⁄т	Рента-белділік деңгейі, %
Кьюсе	15,4	20000	308000	283680	24320	18420	8,5
Белоснежка	13,0	20000	260000	244600	15400	18815	6,3
Казачок	12,0	20000	240000	230000	10000	19166	4,3
Ликуришка	30,0	20000	600000	432300	167700	14410	38,7
Бирючекутская 138 (бақылау)	32,0	20000	640000	458000	182000	14312	39,7
Ломско	20,0	20000	400000	338600	61400	16930	18,1
Леннокс F1	25,0	20000	500000	425450	74550	17018	17,5
Багаевская	24,0	20000	480000	423450	56550	17643	13,3
Завадовская	11,0	20000	220000	212000	8000	19272	3,7
Белорусская 455	45,0	20000	900000	453280	446720	10072	98,5
Валентин F1	33,2	20000	664000	435630	228370	13121	52,4
Жукова	41,0	20000	820000	451653	368347	11015	81,5
Дитмарская	22,0	20000	440000	352000	88000	16000	25,0
Зимовка 1474	40,0	20000	800000	452000	348000	11300	80,0
Копенгаген	26,0	20000	520000	430600	89400	16561	20,7

 

          8-ші кестеде келтірілген мәліметтер бойынша гектарынан алынған өнімділігі бақылау сортымен салыстырғанда  1,2-13 тоннаға артық берген Валентин F_1, Жукова, Зимовка 1474, Белорусская 455 сорттары, ал ең төмен өнім берген Завадовская, Казачок, Кьюсе, Белоснежка сорттар болды, яғни түскен түсім гектарына берген өнімге тікелей байланысты. Тауарлық капустаның 1га алынған өнімінің таза пайдасы Бирючекутская сортымен салыстырғанда  Валентин F₁, Зимовка 1474, Жукова, Белорусская 455 сорттарында 46-264 мың теңгеге жоғары болды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5 Еңбек қорғау

 

Еңбек қорғаудың өзіндік мақсаты – жарақаттану мен жұмысшылардың ауруларын төмендету, ауыл шаруашылығында жұмыс істейтін жұмысшылардың денсаулығының сау әрі қауіпсіз еңбегін қамтамасыз ету болып табылады.

Қазақстан Республиканың Конституциясындағы 24 — бабына сәйкес, әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіптерін еркін таңдауына құқығы бар, әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайына, еңбегі үшін сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтың әлеуметтік қорғалуға құқығы бар. Ереуіл жасау құқығын қоса алғанда, заңмен белгіленген тәсілдерді қолдана отырып, жеке және ұжымдық еңбек дауларын шешу құқығы мойындалады. Әркімнің тынығу құқығы бар. Еңбек шарты бойынша, жұмыс істейтіндерге заңмен белгіленген жұмыс уақытының ұзақтығына, демалыс және мереке күндеріне, жыл сайынғы ақылы демалысқа кепілдік беріледі.

Әрбір өндіріс орындарында түгелдей қатерсіз және зиянсыз еңбек шарттарын құру әзірше толық деңгейде емес.

Сондықтан еңбек қорғау міндеті әртүрлі жоспарлы шараларды іске асыру жүзінде, жоғары өндіріс көрсеткіштеріне себепкер болу үшін адамға қауіпті және зиянды өндірістік факторларды мейлінше азайту, жұмыс орындарындағы келеңсіз оқиғалар және жұмысшылардың ауыруға шалдығуын азайту, ыңғайлы еңбек шарттарын қамтамасыз ету керек [39].

Жұмыс таңғы  9-дан кешкі  сағат 18 дейін,түсте 13-тен сағат14 аралығы түстік  асқа үзіліспенуақыетпен өтеді.

18 жастан төмен жұмыскерлер жеке келісім шартқа  отырады, бұл шартта жұмыс жасау тәртібінің жағдайы келтіріледі.

Жұмыс аптасының немесе жұмыс күнінің ұзақтығы жұмыскерлердің келісімімен және администратордың қағаз түріндегі бұйрығымен созуға болады. Ол эксперименттік тәжірибені жүргізу қажеттілігіне байланысты. Жұмыс аптасы алты күнге созылады, жексенбі демалыс. Негізінен қауіпсіздік жағдайына бас инженер жауапты.

Санитарлық — гигиеналық жағдайлар. Тазалық туралы.

Адамның жеке басының гигиенасы — организм мен терінің өз қызметін жақсы атқарудың шарты ретінде тәнді тазалықта ұстауды аса қажет етеді. Теріні, шашты, ауыз қуысын, тырнақты таза ұстау, оларға ылғи да қарап отыру терінің сақталуына, инфекциялық аурулардың жұқпауына, тарамауына жағдай жасайды. Адам терісінің атқаратын қызметтері ежелден белгілі: сыртқы ортамен газ, жылу алмастыру қызметі және т. с. с. Тері жамылғышы организмді метрологиялық, механикалық және химиялық факторлардың, әр түрлі ағзалардың әсерінен сақтайды. Бұл қызметтің көп жағдайда терінің тазалығы мен шынығу дәрежесіне қарай тығыз байланысты.

Жеке бастың гигиенасы болып — киім саналады. Киім адамның жаратылысынан тапқан — сыртқы күштердің зиянды әсерлерінен адамды бірден — бір қорғайтын негізгі құралы. Киімнің кір болуы, оның гигиеналық қасиетін төмендетеді, жұқпалы аурулардың, әр түрлі бактериялардың көбеюіне жағдай туғызады. Сондықтан адам киімі таза әрі қонымды, жұмыс істегенде, жүргенде адамға қиындық туғызбайтындай ыңғайлы болуы керек.

Дезактивизация, дезинфекция жұмыстарын өте сақтықпен жүргізеді. Тек противогаз, распиратор, не шаңға қарсы тігілген маска киіп жұмыс істеу керек. Бұларды жұмыс істеп болған соң қауіпсіз жерде шешуге рұқсат етіледі. Барлық тазалау жұмысын бітіргеннен кейін өздері толық санитарлық тазалықтан өтеді, пайдаланылған құралдарды, киімдерді, аяқ киімді және барлық құралдарды толық немесе жартылай тазалықтан өткізеді.

Тазалық өткізетін адамдар сыртқы киімін өте сақтықпен жаймен шешеді. Тыныстану органдарының қорғау құралдары ең соңынан шешіледі. Бұларды қағып — соғып, сыпырғышпен, щеткамен жоғарыдан төмен қарай тазалайды. Әсіресе, киімнің көп ластанған етегі мен жеңін мұқият тазалайды. Резина аяқ киімді жуады.

Матадан тігілген масканы қағып — соғып тазалап, содан кейін жуады.

Дезактивизация жасағанда шаң өзіне түспес үшін, жауырынды желге беріп түру керек. Осыдан кейін жартылай санитарлык тазалыкқа кіріседі.

Тазарту уақытында жуынған су көзге, ауызға, мұрынға кірмеу керек.

Гигиеналық тәрбие тәрбиелік, медициналық, мәдени — білім беру, ұйымдастырушылық сипаттамалардағы шараларды жинақтап, кешенді түрде қолдануды айтады. Ғалымдардың зерттеу нәтижелері 45 жастағы еркектердің гигиеналық тәртібін өзгертудің өзі — зиянды әдеттерден айыру, тамақтануды және дене салмағын реттеу — 10-11 жылға ұзартатын көрінеді.

Салауатты   өмір   сұру   ұзақ   процесс.    Оның   негізгі    мақсаты   адам денсаулығын жақсарту, деңгейін көтеру.

Қазіргі заман зертханаларымен оқу орындары электр энергиясын кеңінен қолданады, басқа қауіп көздерінен ерекшелігі, электр тоғын аспаптарсыз ара қашықтықтан айқындау мүмкін емес, сондықтан оның адамға әрқашан аяқ астынан әсер етеді.

Электр жарақатының негізгі себептері кернеу жалаң өткізгіштср жағдайындағы ток жүретін бөліктерге кездейсоқ жанасудан, кернеуде тұрған жабдықты ажыратылған деп қате түсінуден, қалыпты жағдайларда болуы мүмкін емес жерлерде бүлінудің салдарынан кернеуден кездейсоқ пайда болуынан. Электр тоғынан жарақаттанудың алдын-ала сақтандыру үшін жұмыс өндірісі және техникалық пайдалану ережелерін дәл және толық көлемде орындау қажет.

Адам еңбегінің сау және қауіпті жағдайлармен қамтамасыз ету көп жағдайда бөлме аумағына, ондағы санитарлық, гигиеналық жағдайларға, зертханалық жабдықтардың орналасуы мен түріне байланысты болады. Бөлме жарық, құрғақ, саңылаусыз, едені бар тайғанақ емес, қабырғалар, төбе, есіктер тегіс болуы керек. Зертхана аумағы 54-72 м² шамасында, лаборанттар бөлмесі — 15 м² кем емес, бөлме биіктігі -3,3 м.

Зертханаларда зертханалық үстелдер мен орындықтар жабдықтайды. Үстелдер арасындағы қашықтық 70 см, ал оқытушы үстелі мен тақта арасындағы қашықтық 90 см. Кабинеттердің электр желілерінің жабдықтары «Техника қауіпсіздігі туралы ережелерге» сәйкес болуы керек. Кабинеттің барлық электр желілерін қосу және ажырату бір электр қадағалаушы ажыратқыш арқылы іске асады.

Қауіпті өндірістік факторларға мысал ретінде машиналардың бекітілмеген қозғалмалы бөлшектерін айтуға болады. Олармен кездейсоқ жанасудан адам жарақат алуы мүмкін; құрал-жабдықтардың ашық ток өтетін элементтері, электр жарақатына немесе электр соққысына әкеледі, сондай ақ жылжымалы техникада ж.т.т.

Өрт сөндіруші қорғаныс деп адамдарды өрттен қорғауға бағытталған мемлекеттік және қоғамдық іс-шаралар жүйесін айтамыз. Негізгі міндет өрттің алдын алу, ол өрттен алдын-ала сақтандыру, жанып жатқан ғимараттың адамдарды эвакуациялауға және өртті сәтті сөндіруге жағдай жасау мақсатында іс-шаралар жүйесін жүргізуден тұрады.

Өрт қауіпсіздік шараларына келер болсақ әрбір тракторшы егістік алаңында өзімен бірге өрт сөндіргіштерін алып жүреді. Шаруашылықтағы ғимараттардың әрбір қабаттары өрт сөндіргіш құралдармен жабдықталған. Қажетті құралдармен жабдықталған өрт қалқаншалары бар (Өрт сөндіргіш құралының маркасы – ұнтақталған ОПУ — 4). Әр бір қабатта су құбырларына қосылған өрт шлангтары бар.

Зертханаларда     өрт     қауіптігі     пайдаланылатын     материалдар     мен реагентердің қасиеттеріне байланысты болады. Өрт қауіпінің негізгі көздері өрт және от қауіпті заттарды сақтықсыз пайдалану, оларды теріс сақтау, электр аспаптарын теріс пайдалану, жарамсыз электр өткізгіштігі, жылытатын қондырғылар мен пештерді жөнсіз орнату және пайдалану болып табылады. Зертханаларда жабдықтар адамдарды эвакуациялауға кедергі жасамайтындай орналасуы қажет. Ең кішкене өткелдің ені 1 м-ден кем емес болуы керек. Өрт қауіпті және жарылыс қауіпті заттармен жұмыс істеуге арналған жұмыс үстелдері мен тартпалардың жарамды қалыпты тұтанбайтын материалдармен және химиялық белсенді қышқылдардың әсерінен тұрақты материалдармен жабылуы тиіс. Зертхана бөлмелерінде: дәліздер сондай-ақ өрт сөндіру құралдарына баратын жолдарды қоқыстармен ластауға, еденді, жолдарды және жабдықтарды керосинмен және тағы сол сияқтылармен жууға, тұтанған шамдарға және қосылып тұрған электр қыздыру аспаптарына кездейсоқ төгілген от қауіпті, сұйықтарды жинауға тыйым салынады. Зертханалық бөлмелер барлық жұмыс істеп тұрған құралдарды ажыратқаннан кейін, жанармай сұйығын арнайы бөлінген орынға жинап, жанатын қалдықтар мен қоқыстарды бөлмеден алып шыққаннан кейін ғана жабылуы тиіс.

 

 

 

 

6 Қоршаған ортаны қорғау

 

Табиғат пен оның байлықтары Қазақстан Республикасы халықтарының өмірі мен қызметінің, олардың тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуы мен әл-ауқатын арттырудың табиғи негізі болып табылады.

Қазақстан Республикасының қоршаған орта туралы Заң қазіргі және болашақ ұрпақтардың мүдделері үшін қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық  экономикалық және әлеуметтік негіздерін белгілейді және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, шаруашылық және өзге де қызметтің табиғи экологиялық жүйелерге зиянды әсерін болғызбауға, биологиялық алуан түрлікті сақтау мен табиғатты ұтымды пайдалануды ұйымдастыруға бағыталған.

Қоршаған ортаның сапасын нормалау 8-тарауда қарастырылған.

Қоршаған ортада зиянды заттардың жол беруге болатын шекті мөлшерде шоғырлау нормативтері: халықтың денсаулығын, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін корғау, олардың генетикалық қорларын сақтау мақсатында атмосфералық ауаны, суды, топырақ пен жер қойнауын ластауы ықтимал қауіпті химиялық және биологиялық заттардың жол беруге болатын шекті мөлшерде шоғырлануының нормативтері белгіленеді.

10-тарауда Шаруашылық және өзге қызыметке қойылатын экологиялық талаптар қарастырылған.

Ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығында агрохимикаттарды қолдануға жол берілетін шекті нормалар: адамның денсаулығын және генетикалық қорын сақтау, өсімдік және жануарлар дүниесін қорғау мақсатында ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығында минералдық тыңайтқыштарды, өсімдік қорғау құралдарың, стимуляторларды және басқа да агрохимикаттарды, тамақ өнімдеріндегі, топырақпен судағы химиялық заттар қалдықтарының жол берілетін шекті нормативтерінің сақталуын қамтамасыз ететін мөлшерде қолдануға жол берілетін шекті нормалары белгіленеді.

Табиғи ресурстарды пайдалану кезіндегі экологиялық талаптар: жерді, жер қойнауын, суды, атмосфералық ауа-ны, ормандарды және өзге де өсімдіктерді, жануарлар дүниесін, экологиялық ғылыми және мәдени жағынан ерекше құнды қоршаған ортаны қорғау объектілерін ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды және экологиялық жағдайы қолайсыз аумақтарды пайдалану кезіндегі экологиялық талаптар заңдармен және өзге де нормативтік-құқықтық актілермен белгіленеді.

Табиғи экологиялық жүйелердің бөлінуін, адамның, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің генетикалық қорларың жойылуың, қоршаған ортаның халық өмірі мен денсаулығына қауіпті өзгерістерін туғызатын шаруашылық және өзге де қызыметке тыйым салынады.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 3 желтоқсанда  Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылға арналған экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы қабылданды.

Бактеорологиялық және химиялық ластану.

Химиялық  ластану. Химиялық заттардың арасында Қазақстанда ерекше қауіпті тұрақты органикалық ластағыштар тудырады. 2001 жылдың мамырында ҚР — ның Үкімет тұрақты органикалық ластағыштар — ұтты қасиетерге ие ыдырауға тұрақтылық танытатын, биожинақтағыштығымен қоспасы ауамен, сумен және көшетін түрлері бойынша трансшекаралық таралу обектісі болып табылады, сондай-ақ құрлық экожүйелері мен су экожүйелерінде жинақталып, өздерінің шығарынды көздерімен алыс қашықта шөгеді.

Белгілі бір органикалық зақымдайтын уларға қарағанда, бұл заттар ішкі реттеу жүйесін бұзады. Аз мөлшерінің өзінде ТОЛ қалыпты биологиялық функцияларды бұзуы, кейінгі ұрпаққа берілуі және адамның денсаулығы мен қоршаған ортаға нақты қатер төңдіруі мүмкін.

Қазақстандағы ТОЛ-дың едәуір бөлігін пестицидтер құрайды. Өсімдіктерді қорғаудың жаңа құралдарының сан түрлілігіне қарамастан, әлі күнге талдау жасалатын үлгілерде 1950 — 60 жылдардың пестицидтері табылуда.

ТОЛ — дың табиғи ортаны ластауының объективті бағалауы жоқ, өйткені мониторингтің қазіргі жүйесі топырақтағы және тамақ өнімдеріндегі пестицидтердің қалдық саны айқындайды.

Шаруашылық басшылығының болашақ мақсатта химикаттарды көп мөлшерде қолданғанымен экологияға мейлінше зардабын тигізбей, керісінше болған жағдайда биологиялық жолдарымен ауыстыра қолдануға қол жеткізу шарт.

Жаздық бидайдың өнімін арттыру жолдарындағы қолданылатын химикалық заттар.

Сонымен бізге ауыл шаруашылығына қажетті шығаратын техниканың қауіпсіздігі және беріктігін арттыру, тіршілікке зияндығын тигізетін гербицидтердің орнын алмастыратын, өсімдік шаруашылығы өнімдерінің қауіпсіз өндірістік технологиясын табу керек. Ағзаға аз мөлшерде енген химиялық заттардың ірі өндірістік у қатарына жатқызылып, тіршілік әрекетінің қалыптылығының бұзылуына  әкеледі.

Оларды қате пайдалану немесе сауатсыз айналысу олармен жұмыс істеушілермен катар, басқа адамдарға қоршаған ортаға, жануарларға, топыраққа, суға, ауаға орасан зор залал келтіреді.

Гербицидтермен уланудың негізгі жері: олармен жұмыс істеуде еңбекті қорғау бойынша ереже, қағидаларды, нұсқауларды сақтау, жұмыс істеушілердің ұжымының және жеке қорғану құралдарын пайдалану, жел тұрған жағдайда ел орналасқан жерден алыста орналасып, агротехникалық шараларды қатаң сақтау. Гербицидтермен жұмыс істеушілер әрбір 6 ай сайын медициналық тексеруден өтуі қажет. Жұмыс ұзақтығы 6 сағаттан аспауы керек, егер қатты әсер ететін гербицидтермен (ураган, раундап т. б.) жұмыс істегенде санитарлық ережелерге сәйкес жұмыс уақыты қысқартылады. Жұмыс күнінің қалған бөлігін химиялық заттармен байланысы жоқ жұмыстарымен байланысады.

Гербицидтермен жұмыс істеуші адамдар мезгіл — айына 3 рет медициналық тексеруден өтіп тұруы қажет. Нұсқау жұмысшыларды өндірістік тапсырмаларды неғұрлым тиімді және қауіпсіз орындауға үйрету әдісі.  Жаңадан орналасқан жұмыскерлер үшін тапсырма нұсқау өткізілуі тиіс.

Ол ауылшаруашылық жұмыстарын орындау барысында, атап айтқанда гербицидтер қолдануға жалпы қауіпсіздігі, ішкі тәртіп нұсқауларымен жұмыс уакыты ережелерімен таныстыру үшін өткізіледі. «АФ Ақтық» АҚ – да еңбекті қорғау жағдайына келетін болсақ, онда төмендегі көріністі көреміз. Көктемгі дала жұмыстары басталысымен атап айтқанда топырақ гербицидтерімен жұмыс істеуге дейінгі агротехникалық шаралар алдында жұмысшылар, медициналық тексеруден өтіп, шаруашылықтың бас агрономының басшылығымен таныстырып. нұсқаудан өткеннен кейін ғана гербицидтермен жұмыс істеуге рұқсат беріледі [35].

Осыған сәйкес қоршаған ортаны қорғау жөніндегі заңға назар аударайық.

Шаруашылықтағы негізгі экологиялық проблемалар ол: топырақ эрозиясы мен өрт. Олардың алдын алу үшін мынадай қарапайым тәсілдерді сақтау керек.

Топырақ эрозиясын алдын алуда: Топырақ өңдеу тереңдігін, тәсілін, мерзімін және өңдеу құрал-жабдықтарын дұрыс тандап алу кажет. Тиімді ауыспалы егіс жүйесін пайдалану керек. Сонымен қатар минимальды өңдеу тәсілін енгізген дұрыс. Ауыспалы егіс жүйесіндегі сүрі танап мөлшерін 30 пайыздан кем болмауы тиіс және көп жылдық шөптердің (еркекшөп, жоңышқа және т.б.)   егіс алаңын артырған дұрыс.

Өрттің алдын алу: Жұмыскерлерді өрт қауіпсіздігі жөніндегі ережелермен толығымен таныстыру қажет және жұмыс уакытына шығар алдында техникалардың жағдайын тексеру керек. Техниканы жұмыс уақытында өзінің тарту күшінен артық жүктемеу керек, себебі артық жүктелу салдарынан техниканын мұржасынан шоқ ұшқындауы мүмкін. Ол өз қатарынан өртке әкеліп соғады.

Химикаттардың кері әсерінің алдын алу: Бұнда негізінен тиімділігі жоғары
және кері әсері болмайтын химикаттарды қолданған  жөн. Егер    фунгицид қолданылатын жағдайда мынадай экологиялық қауіпсіздікті сақтау керек:

Өңделген тұқымдарды толық жермен жабу керек. Тұқым қалдықтарын жануарлар мен құстарға жем ретінде пайдалануға болмайды. Тоған, үстен, көл, дренажды жүйе т.б. сияқты тұрмыс қажеттіліктеріне пайдаланылатын су көздері мен ирригациялық сулардың өнеркәсіп қалдықтарымен ластануына жол бермеу керек. Төгілген препараттарды жою: Топырақтың қатты ластанған қабаттарын жойып оны су көздерінен алыс қауіпсіз жерде көму керек. Төгілген препаратты мұқият жинап алып, қауіпсіз жерде немесе контейнерлі пластик пакетке салып пестицидтерге арналған участоктерде көміңіз. Төгілген препаратпен ластанған жерді көп мөлшерде сумен шаю керек. Контейнерлер толығымен залалсыздандырады және пестицидтерге арналған коқыс орнына шығарылады немесе қауіпсіз жерде өртеу қажет. Ал егер гербицид қолданылатын жағдайда: Төгілген препаратты топырақтың қатты ластанған қабаттарын қырып алып, су көздерінен алыс қауіпсіз жерде көміңіз. Төгілген препаратты мұқият жинап алып, қауіпсіз жерге көміңіз немесе контейнерлі пластик пакетке салып пестицидтерге арналған арнайы участоктерде көміңіз. Препарат төгілген жерді судың көп мөлшерімен шайыңыз. Жұмыс аяқталған соң препарат контейнерлерін тесіп, майыстыру керек. Ол жойылуға жатады. Пестицидтерден қалған бос контейнерлерді қайтадан басқа бір мақсаттарға пайдалануға тыйым салынады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

 

1. Коллекциялық танапта 15 үлгі және бақылау ретінде алынған Бирючекутская сорты бағаланды. Белгілер жиынтығы бойынша селекция мақсатында пайдалану үшін бастапқы материал ретінде 10 үлгі алынды, оның 9 тығыз қауданды жақсы сақталғыштығымен ерекшеленеді.
2. Қауданның ішкі өзегінің ұзындығын бақылаумен салыстырғанда Завадовская Дитмарская, Багаевская сорттары 3-4см-ге қысқа болды.
3. Тауарлық капустаның 1га алынған өнімінің таза пайдасы Бирючекутская сортымен салыстырғанда Валентин F₁, Зимовка 1474, Жукова, Белорусская 455 сорттарында 46-264 мың теңгеге жоғары болды.

 

 

Өндіріске ұсыныс

 

 

Алматы облысындағы өндіріс шаруашылықтарына аққауданды капустаның Белорусская 455, Жукова, Зимовка 1474 сорттарын өсіруге болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

 

1. Курганская Н.В., Мананков М.Е., Калиниченко В.Д. Капуста, Алма-Ата, 1978. С.165-187
2. Лизгунова Т.В. Белокочанная капуста, Л., 1967. С.186-208
3. Пособие семеноводу-овощеводу (под ред. Лукьянца В.Н.), Алма-Ата,
4. С.125-134
5. Государственный реестр селекционных достижений, допущенных к

использованию в Республике Казахстан, Алматы, 2004. 64 с.

5. Лизгунова Т.В., Боос Г.В. Капуста // Руководство по апробации овощных культур и кормовых корнеплодов, М., 1982. С. 128-157.
6. Буренин В.И. и др. Основные и малораспространенные овощные

растения, М., 2003. С.129-137

7. Справочник овощевода (под ред. Лукьянца В.Н.), Алма-Ата, 1978. С.12-16
8. Справочник по овощеводству (под ред. Брызгалова В.А.), Л., 1983. С.18-29
9. Артемьева А.М. Капуста.// Генетические коллекции овощных

растений, С.-Пб., 1997. С. 7-54.

10. Артемьева А.М. Капуста // Идентифицированный генофонд овощных

растений, С.-Пб., 2007. С. 24-35

11. Буренин В.И., Храпалова И.А., Артемьева А.М. Источники и доноры

селекционных ценных признаков овощных культур.// Идентифицированный

генофонд растений и селекция, С.-Пб., 2005. С. 419-443

12. Бондарева Л.Л., Старцев В.И. Перспективы использования ЦМС в

селекции капусты белокочанной.// Овощи России, 2008, 1-2. С. 38-39

13. Монахос Г.ф. Методические основы селекции F₁гибридов капустных

овощных культур на основе самонесовместимости // Роль физиолого-

биохимических исследований в селекции овощных культур, материалы

научно-практической конференции, М., 2007. С. 28-37

Пивоваров В.Ф. и другие. Экологическая селекция капусты

14. Белокочанной капусты//Методические указания и рекомендации по селекции и семеноводству овощных бобовых и капустных культур. М., 2001.

С. 125-137

15. Литвинов С.С. Научные основы современного овощеводства. М. 2008.

С. 468-472

16. Алпатов Т.О. Современные сорта огородных и садовых культур, С.-Пб.
17. С. 33-38
18. Павлов И.П. Селекция и семеноводство овощных культур, М., 1963. С. 88-100
19. Хоуторн Л. и Поллард Л. Семеноводство овощных и цветочных

культур, М., 1957. С.123-135

19. Капуста белокочанная.// Сорта и гибриды овощных, бахчёвых и декоративных культур, М., 1990. С. 8-17
20. Лизгунова Т.В. Капуста.// Руководство по апробации сельскохозяйственных культур, т. 5, М., 1948. С. 247-294

 

21. Даскалов Х., Колев Н. Овощеводство, София, 1958. С. 357-363
22. Романова А.В., Вирченко И.И., Рябцев Д.А. Характеристика новых сортов и гибридов позднеспелой капусты белокочанной.// Сборник научных трудов по овощеводству и бахчеводству, М., 2009. С. 379-382
23. Құрманғалиева Н.Д. Аққауданды қырыққабаттың коллекциясындағы сортүлгілерін бағалау⁄⁄Сб. научных трудов Международной научно-практической конференции «Состояние и перспективы научных исследований по картофелеводству и овощеводству» 7-8- июля КазНИИКО 2011г, п. Кайнар, С.352-355
24. Капуста белокочанная // Каталог сортов и гибридов овощных культур. Агрофирма «Поиск», М., 2008, С. 6-7
25. Литвинов С.С., Борисов В.А., Россошанский А.А. Огород без химии, М., 2002. С. 83.
26. Лебедева А.Т. и другие. Капуста белокочанная. // Сорта и гибриды овощных и цветочных культур селекции ВНИИССОК, М., 1995. С. 9-15
27. Майоров С.Н., Бондарева Л.Л., Старцев В.И. Пути повышения эффективности первичного семеноводства сортов капусты белокочанной в нечернозёмной зоне.// Сборник научных трудов по овощеводству и бахчеводству, М., 2009. С. 291.
28. Борисов В.А., Литвинов С.С., Романова А.В. Характеристика лёжких позднеспелых сортов и гибридов.// Качество и лёжкость овощей, М., 2003. С. 103-111
29. Дыдив О.Й. Урожайность и качество капусты белокочанной позднеспелых слотов в условиях западного региона Украины,// Сборник научных трудов по овощеводству и бахчеводству, М., 2009. С. 166-168
30. Курганская Н.В. Особенности семеноводство поздней белокочанной

капусты в условиях юго-востока Казахстана, автореферат кандидатской диссертации, Алма-Ата, 1973. 24 с.

31. Справочник по семеноводству овощных и бахчевых культур (под

ред. Лукьянца В.Н.), Алма-Ата, 1987. 34 с.

32. Курганская Н.В. Некоторые приемы семеноводства белокочанной капусты в Алма-Атинской области. //Труды КазНИИКОХ, т. IV, Алма-Ата, 1972. С.145-186
33. Алексеев Р.В. Семеноводство овощных культур при орошении, М.,1980. С.125-130
34. Буренин В.И. Семеноводство овощных культур на промышленной

основе, Л., 1983. С.12-18

34. Курганская Н.В., Швецова А.А. Способы хранения маточников и

урожай семян капусты.//Труды КазНИИКОХ, т. IV, Алма-Ата, 1972. С.119-129

35. Швецова А.А. Хранение маточников белокочанной капусты. 1980. С. 18-28

//Информация о работе Республиканской опытной станции картофельного

и овощного хозяйства, Алма-Ата, 1967. С.168-186

36. Амиров Б.М., Лукьянец В.Н., Курганская Н.В., Киселёва Н.А.

Методические рекомендации по первичному и элитному семеноводству

поздних сортов белокочанной капусты, Кайнар, 2005. 78 с.

37.Матвеев В.П., Рубцов М.М. Овощеводство, М., 1978. С.102-135

38.Тулупова А.А., Прокофьева Н.А. Капуста на Алтае, Барнаул, 1970. С.110-126

39.Лудилов В.А. Семеноводство овощных и бахчевых культур, М. 1987. С.13-28

40.Федчук Ф., Сурина А. Особенности агротехники выращивания семян

капусты в условиях Карагандинской области //Научные основы и

эффективность сельскохозяйственного  производства, вып. 2. Алма-Ата,

1970. С.101-110

41.Дудко П.Н. Семеноводство поздней капусты //”Сельское хозяйство

Узбекистана”, 10, 1967. С.9-18

42.Костецкая И.В. Семеноводство белокочанной капусты, М., 1963. С.125-128

43.Тулупова А.А. и другие. Элементы промышленной технологии

семеноводства столовой моркови и капусты белокочанной в условиях Западной Сибири. //Проблемы увеличения производства, улучшения семеноводства и хранения овощей, М., 1983. С.110-123

44.Чулкова Е.И. и другие. Капуста, Минск, 1973. С.145-148

45. Лукьянец В.Н. и другие. Совершенствование первичного

семеноводства овощебахчевых культур и производство элитных семян.

//Наука  и опыт: прорыв в новое качество, Алма-Ата, 1981. С.116-129

46. Лукьянец В.Н., Федоренко В.Н. Урожайность и качество капусты и

томата в зависимости от репродукции. //Технология возделывания и

хранения картофеля и овощей. Алма-Ата, 1990. С.123-128

47. Лукьянец В.Н. и другие. Отчет о НИР. «Совершенствование

производства суперэлитных и элитных семян овощных культур, проведение

грунтового сортового контроля и оценка зарубежных сортообразцов, оценка

и размножение малораспространенных овощных и декоративных культур

(заключительный) за 1991-1995 гг., Кайнар, 1995, № гос. рег. 0194РК00055,

№ инв. 0296 РК00298. (қолжазба).

48. Лукьянец В.Н. и другие. Разработать предложения по рациональному

размещению, углублению специализации семеноводства овощных культур в

Казахской ССР. //Наука и опыт: прорыв в новое качество, Алма-Ата, 1991. С.18-29

49. Лукьянец В.Н. и другие. Маточники капусты белокочанной для

машинной посадки, ТУ 10.03.896-91, М., 1991. С.120-149

50.Копсухарь В., Лупашко А. //Основы высокого урожая семян капусты «Сельское хозяйство Молдавии», №9, 1975, С. 18-19

51.Федчук В., Сурина А. // Особенности агротехники, выращивания семян капусты в условиях Карагандинской области. Научные основы и эффективность с/х производства, Алма- Ата, 1980, вып.2, С. 106-107

 

52.Боос Т.В. /Выращивание семян овощных культур. Л. «Колос», 1972, С. 35-38

53.Ушакова Е.И., Химич Р.Е. /Пособие овощеводу- семеноводу. М.: «Колос», 1966, С. 5-10

54.Иванов А.П. //Рекомендации по производству высоких урожаев семян капусты, столовых корнеплодов и репчатого лука. Донской зональный НИИ сельского хозяйства, Ростов- на Дону, 1977, С. 3-6

55. Справочник по защите растений. Под редакцией А.О. Сагитова, академик НАН РК Ж.Д. Исмухамбетова, академик НАН РК. Алматы.-2004.-С.153-155
56. Положение о производстве элиты овощных, бахчевых культур,

кормовых корнеплодов и кормовой капусты, М., 2001. С.125-156

57. Щепетков Н.Г., М.Ә. Ысқақов⁄⁄Жеміс көкөніс шаруашылығы. Алматы, 2011. С. 348-358
58. Методические указания по апробации овощных культур. М, 2006. С.4-12
59. Методика селекции и семеноводства овощных культур⁄⁄ Под общей редакцией академика ВАСХНИЛ Д.Д. Брежнева. Л, 1964. С.105-116
60. Брежнев Д.Д. /Руководство по апробации овощных культур и кормовых корнеплодов М., «Колос», 1982. С. 114-162.