Дипломдық жұмыс: Әлеуметтік философиядағы Ислам құндылықтары

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

 

Философия және саясаттану факультеті

 

Философия және әлеуметтік таным методологиясы кафедрасы

 

 

 

 

 

Бітіру жұмысы

 

Әлеуметтік философиядағы Ислам құндылықтары

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы 2010

 

Реферат

 

 

 

Бітіру жұмысы 57 беттен тұрады. Әдебиеттер тізімінде 48 атаулы еңбек қарастырылған.

          Зерттеу мақсаты:

Әлеуметтік философиядағы Ислам құндылықтарын теориялық тұрғыда қарастыру. Мақсатымызға жету үшін мынадай шешімді міндеттерді қарастыруымыз керек:

1. Ислам құндылығының діни-философиялық аспектілерін зерттеу.
2. Философиядағы құндылықтардың рухани құндылықтардың дамуына сараптама жасау.
3. Ислам дініндегі рухани құндылықтар және оның қоғам өміріндегі алатын орны.
4. Ислам құндылықтарын және оның тәрбиелік мәнін негіздеу.

Зерттеу объектісі болып: Ислам құндылығы және оның жаңашыл қоғам өміріндегі маңызы.

Зерттеу пәні: Ислам құндылығының рөлі мен мәні.

Жұмыс құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Студент                                                                                 Алипбаев Д. Б.

 

 

 

 

Мазмұны

 

 

Кіріспе…………………………………………………………………… 4

 

 

1. Ислам құндылықтарының философиялық аспектілері

1.1. Құндылық ұғымы: діни-философиялық талдау…………………. 8

1.2. Философиядағы құндылықтардың рухани дамуы………………… 15

 

 

2. Ислам дініндегі рухани құндылықтар және оның қоғам өміріндегі көрінісі

2.1. Исламның сипаты және оның қазіргі қоғам өміріндегі маңызы..21

2.2. Ислам құндылықтары және оның тәрбиелік мәні…………………38

 

 

Қорытынды……………………………………………………………………….55

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер………………….…………………………………57

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

1. Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдары өріс алған қоғамдағы келеңсіз жағдайлар батысқа еліктеу, жастарымыздың рухани дүниесінің әлсіреуіне әкелді. Қазіргі таңда көптеген ақпараттарды теледидардан, интернеттен және т. б. алады. Ол жастарымыздың санасын улап жатыр. Сондықтан осы уланған сананы дұрыстау, жақсы тәрбие беру жастарымызға Ислам құндылықтары көп пайдасын тигізеді. Сондықтан Ислам құндылықтары қазіргі таңдағы өзекті мәселенің бірі болып табылады.

Өтпелі дәуірдің тар құрсауынан шығу үшін тек экономикалық өзгерістерге иек арту жеткіліксіз. Ол үшін адам санасын да күрт өзгерту қажет. Жоғары жақтан келетін нұсқауға негізделген менталитетте (ділде) таңдау да, шешім де, шығармашылық пен жасампаздық та жоқ. Авторитарлық әкімшілдік қоғам тұлғасыз қалады, руханилықты (шайтан өрнек) идеология  ауыстырады. Осыдан әлеуметтік өмірдің түрлі қырлары тұманданып, өктемдік саясат, бюрократтық жүйе, таптық принцип өз үстемдігін жүргізеді.

 Міне осы мәселелерге, әсіресе ұлттық санаға байланысты ұлт құндылықтарына тікелей қатысы бар дүниелер атүсті қарастырылып, жеткілікті дәрежеде назар аударылмай келеді. Мұның барлығы тіліміз бен дінімізден қол үзуге, ой-санамыздың өзгеруіне, тіпті мәңгүрттене бастауымызға, ұлттық тәрбиенің өзіндік нәрін жоғалтуға алып келді. Ал, қазір егемендік алып, өткеніне оралып, жоғалтқанын қайта тауып, көнергенін жаңартып, ХХІ-ғасырда “өзге дамушы елдер үшін үлгі боларлықтай” дәрежедегі Орталық Азия Барысына айналғалы отырған Қазақстан үшін өткен тарихын ой көзімен бір шолып қарап, өз тарихындағы пайдалы дүниелерді қажетіне жарату, жаңғырту қажеттігі туып отыр. Өткеннің озық философиялық дәстүрін оқып-үйренудің тарихымызды тануға, қоғамдық сананың даму заңдылықтарын білуде, қазіргі философиялық ойды тереңдетуде және өзіміздің ғылыми танымымызды кеңейтуде, оларды жүзеге асыруда, ұлт менталитетінің қалыптасуында маңызы зор болмақшы. Өйткені елдің экономикалық мүдделерінің дұрыс шешімін табу үшін де алыс-жақындағы мемлекеттердің бізді танығаны, сыйлағаны керек. Ал осынау дүбірлі дүниеде өзіңді мойындатудың сенімді жолы — тағылымды тарихтың, озық ғылымның, өрелі мәдениеттің иесі болу.

Ал, ислам құндылықтарының қазақтың тарихы мен мәдениетімен тамырластығы, сабақтастығы дау тудырмайтын ақиқат. Бұған қазақтың бүкіл әдет-ғүрыпы, салт-дәстүрі, қанатты ойлар, адамгершілік, ізгілік, имандылық идеяларының өзінің түпкі тамырын сақтап, мұсылмандық құндылықтармен үндестігі және бар болмысымен соған негізделгені дәлел.

Ислам құндылықтары өзінің ізгілік пен әділеттілікке, адамдардың теңдігі мен бостандықтарына басты назар аударатындығымен, қарапайым, сонымен бірге терең сырлылығымен, және әмбебаптығымен, мәдени-этикалық идеяларының жүйелілігімен, өміршеңдігімен дараланады.

Егемендікке қол жеткізген тәуелсіз мемлекетіміздегі қоғамдық-тарихи әлеуметтік саяси жағдайларға байланысты болып жатқан өзгерістер барысында туындап жататын қайшылықтарды шешу, өз жолын, өз идеяларын нақтылау мен дамыту, дүниетанымдық қағидаларымызды айқындау, ұлттық сананың өсуі, халықтың рухани бастауларына көңіл аударуы және үзіліп қалған идеялық жалғастылықты іздеу, толықтыру, жаңа қоғамдағы жеке адамдардың нақтылы әрекеттері мен қоғамдық ойларын жаңылмай саралау кезінде Ислам құндылықтарын талдау, оның жалпыға ортақ рухани маңызды, өміршең идеяларын айқындап көрсету Қазақстан қоғамы үшін өзекті де қажетті толықтыру болмақ. Исламның қоғамдағы  рухани-мәдени құндылықтарын қазіргі маңыздылығын зерттеудің қажеттігін осыған тірейміз.

Адамзат тарихында құндылықтардың қалыптасу мәселесі ерте заманнан -ақ ойшылдардың, ғұламалардың назарында болып келді. Әсіресе, рухани құндылықтардың жүйесін қалыптастыру түпнегіздері мен себептерін, қозғаушы күштер мен құрылымын анықтау өркениеттілік кезеңдегі оның әртүрлі көріністерін айшықтау өзектілігі зор мәселе болып отыр.

XXI ғасыр азаматы үшін, мемлекетіміздегі кез — келген ұлттың өкілі үшін және қазіргі жастар үшін қандай құндылық басымдылық танытады? Қоғамдағы көптеген қайшылықтардың қайнар көздерін олар немен қандай үрдістермен байланыстырады?

Адамның күрделі табиғаты тек қана материалды игіліктерді, сұраныстарды, мұқтаждықтар мен қажетіліктерді қанағаттандырумен шектелмейді. Әрбір адамның өмірі міндетті түрде белгілі бір құндылықтарға сүйене құралады.

Біздің санамыз екі аспектіде қызмет етеді, біріншісі танымдық, екіншісі құндылықты баға беру. Ал құндылық дегеніміз не? Алдымен «құндылық» -адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын құбылыстар мен заттарды атау үшін қолданылады (материалды, рухани). Кей кездерде «құндылықты» заттың объективті сапасы ретінде түсінуге болады. Құндылықтар адамдардың өзгермелі сұраныстары мен практикалық іс-әрекеттермен тығыз байланысты.

Адам болмысының философиялық ой жүйе тәжірибесі, әсіресе XX ғасырда әр өркениет, мәдениет, халықтар олардың әлеуметтік құрылымы әздігінен ерекше, әрі өзара байланыста болатынын дәлелдеген болатын. Адамзат қоғамдық өмірдің әр салаларында (саясат, құқық, ақпараттық технология мен техниканың дамуы) үлкен жетістіктерге жетті. Бірақ олардың көп үлесі материалдық дүниенің (жеке комфорт) дамуына жатады, ал тарихи қалыптасқан рухани құндылықтардың орны мүлде қалмаған сияқты. Сондықтан адамдық бастаманың негізін құрайтын түп тамырды жоғалтпау мақсатында құндылықтар гуманитарлық ілімдердің орталық мәселесіне айналатындығы алдындағы перспектива екені күмәнсіз.

Қазіргі Қазақстан мемлекеті өркениетті даму барысында ашық қоғамның принциптеріне бет бұруда. Бұл бағыт экономикалық, саяси және халықаралық престиж үшін өте орнықты қадам, дегенменен осы жағдайларда қазақ халқының ертеден қалыптасқан кұндылылыктық бағдары дағдарысқа ұшырау мүмкіндігі қандай? — деген маңызды сұрақтар туындайды. Осындай маңызды мәселелердің басын аталмыш жұмыста ашуға тырысамыз.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеліп отырған тақырыптың өзектілігінен және оны зертттеу қажеттіліктері мен зерттелу деңгейлерінен бітіру жұмысының мақсаттары мен негізгі міндеттерін айқындау мүмкіндіктері туады.

Жұмыстың басты мақсаты ретінде ислам кұндылықтық аспектілерін және оның қоғам өмірінің рухани болмысындағы орны мен маңызын айқындауды ұсынуға болады. Бұл мақсатты орындау жолында ізденушінің алдында төмендегідей міндеттер туды:

   — Құндылық категориясының мәні мен мазмұнын, философиялық-тарихи негіздерін саралау;

   — Рухани  құндылықтар  әлемінің   адам  өміріндегі  өзектілігін көрсету;

     — Ислам              құндылықтық       сипаты       мен  бағдарларының философиялық — танымдық негіздерін зерттеу;

    — Ислам іргетасын құрайтын өмірмәндік, әмбебап құндылықтарды айкындау;

    — Ислам   құндылықтарының   маңызды   қағидаларының   қазіргі адамзат қоғамындағы маңызын, өміршеңдігін көрсету;

    — Ислам құндылықтарының тәрбиелік мәнін  мен маңызын айшықтау.

Бітіру жұмысының зерттеу тәсілі. Қазақстандық философ, мәдениетанушы, дінтанушы белгілі ғалымдардың зерттеу методологиялары басты негізге алынды. Сонымен бірге тарихи мен логиклықтың бірлігі, жүйелі-кешенді, герменевтикалық, объективті- аналитикалық тәсілдер мүмкіндігінше пайдаланылды.

Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы. Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы бітірушінің көтерген тақырыбының, алға қойған мақсаты мен міндеттерін жүзеге асыру тәсілдерінен және өзіндік ізденіс нәтижелерінен көрінеді. Исламды құндылықтық тұрғыдан зерттеу тоталитарлық, дінсіз жүйеден шыққан, өткеніне үңіліп, рухани тамырларын тану үстіндегі қазіргі қоғамымызда туындап отырған  рухани мәселелермен үндес қарастырудың өзі жаңаша талпыныс.

Ізденуші өз деңгейінде отандық философияда әлі де болса аз қарастырылған   осы   тақырып   арқылы   исламның құндылықтық сипатын қазақ халқының рухани ой дүниесін негізге ала отырып талдайды. Жұмыста ислам дінінің іргелі құндылықтары анықталынып, олардың мән-мағынасы, адам өміріндегі орны мен рөлі сараланады. Ислам құндылықтарының қоғамның іргетесы мен негізін құрайтындығы, ислам дінінің негізгі адами қағидаларының қоғамның рухани болмысының өзегіне айналғандығы айқын көрсетіледі.

Бітіру жұмысының зерттелу деңгейі: Жұмыстың зерттелу деңгейі түрлі ғалым, оқымыстылардың еңбектерін қамтиды. Ислам құндылықтары әлеуметтік философияда жаңадан зерттеле бастаған тақырып. Бұл тақырыпта отандық авторлардың жазған еңбектері біршама. Сонымен қатар, шетелдік авторларда Ислам құндылықтары жайлы жазған еңбектері де баршылық. Бұл тақырыпты Қазақстандық ғалымдардан мыналар қарастырған: Әбсаттар қажы Дербісәлі, Ә. Дәуренбеков, Қ. Жолдыбайұлы, Г. Жебесін, Ғ. Есім, Ж. А. Алтаев, Т.Х. Ғабитов, Н.Ж. Байтенова, Г.Қ. Абдығалиева, Б.И. Абирова, Б. Бейсенов, М. Бұлұтай және т. б. да ғалымдар. Шетелдік ғалымдардан: Ислам философтары қауымдастығының президенті Хайрани Алтынташ, Махмұд Хамди Зақзұқ, Махмуд Фаһми Хиджази және т.б.   

    Диплом жұмысының құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Пайдаланылған әдебиеттер жұмыстың соңында берілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. 1. Ислам құндылықтарының философиялық аспектілері

 

1.1. Құндылық ұғымы: діни-философиялық талдау

    Теориялық сананың дамуының соңғы кезеңдерінде авансценада эпистемологиялық структурализм құндылықтар проблемасы шыға бастады. Бұл процестердің түпкі тамыры Батыс пен Шығыстың дүниетанымдарының өзара қатынастырының тереңдей түсуіне байланысты. АҚШ пен Батыс Еуропа елдерінде ғалымдар жиі–жиі ғылыми конференциялар өткізіп, құндылықтық қатынастар мәселесінің әр түрлі көріністері жайлы пікірлерін ортаға салып, зерттеуді тереңдете түсуде. Біздің елімізде де соңғы кезде бетбұрыс байқалады.

    Өркениеттілік тек техника мен құқық жүйесі және тағы басқа көрсеткіштермен өлшенбейді. Біз үшін өркениеттіліктің басты көрсеткіші ол құндылықтар жүйесі болып табылады. Құндылықтық бағалардың адам өміріндегі алатын орны жоғары. Олар түпнегіз ретінде адамның іс-әрекеттерінің қозғаушы күші, мативациясы болады. Сондықтан кез-келген әлеуметтік ортада орнығуы басты философиялық мәселе.

    Әрбір құбылыстың өзіндік құрылымы басқа болмыстың элементтерімен байланысы, қатынасы болады. Осы тұрғыдан алғанда құндылықтар жүйесіне де әр қилы сипаттамалар беріліп, оның құрылымдық негіздерін анықтауға талпыныстар жасалынуда. Олардың ішінде қайсысы Ақиқатқа сәйкес келетінін әлемдік практика көрсете жатар. Сондықтан осы мәселе жөніндегі көзқарстар мен ой-тұжырымдарына экскурс жасап көрелік.

    Кант алғашқылардың бірі болып философияның нағыз айналысатын мәселесі құндылықтар екенін айтқан болатын. Ол өзінің аксиологиялық жүйесін баршылықпен болуға тиістілік арасындағы, нақтылық пен идеалдылық арасындағы жікті ажыратудан бастау қажеттілігіне әкеліп тірейді. Осы орайда Қ. Әбішев философияның жалпы ғылымдардан айырмашылығы – оның болуға тиістіліктермен айналасуында деген ойды тұжырымдайды [1] .

    Сөйтіп, И. Кант құндылықтарды – ерік пен жігерге бағынған талаптар; Адам алдындағы мақсаттар; кейбір факторлардың адамдарға маңыздылығы деп түсінеді. Ал, енді Гегель болса құндылықтарды екі үлкен топқа жіктейді экономикалық (утилитарлық) және рухани құндылықтар деп. Бірінші құндылықтарға негізінен тауарларды жатқызады. Олардың маңыздылығы (тауарлардың) құндылығында, ерекше қасиеттерінде емес, ол адамдардың сұраныстарына, қажеттіктеріне байланысты анықталады, яғни үнемі қасиетке ие құбылыстар деп бағалайды. Екінші топқа жатқызған құндылықтарды рухтың еркіндігімен байланыстырады. Ол “барлық құндылық пен маңыздылыққа ие болған нәрселер өз табиғаты бойынша рухани”, — болып есептеледі деген ойды білдіреді [2] .

    Адам субьектілігі белсенділігінің көрінісі ретінде құндылықтар әлемі субьект аралық байланыстың нәтижесінде ғана маңыздылыққа, мәнділікке ие болады. Барлық құндылықтарды жинақтап, қордалайтын болсақ олар Адам әлемінің өзіндік рәміздік бірлігін білдіреді. Бұл бірігудің іштегі жіктелуден тұратынын да ескеру қажет (сапалық және мөлшерлік тұрғыдан). Материалды өмірдің құндылықтары өзіндік електен  өткізіліп (әр заманның материалдық жағынан иерархияланған құндылықтар жүйесі бар), жіктелсе, саясат, экономика, мораль, өнер, ғылым, дін, әлеуметтік тәртіп сияқты салалар автономиялық түрдегі құндылықтық ауқымдарды құрайды. Ал, рухани құндылықтар осы салалардың әр қайсысымен байланыста болып, оның ішкі өзегіне айналады. Ал, бұл қызметтің орындалмауы әрбір саладағы құндылықтардың жандануына әкеліп соқтырады. Сондықтан құндылықтар жүйесіндегі ішкі диалектикалық байланыс осындай сипатта көрініс беріп отырады.

    Құндылықтарды зерттеудің әр түрлі тұрғыларына байланысты оларды жіктеудің жолдары әр қилы. Құндылықтық сананың абсолюттілігі мен салыстырмалылығы диалектикасын зерттеу қазіргі кезеңде зор мағынаға ие болып отыр. Өйткені, олар адамзатқа ауадай қажетті стратегиялық құндылықтар (мақсат құндылықтар) мен өтпелі кезеңнің мәселелерін шешуге ықпал ететін салыстырмалы құндылықтардың (құрал-құндылықтар) өзара байланысын, оның қоғамдағы, адам өміріндегі рөлін анықтауға, универсалды бағдарларды айқындауға түрткі болады. Адамзатқа қажетті универсалды құндылықтық бағдарлар осы әлеуметтік-тарихи тәжірибенің, іс-әрекеттің нәтижесінде қалыптасады. Бірақ, бұл тарихи процесте ауытқулар мен жаңылысулар көбейіп, Ақиқат жолын қателіктер қаупі де үнемі болып тұрады. Сондықтан әлеуметтік болмыста рухани құндылықтардың үстемдігі мен басымдық танытуы ғана құндылықтар құрылымының шынайы кейпін сақтап қалуына, адамның жетіле түсуіне арқау бола алады.

    Құндылықтық сана әлеуметтік ұйымдастықтың ауқымында қалыптарды, яғни ойлау мен іс-қимылдың шекараларын анықтап отырады. Құндылықтар мәні тереңде, олар тарихта өткен кезеңді қазіргі шақ арқылы болашақпен байланыстыруға ұмтылады. Ал, қалып болса белгілі бір тарихи кезеңнің сынағына ұшыраумен болады, сол кезеңді үйлесімдендіруге қызмет етеді. Құндылықтар универсалды өлшем ретінде адам болмысының діңгегі болып есептеледі. Сондықтан құндылықтық өлшемдердің өзгеруі қалыптардың өзгеруіне әкеліп соқтырады. Әсіресе, өзгерістар динамикасы мұраттардың жаңа түрлерін туындатады, әлеуметтік ауқымда кең етек алуына себепкер болады.

    Сөйтіп, И. Кант құндылықтарды – ерік пен жігерге бағынған талаптар; Адам алдындағы мақсаттар; кейбір факторлардың адамдарға маңыздылығы деп түсінеді. Құндылықтарды анықтау үшін оның субьектісінің елестету, ойлау, бағалау деңгейіне де көңіл аударуға тиістіміз. Өйткені, көп жағдайда құндылыққа үлгі (эталон) болатын түсініктер. Құндылықтық қатынастар философияның негізгі мәселесі “Адам Әлем” қатынасыың ажырамас бөлігі болып табылады. Ол танымдық, болмыстық ұғымдық негіздермен қатар тұратын философиялық теорияның бір саласы, әлеуметтік философияның зерттеу объектісі. Қоғамда қалыптасқан және өмір сүретін құндылықтық қатынастарға, олардың жүйесіне қарап, сол әлеуметтік болмыстың өзіндік келбетін, оның әлеуметтік портретін жасауға болады. Әсіресе, қоғамдық жүйелер бір күйден екіншісіне ауысып жатқан кезінде, бұрынғы үлгілер сараптан өтіп, жаңалары қабылдану уақытысында әлеуметтік кеңістіктегі құндылықтар бағдары үлкен өзгерістерге ұшырауы мүмкін. Сондықтан бұл проблемаларды теориялық сараптаулардан өткізу өзектілігі зор мәселе болып қала бермек.

    Әлеуметтік философияның өзегін құндылықтар әлемі құрастырады, оның себептері де жеткілікті: адамдағы түбегейлі мәдени қайшылық бар нәрсемен ғана шектелмей, тиістілікке ғана ұмтылумен байланысты. Адамда, әрине қанағат бар. Бірақ ол тыңбай әрекет етеді, өзін жетілдірейін дейді, шексіз армандайды, игі мақсаттар қояды, яғни жарық дүниеге құндылық көзқараспен қарайды. Осы сипатта аксиология(грек axia – құндылық және logos – ілім, сөз) ілімдердің ең маңыздыларына айналады және де бұл ілімнің философиялық сипаты басым келді [3] .

    Екіншіден, әлеуметтік мәдениет реттеуші қызмет атқарады және ол еркін таңдауға негізделген. Кісілік қасиеттерді бойына жинағысы келген тұлға ізгілік пен зұлымдықты, ақиқат пен жалғанды, әсемдік пен сұрықсыздықты, ар-ұят пен арсыздықты, әділеттілік пен әділетсіздікті, махаббат пен жеккөрінішті және тағы басқа айыра білуі қажет. Жоғарыда аталға құндылықтар мәдениет қалыптары ретінде де әрекет етеді.

    Аксиология – құндылық табиғатын философиялық тұрғыдан зерттеу. Аксиология философияда 19 ғ. аяғы мен 20 ғ. басында философияның жалпы “құндылықтар проблемасына ” қатысты кейбір күрделі мәселелерін шешуге тырысқан әрекет ретінде дүниеге келді. Буржуазиялық философияда бұл мәселелерге ( өмір мен тарихтың мәні, танымның бағдарлылығы мен негіздемесі, адам әрекетінің түпкі мақсаты және оны ақтау, жеке адам мен қоғамның қатынасы және т.б.) ғылыми талдау жасауға болмайды дегенді басшылыққа алады. Құндылықтар проблемасы сөйтіп, барлық нәрсенің жаппай шешімінің сипатына ие болады және ерекше ғылыми зерттеуден тыс дүниеге көзқарастың өзіндік тәсілі деп есептеледі. Бұл орайда құндылық құбылыстары әлеуметтіктен тыс сирек кездесетін құбылыстар ретінде қарастырады [4].  

    Аксиология жеке ілім ретінде дараланғанымен, “құндылықтар деген не?” проблемасы тарихтың терең қойнауларынан қойылып келеді. Ахура – Мазда мен Ахриман өз құндылықтары үшін бітіспес күресте болды. Заратуштраның даналығы жақсылық пен жамандықты ажыратып беруі. Антикалық заманда адам қарай бетбұрыс бастап (Ә. Нысанбаев, Т. Әбжанов) , “Игілік дегеніміз не?” деген мәселе қойылды (Сократ); Платон оны транцендентальді абсолютті ізгіліктен іздеді, Протогор барлық нәрсе адаммен өлшенеді, бағаланады деген; Аристотель алғашқы аксиологиялық типология беруге ұмтылды. Ортағасырлық діни философияда рационалистік ұстаным-парадигма үстемдік еткен жағдайда құндылық білімділіктің тасасында қалды [5].

    Әлемнің милиардтаған халқының дүниетанымының негізі болып табылатын діни көзқарастар ерте заманнан қалыптаса бастаған, сондықтан діни құндылықтарды дәстүрлі мәдениеттің түрі индустриалды қоғамдарға берген мұрасы деп қабылдауға болады. Үндістан, Таяу Шығыс, Араб жерінде пайда болған үш дүниежүзілік дін кездейсоқ рухани құбылыстар емес. Діндердің пайда болар кезеңдерінде қоғамда әлеуметтік дағдарыстар, құндылықтық құлдыраулар белең алып, әлеуметтік дүние өзін-өзі сақтап қалудың әрекетіне көшеді. Міне, осындай құбылыстардың нәтижесінде адамзат ірі-ірі діни ағымдардың туындауына куә болды. Сөйтіп, құндылықтар – адам табиғатына сай, өмір қажеттілігімен астасып жататын рухани құбылыс. Бірақ, оның догмалық түрге айналып, саясат пен құқықтың қызметін өз мойнына ала бастауы көптеген проблемаларды туындатуы мүмкін [6].

    Кезінде немістің ұлы философтары, Кант пен Гегель құндылықтар мәселесіне назар аударып, әрқайсысы талдаулар жүргізген. Канттың пайымдауынша аксиологиялық түсініктердің қалыптасуы үшін әлемді нақты (реалды) және идеалды деп екіге бөлу керек деген шартты ұсынады. Ал құндылықтар — адамның алдына қойған мақсаттарына жету жолындағы факторлардың мәнділігінен туындайды деген ойды білдіреді. Гегель болса құндылықтарды экономикалық (утилитарлы) және рухани деп екіге бөледі. Біріншісі товардың қүны болса, екіншісі рухтың еркіндігі болып табылады.

    Құндылықтар теориясының алуан түрлі көріністерінен біртұтас құрылым туындап, өзінше философиялык келбет қалыптасады. Енді құндылықтар теориясының әр түрлі типтерін құрайтын философиялық және социологиялық концепцияларға тоқталып кетейік.

    Алғаш типке — натуралистік психологизмді жатқызамыз. Оның өкілдері кұндылықтардың қайнар көзін адамның биологиялык және психологиялык сұраныстарымен байланыстырады. Объективті дүниедегі кез келген құбылыстың, заттың өзіндік қайталанбас кұндылығы болады. Бұл бағыттың ерекшелігі — әрбір заттың нақты табиғи касиеттерін, оның құндылықтық айшықтарымен астастыруында. Сонымен құндылық, негізінен, эмпирикалық феномен ретінде қарастырылады. Екінші типке — аксиологиялық транцендентализмді жаткызамыз. Онын зегізгі өкілдері- Г. Риккерт В. Виндельбанд және т. б. [7].

    Бұл бағыттан натуралистік көзқарастарға өзіндік оппозицияны байқаймыз. Бұл ағымның ерекшелігі — құндылықтарды идеалды, транценденталды әлеммен тығыз байланысты нормалардан іздеуінде. Бұл құндылықтардың катарына Ақиқат, Сұлулық, Игілік, Еркіндік сияқты рухани әлемнің құбылыстары жатады. Сонымен кұндылық — қоршаған ортаның нақты заттары емес, сананың қатпарларында қалыптасатын транцендентальді нормалардың әрқилы формалары. Философия рухани дүниенің ерекше саласы ретінде, осы бағыттың өкілдерінің пайымдауынша, құндылықтардың сипатын ашуға жақынырақ тұрады.

    Персоналистік онтогонизмді үшінші типке жатқызуға болады. Бұл бағыттың өкілі М. Шелер. Басты ерекшелігі — құндылықтар дүниесінде өзіндік иерархия бар деп есептейді. Бұл жүйенің ең жоғарғы сатысына шексіз субстанция — құдай тұр. Ал оған деген махаббат- адам сезіміндегі ең жоғарғы форма деп есептеледі. Бүл құндылықтан кейінгі орындағы «әсемдік» пен «танымдық» құндылықтары қойылды. Келесі типке-мәдени-тарихи релятивизм жатады. Бұл бағыттың өкілдері — Дильтей, Шпенглер, Тойнби, Сорокин және т.б. [7. 354 – 377 ,б.].

    Олар аксиологиялық плюрализм идеясын ұсынады, яғни әр құбылыстың көпжақты құндылығы болуы мүмкіндігіне тоқталады. Құндылықтардың социологиялық концепциясын тағы бір тип ретінде қараймыз. Бұл бағыттың негізін салушы М. Вебер. Ол жаңакантшылармен келісе отырып, олардың құндылықтық нормаларын әлеуметтік іс-қимыл мен әлеуметтік білімді тұжырымдауға қолданды. Сөйтіп, социологияда алғашқы рет құндылықтар мәселесі күн тәртібіне қойылды. Құндылық — әлеуметтік субъектіге қажеттілігі бар, маңыздылығы бар норма деп алынады. Осы көзқарастарға ұқсас құрылымдық —  функционалды талдау мектебіне (Парсонс және т.б) құндылықтар ұғымы — әлеуметтік байланыстарды анықтау, әлеуметтік институттардың қызметін қарастыруға методолгиялық негіз болған.

    Маркстік филосфия құндылықтарға арнайы тоқталмаса да жалпы оларды әлеуметтік-тарихи, экономикалық және таптық мәселелермен тығыз байланыста қарастырады. Марксизм көтерген құндылықтар “теңдік”, “еркіндік”, “әділеттілік” және т.б Жалпы адмзаттық рухани құндылықтар қатарына жатады. Бірақ бұл қасиетті құбылыстар қоғамда орнауы жөніндегі мәселеге келгенде, үлкен ағаттық жіберіледі, яғни күштеу, зорлау, басқа сөзбен айтқанда революциялық жол таңдалады. Құрбандығы мол коммунизм жолы өз ықпалын азайтып, тарихта феномен болып есепте қалады.

    Аксиологияның ілім ретінде қалыптасуына үлкен үлесін қосқан философ «новатор» Ф. Ницше болған. Ол өзінің «Мораль генеологиясына» еңбегінде құндылықтар дүниесімен философтар айналысу керек екендігіне, негізінен адамдардың “жақсы мен жаман”, “игілік пен зұлымдық” сияқты қарама-қарсылыққа бөлу дәстүрін терең талдау өткізілу қажеттігіне назар аударады [8].

    Шынымен, кез-келген құбылыс өз көріністерін әр-түрлі жағдайда әрқилы байқатуы мүмкін. Сондықтан құбылыстар қасиеттерін абсолюттеуге болмайды. Мәселен “игілік” деп есептелген құбылыс уақыт өте келе өзінің қарама-қарсы мағынасына ие болуы мүмкін. Әрине, құндылықтардың мән — мағынасын үнемі өзгертіп, оларды сынға алу болмас. Мәселен, әлемге, адамдарға, әсемдікке деген махаббат, кешірімділік, қанағатшылдык, мейірімділік, еңбекқорлық сияқты құбылыстар қай ғасырда болмасын өзінің тұрақты қасиеттерін сақтай алады, рухани дамудың іргелі категорияларына айналып, рухани сабақтастың өзегі болып табылады.

    Клакхон атап өткендей, құндылықтар болмаса әлеуметтік өмірдің мән-мазмұны жоғалады.

    Жоғарыда айтылған ой- тұжырымдарды ескере келіп, құндылық үғымының мәнді белгілерін былай деп айқындауға болады:

1. Құндылық – адамдырылған дүниенің бастаулары: нәрселердің, заттардың, құбылыстардың тұлғалық әлеуметтік
   өлшемдері, бағалану деңгейлері, “тірілген нәрселер әлемі”.
2. Құндылық — мәдени феномен. Мәдениет арқылы құндылық
   адамдық болмыстың   бір   тірегіне   айналады.   Өзімен-өзі   бейтарап
   нәрселер мәдениет өрісіне енгеннен кейін, пайдалы, әдемі, қажет,
   ұнамды және т.б. бола бастайды.

    Қоғамда дәстүрлі кұндылықтармен қатар әрбір тарихи кезең туындататын, әрбір әлеуметтік қауымдастық үшін маңызы бар ерекше құндылықтар өмір сүреді. Этникалық қауымдастықтар өзіндік ұлттық құндылығын түзесе, жалпы адамзатқа ортақ құндылықтар бәрімізді біріктіреді.

    Құндылықтар қоғамда адамға маңызды жағынан кейде орындарын ауыстырып отырады. Бұл көбінесе қоғамдағы процестердің даму логикасына байланысты болып келеді. Бірақ, кейде тұлғаның өмірінде түрлі себептерге байланысты құндылықтық бағдарларының күрт өзгеруіне де тәуелді болып келетін кездері болады. Сондықтан позитивті мағынадағы тұрақты доминанта — Құндылық өте сирек кездесетін құбылыс. Ол тек жоғарғы идеалды үнемі биік ұстап, рухани дамудың белгілі деңгейіне көтеретін адамның қасиеті.

    Құндылықтардың негізгі типологиясында С. Пеппер оларды әлеуметтік, мәдени, тұлғалық, биологиялық тірі қалу құндылықтары деп жіктейді.

    М. Рокич өзінің “Нанымдар, ұстанымдар және құндылықтар” (1968), “Адам құндылықтарының табиғаты” (1973) және “Адам құндылықтарын түсіне отырып” деген еңбектерінде құндылықтардың екі тобы бар екендігін айтады: біріншісі адам көзімен көрінетін зат түріндегі құндылық болса, екіншісі әлеуметтік сананың, өзіндік сананың элементі ретіндегі құндылықтар.

    Шетелдік зерттеушілер арасында 70-80 жылдыры кұндылықтардың өзгеріп отыру мәселесі кеңірек зерттелді. Мәселен, Р. Вильямс құндылықтың өзгеру типологиясын адамдардың кауымдастығы әлеуметтік, саяси өзгерістеріне жеке және топтық көзқарастардың ауытқуларына сүйене отырып қалыптастырады.

1. Құндылықтардың жасалуы (креация) — тәжірибиенің
   кеңеюіне байланысты бағалаудың жаңа үлгілерін, критерияларын
   жасау және оны іс-қимылды, мінез-құлықты реттеп отыру үшін
   қолдану;
2. Құндылықтар деструкциясы — әлеуметтік өзгерістердің, негізінде белгілі бір құндылықтардың жойылып кетуі.
3. Құндылықтардың әлсіреуі — адамдар арасында белгілі
   бір құндылықтардың маңыздылығының төмендей басталуы
4. Құндылықтардың күщеюі — керісінше, құндылықтардың
   әлеуметтік ортада жаңа беделдерге ие болып, ауқымын кеңейтіп, жаңа объектілерді қамтуы
5. Құндылықтарды қолдану —   қоғамда   бұл   құбылысты
   рационалды   түрде   колдану,   оның   рәміздік   деңгейінің   өсуін
   ескеріп отыруы
6. Құндылық қатынастарды нақтылау, яғни құндылықты
   әрекет ету ауқымын анықтау
7. Құндылықты шектеу —   басқа   бір   маңыздылығы   бар
   құндылықты қолдану арқылы әр құбылысты мөлшерлі әсер ету
   облысын қалыптастыру
8. Құндылықтар экспликациясы, яғни олардың жасырын

күйден жарыққа шығуы, белгілі бір формаға ие болуы

9. Құндылықтар келісімі,    яғни   құндылықтар   аралық шиеленістерді     шешу    мақсатында     әр     бір    құндылықтың басымдылығын анықтап, жүйедегі орнын белгілеу арқылы үйлесімдікке қол жеткізу.
10. Құндылықты интенсификациялау және абсолюттеу – бір құндылықтың адамдардың өмірлік бағдарларына шешуші рөл атқарушы күшке айналуы, көп адамдар үшін маңызды артуы.

    Құндылықтар тек әлеуметтік макросалаларына емес, сонымен бірге тұлғалық микродеңгейде де өз ықпалдығымен көзге түседі. Құндылықтар жүйесін әртүрлі элементтері болып есептелетін төмендегідей құндылықтар иерархиясы орын алады:

• жеке құндылықтар
• топтық құндылықтар
• қауымдастық құндылықтар
• жалпы адамзаттық құндылықтар

    Әрине, адамның жеке басының тұлғалық құндылығы жалпы адамзаттық құндылықтармен сәйкес келіп жатса, онда әлеуметтік болмыста үйлесімді ахуал қалыптасар еді. Өйткені, жалпы адамзаттық құндылықтар шынайы діни құндылықтар сияқты адамның “Эгосына”, өзімшілдігіне қызмет етпейді, олар моральдік жағынан тазаруға, тәубеге келуіне, гуманистік іс-қимылдарға шақырады. Ал жеке бастық немесе топтық құндылықтар (оның этникалық, әлеуметтік қауымдар, ұйымдар түріндегі формалар болсын) көбінесе өзінің шектеулі мүдделерін қорғау мақсатында қалыптасады. Сондықтан олар  өздерінің кейбір жағымсыз іс-әрекеттерін ақтап алуға бейімділік танытумен болады.

    Енді қоғамдағы тұрақты әлеуметтік субъектілердің қатарына жататын әр түрлі халықтардың этникалық санасындағы құндылықтардың атқаратын функцияларына (қызметтеріне) тоқтала кетелік:

1. Этникалық артық көрушілерге сәйкес (әрбір этностың өзінің
   құндылықтар жүйесіндегі этноцентризм қағидаларының деңгейлеріне
   қарай бағалауларына байланысты) реттеу функциясы (әрбір этникалық
   топ   өзінің   этникалық   мүдделеріне   тиімдірек   бағытта   реттелгенін
   қалайды);
2. Біріктіруші  функция — бұл негізінен бір рәміздер арқылы,
   ішкі топтық ынтымақтастыққа қол жеткізу;
3. Этнодиференциалау функциясы    (бұл    этноценризм    мен
   этномәдени төзімділіктің қайшы келуінен туындайтын кұбылыстар);
4. Идеологиялық функция     —     ұжымдык     этникалық     іс-
   қимылдардың    ақ-қарасын    саралауда    жағымсыз    істерді    “ақтау”,
   қиындықтар мен қайшылықтарды жеңуде этносты жүмылдыру [7, 246 б.].

    Мәдени құндылықтарды бағалау жүйесі ғасырлар бойы қалыптасқан және олардың иерархиясы нақты тарихи кезеңде өз бейнесін айшықтай түседі. Қазіргі 21 ғасырға келіп қалған биіктіктен тарихтағы кұндылықтар жүйелеріне (әр түрлі өркениеттегі) үстірт баға беру мардымды іс емес. Өйткені, тарихи қойнауындағы әрбір іс-әрекеттің, әрбір қатынастың, әрбір ой толғаулардың рухы өз күшін жоғалтқан жоқ, оның бәрі әрқайсымыздың түпкі санамызда орналасқан, оның көріністері бейсаналық іс-қимылдар түрінде байқалып отырады. Сондықтан әрбір халықтың санасының әлеуметтік портретін анықтау үшін — олардың кұндылықтар жүйесін зерттеу қажет. Сол құндылықтар жүйесінде адамсүйгіштік, гуманистік нормалар басымдық танытса, онда өркенниеттілік сананың қалыптаса бастағаны. Ал, бұл үдерісте ислам кұндылықтарының алатын орны ерекше болмақ.

    Қазіргі Америка жеріндегі «құндылықтар жүйесі» әлемге тасымалдануда, сол бұқаралық мәдениеттің элементтері әлемнің әр түпкірінен табылады. Бұл азаматтың технократиялық дамуды пір тұтқан, сыртқы жылтыраққа әуестенген уақытша кезеңі деп ғалымдар жорамалдауда. Өйткені, адамның өркениеттілік деңгейге барар жолы ол руханилығын ашқанда ғана байқалады, ал өзінің негізгі байлығы етіп рухани құндылықтарды атағанда көрінеді деген ойдамыз. Құндылық табиғатын және ерекшеліктерін зерттеуге жоғарыда аталған жіктемелік тәсілдерден шығады.

 

1.2. Философиядағы құндылықтардың рухани  дамуы

    Адам өмір  сүретін әлем салыстырмалы түрде екі  үлкен  әлемге жіктеледі. Оның алғашқысын материалдық болмыс құраса, екіншісі ол рухани қатынастар, құбылыстар әлемі болып келеді. Дегенмен, адамның тұлға болып қалыптасуына шешуші рөл атқаратын сала ол рухани әлем.

    Рухани құндылықтарды жасайтын да оған құндылықтық бағасын беретін де, оны әлеуметтік өмірде дамытатын да, әлеуметтік практикада керектісін сақтайтын да адам. Әсіресе, тарихта қолданылған құндылықтар жүйесін тұжырымдау халық діліндегі ерекшеліктерді бейнелеу — үлкен ғұлама ойшылдардың шығармашылық иегерлерінің еншісінде.

    Рухани құндылықтың ұғымдық негіздеріне тоқталатын болсақ, онда айта келетін жағдай бұл құбылыстың көздері    “руханилық”, “жан”, “мәдениет”, “адам” деген категориялармен астасып жатуында.

    Сондықтан, рухани құндылықтарды — адамның шынайы болмысының нығаюына әсер ететін, оның тұлғалық дамуына өзек болатын, еркіндігін жасампаздықпен, шығармашылықпен паш етуге мүмкіндіктер алатын Ақиқаттың нұрлы құбылыстары деуге болады.

    Алдымен проблема ретінде ашып алатын нәрсе — материалдық дүние мен рухани дүниенің өзара айырмашылықтары бар екендігін мойындау. Әрқайсысы өз заңдылықтарымен дамиды. Ол екеуін біріктіріп тұрған —  Ақиқат,  яғни  бұл  ғаламның,  дүниенің  тұтастығын  білдіретін   үғым. Рухани құндылықтардың материалды құндылықтардан айырмашылығы әрбір жанның ішкі потенциалын ашуға көмектеседі, жалпы рухани үйлесімділікке қызмет етеді.

    Қазіргі заманғы әлемдік дағдарысты, еліміздегі қиыншылықтарды кездейсоқ деп атауға болмайды. Өйткені, олар азаматтың даму жолында Ақиқаттан алыстап, жаңсақтык, жаңылысу жолдарына түскен көрінісі. Міне, сондықтан болар орыстың 20 ғасырдағы көрнекті философтарының бірі И. А. Ильин былай деген: “Біздер қазіргі дәуірдің адамдары Иллюзияға шаруашылықтық дағдары емес; оның мәні адамның рухани табиғатында, түптамырлары біздің болмысымыздың астарында; ол біздің алдымызға соңғы сұрақтарды қояды… Өйткені біздің уақытымыздың залалдары орасан және бұл қауіптерден өту үшін адам жанының тұңғиықтарын игеруіміз қажет” [9].

     Міне осы себептерге байланысты егер адамдарды тек Сана мен Зерденің Иесі ретінде қабылдап, өмірдегі барлық заңдылықтарды, құбылыстарды тек табиғи, тарихи, әлеуметтік процесстердің нәтижесі деп алатын болсақ, онда адамдардың проблемаларын шешу үшін және өмірді үйлесімдіру үшін қоғамда жақсы бағдарлама жасалып, адамдар соны бұлжытпай орындаса болғаны емес пе? Бірақ адам өмірі мақсаткершілікке, схемалауға, бағдарламалауға көнбейді. Оның құпиясы тереңде — жан дуниесінің рауаждануында (реализация), яғни рухани дамуда болып тұр.

    Өркениеттілік сананың қалыптасуында маңызды рөл ойнайтын қасиет -рухани даму. Бұл дамудың алғышарттарын анықтау үшін тарихқа жүгініп көрелік. Адамзат тарихының бастауларына назар аударсақ — діннің пайда болуы өнерді туындатқан болатын, ал өнермен астарласа білім мен ғылымның негіздері қалана бастаған еді. Міне, осыдан байқағанымыз адамзат тарихының әр түрлі кезеңдерінде пайда болған діни ағымдардың адам болмысы үшін кездейсоқ құбылыстар еместігі. Ақиқатында олардың жүйе болып мәдениетке енуінде, дәстүрге айналуында адамның түпкі рухани сұранысы жатыр.

     Адамның рухани дамуы туралы тарихта қандай деңгейде сипатталып келді? Мәселен мистикалық көзқарас бойынша адам құдайлар әлеміне рухымен саяхат жасап, сол дүниеден өз орнын табуға тырысады. Оған жету үшін адам өзінің жеке басының күнәларынан арылып, жанын тазарту керек. Сөйтіп, рухтар әлемінен үйлесімдікте болу ашылады. Екінші бір түсінік бойынша — әрбір зайырлы коғамның мүшесі жан-жақты білімді болып, өзінің дүниетанымдық көкжиегін кеңейтуі тиіс, ол ғылыми ізденістердің, мәдени қадамдардың арқасында әлеуметгік дүниеде өзіне тиісті қызметтерді қоғамдық заңға сәйкес атқаруға міндетті.

    Әрине, бұл бағыттар нарықты экономиканың қатал заңдылықтарына бағынышты қарапайым халықтар үшін өте күрделі нәрселер сияқты көрінеді.

    Бірақ, нағыз Рухани Даму адам үшін сол өзі Құдіретті күшімен “кірпіш болып қаланған” әлеуметтік табиғи ортада жүзеге асады, яғни әрбір адамның өмір сүруі, белгілі бір тағдырға ие болуы, оның әлеуметтік ортада атқаратын рөлі бекерден-бекер, кездейсоқ емес.

    Рухани даму — ол күнделікті өмірлік асулардан адам деген атқа лайықты түрде өте білу. Сондықтан, үнемі, үздіксіз дамуда болу қажет. Рухани даму жолынан алыстаған адам өзімшілдіктің, менмендіктің кақпанына түседі. Оның ақылы, пайымы мен зердесі, толық өзіндік болмысы жеке бастың сұраныстарын күйттеуге көшеді. Ондай адам ар-ұяттың бақылауынан тыс өмір сүре бастайды, адамның бойындағы рухани касиеттерден арыла бастағанын өзі де сезбей қалады.

    Ал, шын мәнінде В.С, Соловьев айтқандай, Жер бетіндегі Тіршілік Иелері арасында тек адам ғана өзіне сын көзімен қарай алады. Бұл сынның негізгі мақсаты өзіміздің жетілмеген тұстарымызды ар-ұят сотынан өткізу, өзімізге байланысты қырларымызды парасаттылықпен жетілдіре білу керек [10].

    Міне, сөйтіп рухани дамуға сыртқы, яғни қоғамдық, мемлекеттік бақылаудан гөрі, адамның өз бойындағы, іштегі ар-ұяттың соты басымдырақ әсер етеді. Сондықтан тәрбиенің мақсаты да баланың жасынан ар-ұяттың күшімен есептесе отырып өмір сүруге үйрету болып табылады.

    Адамзат тарихы қазіргі кезеңге дейін нағыз рухани дамудың заңдылығын білмей келді және оны жүзеге асырудың қолайлы кезеңі осы уақытқа дейін тарихи болмысымызда келе қоймаған еді. Міне 21 ғасырмен бірге жаңа өмірдің қақпасы ашылмақшы. Ол адамзаттың шынайы тарихының басталуымен сәйкес келейін деп тұр.

    Айта келетін жәйт, жаңа тарих басталды екен деп жер бетіндегі (6 млрд.) барлық халықтың өкілдері, әрбір пенде бірден “Рухани жолға көше қояды”, -деген сөз емес. Әрбір жеке адамның өзіндік жеке ұмтылысы, күш салуы, тырысуы шыдамдылығы қажет-ақ бұл үлкен істе. Бір адам екінші адам үшін бір сүйем көмек көрсете алмайтын сынақтар болады. Міне, осы сынақтардан өте алған адам ғана ағымға қарсы қадам жасай алады.

    Ал енді қазіргі нарық қыспағына түскен халық үшін бұндай іс-әрекет ақылсыздықтың немесе салдық, не серіліктің белгісіндей көрінуі.мүмкін. Әрбір         риясыздықпен өмір сүруге тырысқан жан өзінің тектілігін танытады, рухани даму жолында келе жатқанын білдіреді. Бірақ, бұл іс-қимылды, көзқарасты альтруизмнің бір көрінісі екен деп қоя салуға болмайды. Бұл ешқандай фанатизмге, есепке кұрылған іс-әрекет болмауы тиіс. Сонда ғана ол өзінің шынайы келбетін таныта алады.

    Бұл жолға түскен адам үшін басқа адамның тілек — арманы (егер менменшілдік, өзімшілдік негізде болмаса), қиындықты жеңудегі ұмтылыстары ортақ болып келеді. Басқаны өзіңнен артық жақсы көру, бағалау, құндылық мәртебесін көтеру заманы туып келеді. Ал үйлесімділік заңын (табиғи, әлеуметтік, рухани) бұзуға ұмтылғандарға біршама қаталдық көрсетуге болады (Қатігездік емес). Бұл қаталдық ананың балаға көрсеткен «жазасындай-ақ» болғаны жөн. Жалпы рухани даму баланың анаға махаббатынан бастау алады [6, 57-64 б.].

    Адам өзінің әлеммен байланысын ашық, адал, күлтелектетпей қалыптастырса ғана, ол әр құбылыстың накты бағасын бере алады.

    Руханилықтың тағы бір келбеті — адамның өз бойындағы барлык жақсы қасиеттерін әлемге паш етуге дайындығы, яғни ақылын, дарынын, қабілетін, шеберлігін, ішкі нүрын, жүрек жылуын адамдарға, табиғатқа, ғаламға беру ұмтылысы. Осындай ұстанымдар басымдық танытқанда ғана адам рухани дамудың жолына түсті деуге болады. Ал енді, керісінше, бұл өмірден, қоғамнан, әлеуметтік дуниеден жеке басының қамы үшін “алып калу” принціпін негізгі ұстаным еткен пенде руханилық аясынан алыстай түседі, яғни ол нәпсінің кұлына айналады және өзін “прагматикпін” деп ақтайды. Қоғам дамуының төменгі сатысында тұрпайы коғамдық пікір осындай пысықайылықты қолдауы да мүмкін. Осының бәрі қоғамның рухани дамуының көрсеткіші болмақ.

    Рухани дамудың күрделі кұрылымы әр түрлі элементтерді, салаларды қамтитыны белгілі. Қоғамдағы рухани құндылықтардың табиғаты мен мәні, шығу тегі мен атқаратын қызметтері туралы жан-жакты зерттеулер жасау руханилық мәселесін қарастырумен тікелей байланысты.

    Әрине, бүл ұғым тарихи кезеңінің әр түрлі белестерінде әр қилы сипаттамаларға ие болғанына таңдануға болмайды. Себебі, осы кезге дейін категориялық деңгейге руханилық құбылысына анықтама толық беріле қойған жоқ. Сонда да қазақстандық философ I. Ерғалиевтің осы мәселенің төңірегінде біраз еңбек етіп жүргенін атап өтуіміз керек. “Руханилық дегеніміз барлық элемге (макрокосмосқа ) эквивалентті адамның (микрокосмның) Универсуммен (космоспен) жіктелмейтін үйлесімділік (гормониялы) тұтастығы. Универсуммен бұл үйлесімділік тұтастығын адам ең ерекше формаларда сезініп, онымен айрықша бірігіп, ырғақты күйге бөлінеді. Адамның Космоспен үйлесімділік тұтастығын сезінетін, соған реалды енетін осы күйін руханилық деп атауға болады” — деген тұжырымдар келтіреді зерттеуші ғалым [11].

    Бұл анықтаманың рухтық құбылысқа толық сипаттама бере алмайтынын да айтып кетеді. Руханилық табиғаты жайлы пікір айтқан зерттеушілердің арасында А. Г. Косиченконың түжырымдары назар аударарлықтай. Ол руханилықты адам болмысының ерекше бір белгісі дей келіп, бұл адамның әлемге қатынасының идеалды формасы және бұл болмыстың рухани мазмұнын шығармашылығы арқылы қалыптастыратынына тоқталады [12].

    Руханилық табиғатын қалай түсінуге болады? – деген сұраққа А.Г. Косиченко былай жауап беруге тырысады: “Руханилық адамның өмір сүру тәсілінің нәтижесі еместігіне сенімдімін, керісінше ол адамнан бұрын пайда болған және адам сол өзінен тыс рухқа барынша борыштар, өйткені оны адам етіп отыр. Адамның өзінің өмірлік іс-әрекетінің сан түрлі формасының өзінің рухани мағынасын іск асыра алатын қабілеті бар. Сосын іздер олардың басын жинақтап, қордалап, адамнан шыққан рухани дүние деп ұсынамыз” .

    Бұл жерде автор руханилық мәселесіне дамудың ерекше заңдылығы бар екенін мойындай, оны табиғаттың материалдық әлем заңдылығымен сай келе бермейтін тұстарын ескере назар аударған. Бұл ең соңғы философиялық тұрғыдан қарастырудың белгілері, нышандары болып табылады.

    Жаңа ғасырдың жаңа философиясы адамның әлемге деген қатынасын руханилық тұрғысынан қарастыратынына күмән келтіре алмаймыз. Қазақстандық философ Соловьева Г.Г. бұл мәселе жөнінде біршама ойларын білдіреді. Ол руханилықты адамның ішкі жарықты, нұрды қабылдай білу қасиеті деп айшықтайды. Бұл құбылыстың негізін нақты адамдар әлемінен іздеу қажеттігін айтып, материалды болмыстың заңдылығын мойындау керектігін ескереді [13].

    Маркстік концепция бойынша адам мәні әртүрлі қайшылықтарға философияның терең қайшылықтарының бірі. Маркс өзінің философиясында адамды қоғамның ең жоғарғы құндылығы дей отырып, оның тарихта шешуші рөлді атқаратынын ескерткен болатын. Бірақ, екінші жағынан ол социумның бір тетігіне ғана айналды, яғни адам құрған әлеуметтік болмыс нақты анықтаушы күшке бауланады. Әрине, әрбір адам мәдениеттің, қоғамдық қатынастардың өкілі екені рас.

    Дегенменде адамды қоғамдық қатынастардың жиынтығы етіп қана қабылдау, оның түпкі мағынасын анықтауға жеткіліксіз. Өйткені, адамның руханилығы ерекше қасиеттерге ие болатын феномен болып табылады. Ал, енді руханилықтың негізгі аспектілеріне В.С. Барулин төмендегілерді жатқызады: а) жалпыны қамтитын сипаты. Яғни, рухани өмірдің әртүрлі салаларын: рационалды, эмоциалды – эффекті, гносеологиялық – когнитивті, құндылық – мотивациялды, ұстанымдарды жән басқа да рухани өмірдің салалары енеді. Руханилыққа ғылыми концепциялар, адамгершілік құндылықтар, діни сенімдер, эстетикалық категориялар, қарапайым білімдер де жатқызылады. Осылардың бәрі бір-бірімен байланысып, бірге адам руханилығын құрайды делінген. Руханилық құбылысы сәйкестірілген. Бұл руханилықтың жеке ерекшілігін бедерсіздендіруге әкелетін іс-әрекет. Өйткені, қоғамның рухани өмірінде (кинода, ғылымда, қарапайым санада) руханисыздықты, ұятсыздықты, деструктивті қадамдарда насихаттайтын практика жүзінде рухани өнім ретінде ұсынатын іс-қимылдар болмай ма? Оларды да руханилықтың белгісі деп баға беру сыңаржақтылық деген ойдамыз, б) руханилықты идеалдылық деп алынады. Бұл жерде Г.Гегельдің “жанды түсіну үшін және оның аржағында рухты түсіну үшін идеалдылықтың анықтамасы маңызды болып табылады. Идеалдылық реалдылық терістеу, бірақ одан өмір сүрмесе де соңғысы бұл идеалдылықта вертуалды түрде сақталады”, — деген сөздеріне сүйене отырып адам руханилығы идеалды әлем, иделды формаларды игеру деп түсіндіреді. Кез-келген идеалдылық руханилық бола алмайды. Ол адамгершілік құндылықтарына, қасиетті нұрына бөленгенде ғана идеалдылықтың ең жоғарғы түрі руханилыққа айналады.

    Әлемдегі құбылыстарда адамның құндылықтық қатынасы екі түрлі формада көрініс береді – “нәрселік құндылықтар” және “субъектілік құндылықтар”. Әлемнің көп түрлі құрылымы “нәрселік құндылықтар” түрінде сипатталып, оларда жақсылық пен зұлымдық, ақиқат пен жалғандық, әсемдік пен құбыжықтық, әділдік пен әділетсіздік және тағы басқа дилеммаларда көзқарастық сұрыпталулардан өтеді. Бұл құндылықтарға адамды қоршаған табиғи орта және оның өз қолымен жасаған туындылары (материалдық және рухани) жатады. “Субъектілік құндылықтарға” — әртүрлі нормаларда қапандаулар жасайды. Өзінің салыстырмалы әлемін Ғаламдық үйлесімділіктің заңдылығымен қамти алатынқасиеті бар. әлеуметтік салада қалаптардың негізінде адам өмірінің рационалданудың белгісіндей әлеуметтік технология көрініс береді. Гуманитарлық ғылымдар осы әлеуметтік технологияның әртүрлі нұсқаларын сұрыптау арқылы қоғамның тұрақты дамуына ықпал жасауға тырысады. Бірақ, кез-келген қалып жаратымпаздықпен қайшы келіп қалуы мүмкін. Әрине, құндылықтардың мәні тереңде, олар тарихта өткен кезеңді қазіргі шақ арқылы байланыстыруға ұмтылады. Ал, қалып болса белгілі бір тарихи кезеңнің сынағына ұшыраумен болады, сол кезеңді үйлесімдіруге қызмет етеді. Яғни, бұл екі ұғымның сәйкес келетін тұстары мен айырмашылықтары да бар. Құндылықтар – универсальды өлшем ретінде мәдениеттің, адам болмысының діңгегі болып есептледі. Сондықтан құндылықтық өлшемдердің өзгеруі қалыптардың өзгеруіне әкеліп соқтырады. Әсіресе, өзгерістер динамикасы мұраттардың жаңа түрлерін туындатады, әлеуметтік ауқымды кең етек алуына себепкер болады.

    Адамның ішкі дүние қасиеттерімен руханиқұндылықтарды үйлестіру, оның өзіндік жетілуінің өзектерін және жан сұлулығы мен адамгершілік дүниесінің өзара тығыз байланыстылығын айтуға болады. Рухани құндылықтар мақсаты – жеке адам мен қоғам игілігі. Яғни адамгершіліктің жоғарғы мәні. Қоғамдық өмірде адамдардың қарым-қатынас негізі рухани жетілу. Рухани жетілудің көзі адамның өзін-өзі тануы мен өзін түсініп, өз орнын таба білуінде. Қазіргі кезеңде рухани дамудың негізін материалдық даму деп түсінетіндер бар. Материалдық жағдайдың жақсы болуы дамудың жемісі деп танитындар өте көп. Рухани құндылықтарды жасайтын да оған құндылықтық бағасын беретін де оны әлеуметтік өмірде дамытатын да, әлеуметтік практикада керектісін сақтайтын да адам әсіресе тарихта қолданылатын құндылықтар жүйесін тұжырымдау. Халық діліндегі ерекшеліктеріңді бейнелеу – үлкен ғұлама ойшылдардың шығармашылық иегерлерінің еншісінде.

    Рухани даму дегеніміз – ол күнделікті өмірлік асулардан адам деген атқа лайықты түрде өте білу. Сондықтан, үнемі, үздіксіз дамуда болу қажет. Рухани даму жолынан алыстаған адам өзімшілдіктің, менменділіктің қақпанына түседі. Оның ақылы, пайымы мен зердесі, толық өзіндік болмысы жеке бастың сұраныстарын күйттеуге көшеді. Ондай адам ар-ұяттың бақылауынан тыс өмір сүре бастайды. Адамның бойындағы рухани қасиеттерден арыла бастаған өзі де сезбей қалады.

    Сөйтіп, руханилық дегеніміз, біздің пайымдауымызша адамның жасампаз, оң образдар рухани жылуын әлемге сыйлай алуы. Келесі тарауымызда Ислам дінінің тарихын, сипатын, Ислам құндылығының  қоғам өміріндегі маңызын, тәрбиелік мәнін талдауға көшеміз.             

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. 2. Ислам дініндегі рухани құндылықтар және оның қоғам өміріндегі көрінісі

 

2.1. Исламның сипаты мен қазіргі қоғам өміріндегі маңызы

    Алла Тағаланың Жебірейіл періште арқылы сүйікті және соңғы пайғамбары Мұхаммед (с.ғ.с.) жіберген діні Ислам деп аталады. Ислам – адамдардың осы дүниеде тыныштық пен еркіндіте өмір сүрулерін, ақіретте мәңгілік бақытқа қауышуларын қамтамасыз ететін қағидалар жиынтығы. Ескі діндердегі барлық жақсы қасиеттерді Ислам өз бойына жинаған. Барлық пен жақсылық та сонда. Ислам саналы адам баласы сөзсіз қабыл ететін негіздер мен рухани құндылықтардан тұрады. Ислам адамдарды бір-бірін жақсы көруге, бір-біріне жәрдемдесіп, бауырларша өмір сүруге шақырады. Мемлекеттерді дамытуды, адамдардың рух, тән және пікірлеу тұрғысынан еркін өмір сүруін қалайды. Жаман әдеттерден аулақ болып, нәпсіні тәрбиелеуге шақырады. Жалқаулыққа, уақытты бос өткізуге тыйым салып, ғылымға, техникаға, өнеркәсіпе, саудаға, егіншілікке, өнерге үлкен мән береді. Діні, отаны, сенімі басқа балған адамдарға күш көрсетуге тыйым салады. Жеке адамның, жанұяның және ұлттардың құқықтары мен міндеттерін көрсетеді.     

    Ең біріншіден Ислам дінінің сипатын алып қарастырайық, ол адамдарға тек қана рухани білім берумен шектелмейді, сондай-ақ оларға осы дүниеде не істеу керектігі туралы да түсінік беріп, жол көрсетеді. Мұнда қандай ұлт, қандай тіл, қандай мемлекет болсын – барлық мұсылмандарды бір-біріне бауыр етіп көрсетеді. Исламда алла Тағаланың алдында барлық адам бірдей. Намаз оқығанда барлық адамның дәрежесі бірдей. Бай мен кедей, ақ пен қара барлығы қатар тұрып сәждеге жығылады. Тазалыққа үлкен мән беретін дін болып табылады. Ғибадатты бастамастан бұрын тәннің таза болуын бұйыратын жалғыз дін – Ислам. Алкогольді ішімдіктерді, құмар ойындарын және есірткі заттарды харам деп есептейді. Қоғамдағы ең жаман азғындықтар осы үшеуінен туындайды. Ислам – рух пен тәннің тазалығы. Осы екеуін тең ұстайды. Исламда тек сүйіспеншілік, ақ көңілділік, жақсы сөз, туралық және жақсылық жасау сияқты қаситтер орын алған.  

 Ислам дінінің құндылықтарының сипаты мен бағдарын талдаудан бұрын, оның жалпы мәдени өрісін айқындау қажет. Исламның қалыптасу кезеңіндегі Мұсылман Ренессансы аталған алтын дәуірсіз ислам дінінің құндылықтық сипаты мен бағдары туралы сөз қозғау мүмкін емес [14].

    Батыстық философия мен мәдениеттануда Ренессас идеясы Италия жерінде өріс алған антикалық мұраны қайта жаңғырту талпыныстарымен байланныстырады. Бұл жерде Батыс өркениеті озық үлгі ретінде қабылданып, шығыстан да батыстық белгілер ізделінеді. Көп жағдайда пікірталас терминді әртүрлі мағынада қолданудан туады. А.Х. Қасымжановтың пікірі бойынша : “Ренессанас, сөзбе-сөз бұл – қайта туу, қалпына келтіру, қайта оралу деген сөз” [14, 90б].

    Алайда Ренессанс ұғымын басқа мағынада да қолдануға болады. Таяу және Орта Шығыста (Мұсылмандық Ренессанс) прогрессивті бағытта және философиялық ойды дамытқан аль-Фараби, Ибн-Сина, Бируни, Хорезми, Туси, Омар Хайам, Хафиз секілді тағы басқа көрнекті ойшылдардың еңбектері әлемдік философия тарихының маңызды және елеулі бөлшегі болып табылады [14, 37б.].

     Яғни бұл ұғымды рухтың ерекше бір жоғарылауы, өркениеттік гүлдену, гуманизмнің күшеюі мағынасында қолдануға болады. Гегель Ренессанс идеясын бүкіл адамзаттың алтын таңы деп атаған. Ренессасты барлық өркениетті халықтар өз басынан өткізген. Ол тек Батыс Еуропада болды деген еуроорталықтық көзқарасты тарихи деректер бекерге шығарады. Мысалы: үнділер Ренессанасты 15-17 ғасырларда, Қытайда 8-9 ғасырларда болса, Кіндік Азиядағы бұл өрлеу 10-12 ғасырларды қамтиды [14, 57б.].

     Ренессанс ұғымын айқындау үшін оның әмбебапты белгілерін атап өткен жөн: гуманизм идясы, қалалық мәдениеттің дамуы, адамды ең жоғарғы тұлға деп қарастыру, өнер мен философияның өркендеуі. Ислам Ренессансының өкілдері шынында да ежелгі антикалық білімді қайтадан жаңғыртты (улум аль-ава 416) және қозғалыс діні мұрат-маарид (білімділік) туы астында жүргізілді. Әрине, маарид (пайдей, білімділік) идеясын тек антикалық мәдениетке тіреп қою жеткіліксіз. О.Сүлейменовтың “Аз и Я” кітабында көрсетілгендей, шумерлік «бил» (Билгьамаш-Гильгамеш) көне дәстүрдің бастамасы.

Ислам Ренессансы деген терминді ғылыми колданысқа енгізген ғалым А.Мец (“Dіе Rеnаіssаnсе des Іslаms” -1922 жыл), бұл жерде А.Мец Ренессанс деп классикалық антикалық білімділікті әр жерде және әр уақытта қайталауды айтып тұр. Ислам Ренессансын зерттеген ғалымдардың қатарынан В.Бартольдті, Д.Бертельсті, К.Беккерді, Н.Конрадты, Э.Браунды, Р.Палодиді т.т көреміз. Қазақстанда ислам Ренессансы мәселесін А.Қасымжанов, Ә.Қоңыратбаев, Ғ.Есімов, Д.Мәжиденова, К.Тәжікова, Т.Ғабитов көтерген.

    Егер еуропалық Өркендеу нақтылы бір этностың немесе мемлекеттің атымен түйінделсе (италяндық, каролингтік, византиялык, германдық), онда атынан көрініп тұрғандай, мұсылмандык Ренессанстың басты ұйытқысы — діни бірлестік, (“Шығыстағы,-деп жазады А.Қасымжанов,-бүкіл қоғамдық өмір мен қайта өрлеуді тек “мұсылмандық дүниенің көрінісі” ретінде бейнелеуге дағдыланған әдетке қарсы, біз оның бәрін тек мысал ретінде алудың қате екенін көрсеткіміз келеді. Христиан дінінің орыс жеріндегі орнына ұқсас, ислам діні арабтар жаулап алған халықтар үшін мәдени дүние мен халықаралық қарым-қатынас тілінен кеңірек нәр алуға қалыптастыруда үлгі болады.

    Ислам дінінің өркениеттік маңызы туралы мәселе әлі күнге дейін өз актуалдығын жоғалтпаған, талай пікірталастың түрткісіне айналған, ауқымды дүниетанымдық сұрақ болып табылады. Ол, әсіресе, қазақ халқының және оның арғы тектерінің рухани мәдениетіндегі діннің алатын орны туралы пікірмен үзеңгілес жатыр. Батыстық әдебиеттен ислам өркениеттілікке жат, фундаменталистік, фанатизм өрістеген діни темір құрсау деген пікірлерді жиі кездестіреміз. Әрине, оның бір негізінде христиандық бақталастық жатқан шығар.

    Ислам дінінің түркі халықтарының руханиятында алатын орны туралы сыңаржақты пікірлер Қазақстанда жарияланған еңбектерде де бой көрсетіп келеді. Осыған байланысты кейбір тұжырымдалған пікірді келтірейік: «Батыстық және империялық мәдениеттануда исламдык өркениет жөнінде неше түрлі мифтер мен бұрмалаулар жеткілікті. Қысқаша оларды былай топтауға болады:

1. Егер христиандық және буддалық жүйелер адамдық сүйіспеншілікке сүйенсе, онда ислам шақырады, ол батыстық өркениетке қауіп төндіріп тұр.
2. Исламда фундаменталистік ағым басым, ол фанатиктердің діні. 3. Ислам ғылым мен техниканың жетістіктерін, демократия мен азаматтық қоғам идеяларын , күш көрсетпеу принциптері мен толерантты гуманистік этиканы, адамның хұқы мен еріктілігін өз бойына дарыта алмайды.

4.Қазақ және басқа да түркі халықтары үшін ислам сырттан келген дін, олар мұсылмандықты күшпен мойындаған. Сондықтан не ескі дәстүрлі діни типтерді қалпына келтіру керек, не азаматтық қоғам дегеннің желеуімен дінсіздендірілген рухани жүйеге көшу қажет.

5.Ислам қазақтардың дәстүрлі мәдениетін тежеп тастады (бейнелеу өнерін, әйелдердің қоғамдағы рөлін, отбасылық қатынастарды және т.б.) [15].

    Бұл пікірлер, көп жағдайда, мұсылмандық қағидаларды жете түсінбеуден туындайды. Тағы бір ескере кететін жәйт: егер христиан әлемінде зорлық және миссионерлік әрекет нәтижесінде дінді енгізу жиі кездессе, ислам дүниесінде басқа діндегілерді кудалау көп орын алмаған. Өйткені мұсылмандықтың басты талабы бойынша адам Алланы өз еркімен қабылдауы міндет. Бұл туралы Ғ.Есімовтың «Хакім Абай» атты еңбегінде дәлелді пікірлер келтірілген. Сонымен қоса, көшпелі түріктік негіздегі ортағасырлык мемлекеттерді арабтар жаулап алған да жоқ. Мысалы: Қарахандар мемлекетінде ислам өз еркімен қабылданған. Мәселені тікелей койсақ, исламда фундаментализм мен партикуляризм (оқшаулану) бар ма деген сүрақ туады. Әрине, жоқ дей салу жеңіл шешім. Фундаментализм — дәстүрлі мәдениет күйзеліске ұшырап, жаңа тарихи жағдайларға икемделе алмаған маргиналдық қоғамның жемісі. Оның көрінісін, мысалы: Иран, Ауғанстан, Алжир сияқты елдерден байқауға болады және бұл құбылыс батыстык экспансияға қарсы тұрудан туады. Яғни, фундаментализм дегеніміз мәдени дамуды көне бітімдер шеңберінен шығармау талпынысты.

    Исламдық партикуляризм де батыстық әсіре бейнеленген мифке жатады. Мұсылман діні бойынша, барлық адамдар олардың шыққан тегіне, ұлтына, сеніміне қарамай құдайдың махабатпен жаратылған пенделері болып табылады

    Енді Ислам дінінің кұндылықтарына және оның тарихи, мәдени, әлеуметтік аспектілері мен адамзат коғамының тішілігіндегі маңызы мен алатын орнын талдауға көшейік.

    Дін адамзатпен бірге келгендіктен, әрдайым адамзатпен бірге болмақ. Тарих сахнасына терең үңілетін болсақ, дінсіз адам кездестіруге болады, бірақ дінсіз қоғам кездестіру мүмкін емес. Қай жерде бір қоғам болса, ол жерде бір дін кездестіруге болады. Яғни адамзат діннен ешқашан ажырамаған деген сөз. Адам баласы әр уақыт өзінен үстем бір кұдірет күштің бар екенін және оған жалбарыну керек екенін білген. Бүл жайында қасиетті Құран Кәрімде былай делінген: «Ей адам баласы! Сендер Аллаға мұқтажсыңдар. Алла ол әр нәрседен мұңсыз өте мақтаулы» [22, 35:15 ].

    Адамның немесе қоғамның діннен айрылуы мүмкін емес. Өйткені дін өміріміздің әрбір кезеңінде орын алады. Адамдарға сенімділік пен төзімділікті, жақсылық жасауды, сабыр қылуды, мейірімді болуды, кешірімді болуды үйреткен осы — дін. Қоғамда тыныштық орнатқан, тәртіпке шақырған, бай мен кедей арасында теңдік орнатқан да, осы Ислам діні болатын.

    Ақыретке деген сенім адам ішіндегі мәңгілік сезіміне жауап беру жағынан да маңызды. Адам өлімнен емес, жоқ болудан қорқады. Басқа діндердегі сияқты Ислам діні де, өлімнен кейін қайта тірілудің бар екендігін

айтады. Бұл өмірден басқа мәңгілік өмірдің бар екендігіне сену адамды ертеңгі өмірге, болашаққа дайындайды. Ақыретке сену қоғамымыздағы әрбір адамды, күнәлардан кешу сезімі арқылы қоғамымызда қылмыстың азаюына септігін тигізеді.

    Адам жаратылысы жағынан да дінге мұқтаж. Өйткені адам рух және денеден тұрады. Адамзат баласы үшін дененің қажеттілігін қанағаттандыру, өмір сүру үшін керек болса, рухани қажеттілігін өтеуі үшін де адам баласы дінге мұқтаж. Өйткені адамның рухани сүйеніші — дін.

    Дін адам рухының жаңбыры тәріздес, жаңбыр болмаса жердің көктемейтіні сияқты, дін болмаса рухымыз да шөлдеп, сусайтыны анық. Сондықтан дін секілді адамдықтың басты көрсеткіші болып табылатын қасиетті ұғымды құртамын деп соғыс ашқандардың өздері құрдымға кеткен. Дін -қоғамды дамытып, ілгерілететін, жөн көрсететін бір жүйе. Өйткені дін -хақсыздықтың, әділетсіздіктің, жамандықтың дұшпаны. Қоғамды тәртіпке келтіруде діннің алатын орны ерекше. Егер қоғамда дін әлсіресе, тәртіпсіздік пен әдепсіздік кең етек алар еді.

    Діннің идеологиялық маңызын тереңірек түсіндіру үшін алдымен адам өміріне қажеттілігін айқындау қажет. Біріншіден, дін қоғам өмірінде адамдар арасындағы карым-қатынастарды реттеп отыру үшін керек — деп философтар бекер айтпаған [16].

    Ислам дінін зерттеп көрсек: Ислам — адамзат өміріндегі ең жаңа және өмірге өскелең көзқараспен карайтын дін. Исламнын негізі болмыспен тығыз байланысты. Ол тек тұрмыстық өмірді ғана өзгертіп койған жоқ, сонымен қатар адамның сана-сезімін, қоғам идеялогиясын да өзгертуге ықпал жасады.

    Ислам — шынайы еңбек жолы, адам өмірін жаңа жолмен алып баруға бірден-бір жол ашушы дін. Ол адам санасын жаңа ағымға бағыттайды. Яғни діни сезімге бет бұрғызу — заңдылық. Ислам адамға жаралған күнінен бастап оның санасымен, сезімімен, жанымен, биологиялык тұрғысымен беріледі. Биологиялық дене жан арқылы өмір сүреді. Сол денеде жан болса ғана адам өмірде тіршілік жасайды. Ал сол жан денені тастап шықса, онда ол дене барлық қасиетінен айрылған түрде қажетсіз затқа айналады. Ал, адамға Алла Тағала жан бергенде, өзімен ұштастыра береді. Ол байланыс — мәңгілік.

    Бұл фәни өмірден кеткен адам мәңлігік өмірге өткенде Алла Тағаланың алдында өз ісіне есеп береді. Байланыс әрі қарай жалғасады. Адам келесі өміріндегі жағдайда да Алла Тағаламен байланыста болады. Міне, осы байланыс есеп беру заңдылығы адамға тежеу салады. Адам өз өміріне сын көзбен қарап, келешек өміріне қызмет жасайды. Шынайы идеялогияның өзі осы. Адамның жан сезіміне әсер ету, ал әлемде басқа ешқандай құбылыс адамның жан дүниесін өзгерте алмайды. Әлемде діннен басқа идеялогия жоқ. Демократия идеология емес. Комунизм кұруға бағытталған Маркстік, Лениндік идеялогияның өмірсіз екеніне адамзат куә. Комунизм қоғамында өмір сүретін адамды тәрбиелеу орындалмайтын арман екенін, адамзат тарихындағы тәжірибе өзі көрсетіп өтті [17].

    Енді Коммунизм идеологиясына келер болсақ, ол бұл идеологияға ақылға сай емес материяға негізделіп құрылған. Өйткені ол — пікірден алдын материя болған дейді және оны барлық нәрсенің негізі етіп кояды. Сол себепті комунизмде материалистік идея болса, діндар кісілер мен ойшыл адамдардың арасында бірнеше ғасыр бойынша жалғасқан қанды таластың нәтижесінде келіп шыққан ортак шешімге негізделіп құрылған. Ол шешім дінді мемлекеттен болуы керек дегенді білдіреді. Сондықтан да, бүл екі иделогия да, капиталистік және комунистік сәтсіздікке ұшыраушы ретінде саналады. Себебі олар табиғатка қарама — кайшы және ақылға негізделмеген [16, 64-66б.].

    Айтқандарымызды қорыта келгенде, тек Ислам иделогиясының дұрыс
екендігін көруге болады. Себебі ол ақылға сүйенеді, ал қалғандары ақылға
теріс болғандықтан жарамсыз болып табылады. Ислам адам табиғатына сай
келетін       идеялогия.    Ол   адам   талаптарын,   қажеттіліктерін толық қанағаттандырады. Ал басқа идеялогиялар болса, адам табиғатына сай келмейді. Олай болса дінннен басқа идеялогия болуы мүмкін емес. Француз социологы Э.Дюркгейм (б.з.д 1858-1917 ж) Алланы әлеуметтік тұтастық көрінісі ретінде қарап, діннің әлеуметттік рөлін атап көрсетті. Қоғамның тұтастығын камтамасыз ететін күш қоғамдық сана идеялогиясы деп көрсетті.

    “Идеялогия арқылы жалпы адамгершілік нормалары, рухани құндылық, рухани сезім — Алланың құдіретіне сену” деген Дюркгеймнің тұжырымдамаларын қолдайтын ғылымдар көп болды. Дюркгейм де дінді жалпы қоғам және санамен салыстырып теңестіруде. Ол: “Дін кез — келген қоғамға қажет. Ол адамдардың мәңгілік серігі” — деген тұжырымға келді  [18].

     Адамзат қоғамдық қатынасты бағалай келіп, оның болмысын құрады. Өмір аққан өзендей тоқтамастан өтіп жатыр. Үйреншікті күн арайлап атып, алаулап батуда. Адамдардың көбі жалған дүниенің қамын жеп өздерінің мына дүниеге қайдан, не үшін келгендерін, қайда баратындығын ұмытқан. Бәрі сағым қуғандай бір арманнан екінші бір арманның, бір белестен екінші бір белестің ізіне түсуде. Біріне енді жеттім дегенде екіншісі анау жақтан мен мұндалап тұрады. Бірақ адам бәрібір тоймайды, бәрібір қанағаттанбайды. Енді асыл арманыма, аңсаған мақсат-мұратыма жеттім дегенде, өлім оны қуып жетеді. Сөйтіп адам мына фәнидің алдамшы қызығына қызығып, есіл ғүмырын жоқ етеді. Бұл күнде адамдар өмірдегі өзіне жүктелген міндетін орындау үшін тамақ ішпейді, керісінше, тамақ ішу үшін өмір сүреді. Яғни, өмірдегі мақсаты -қарын тойдыру. Ойланған кісіге екеуі екі бөлек. Тамақты мақсат ететіндей қоғамымыздағы ең саналы жаратылыс — адамның осындай мағынасыз жаратылғаны ма? Сонда адамның қарын тойдыруы үшін мектепте он бір жыл, университетте бес-алты жыл оқып, сол бір қарынның қамы үшін өтірік айтып, өсек айтып, басқаны кызғанғаны ма? Сол үшін қан төгіп, жауласқаны ма? Сонда адам бар ғүмырын қарынның камына арнайтындай осыншама төмен деңгейге түскені ғой… Жо-жооқ, әлемдегі ең саналы, ең кемел жаратылыстың әсте бұндай төмен болуы мүмкін емес. Әрбір нәрсенің өзіндік міндеті, мағынасы бар. Ал адамның міндеті ше? Адамның да ақыл санасына, дәрежесіне қарай өзіндік міндеті болуы тиіс.

    Жаратылыстың ең кемел жемісі, қоғамдағы ең жоғарғы жаратылыс болған адамның да өзіне тән асқақ та жоғары міндеті бар. Ол міндет — өзін жоқтан бар етіп жаратқан Ұлы тылсым құдірет Жаратушыны тану, жаратылысқа қарап, оның құдіреті, шеберлігі, ұлылығы мен шексіздігінің алдында таң қалып, бас иіп, құлшылық жасау. Ұлы Жаратушы тарапынан өзіне тегін берілген сансыз жақсылық, нығметтер үшін рахметін білдіріп, қарыздар екенін мойындау. Әрі бойындағы асыл қасиеттерді шыңдап, сан сырлы сезімдерін кемелдендіріп, әр түрлі қабілеттерін жетілдіру арқылы «кәміл адам» тұғырына көтерілу. Сөйтіп «кәміл адам» күйінде өзінің негізгі отаны болған -жәннатқа оралу. Хақ Тағаланың ризашылығына бөленіп, ондағы мәңгілік бақытқа, бұрын-соңды көз көріп, құлақ естімеген, ақыл ойлап, елестете алмаған Ұлы Жаратушының өлшеусіз ғажайып сый-сияпатына қауышу. Әрі бұның бәрінен де қымбат — Оның аса көркем дидарын тамашалап, шексіз ләззатқа кенелу болып табылады.

    Бұл қоғам мен дін арасындағы байланыстарды дін социологиясы ғылымы зерттейді. Жалпы әлеуметанудың діни мәселелерді зерттеуіне байланысты ортаға шыққан дін социологиясы діндердің сенім жүйелерін, құлшылық түрлерін, құрылымдарын, қоғамдағы орнын т. б. зерттейді. Дін социологиясы -кез-келген бір діннің қандай әлеуметтік шарттарға байланысты өзгергенін, ауысу түрлерін, әлеуметтік топтармен байланысын, әртүрлі діни ахлақ түрлерін қарастыратын ғылым саласы.

    Енді Ислам дінінің қоғаммен байланысына және оның коғамда алатын орнына тоқталып өтеміз.

    Дін — кісінің Тәңір, адам және басқа жаратылыстармен байланысын ретке келтіретін, өміріне бағыт беретін қағидалар жиынтығына берілген ат [19].

    Ал сол діндердің ішіндегі «Ислам» — сөзінің мағынасы: араб тіліндегі (сәлм — ) түбірінен шығып, құтылу, мойынсыну, бейбітшілік орнату мағыналарына келеді. Ислам сөзінің мағынасын Ибн Құтайба: «мойынсыну, өз қалауымен бейбітшілік ортасына кіруі, ал Ибн Мансур: «қабыл ете отырып мойынсыну» -мағыналарын келетінін айтты [19, 23б.].

    Бүгінгі таңда дүниежүзінде Ислам дінін ұстанушылардың саны 1,5 млрд. шамасында. Бүл дүниежүзі халықтарының 30% құрайды. Сонымен қатар, Ислам әлемінде 51 тәуелсіз мүсылман мемлекеттері және тәуелсіздігін алмаған 19 өлкебар [20].

    Діни басқарманың білдіруіне қарағанда Қазақстанда қазіргі таңда 11 млн. мұсылман өмір сүруде, олардың ішінде 24 ұлт өкілдері бар. Яғни, бұл республика халқының 65% құрайды. Басшысы Ә.Дербісәлиев болып сайланған Діни Басқарманың мәлімдеуі бойынша 2003 жылғы қаңтар айындағы мәліметте Қазақстанда 1652 мешіт бар екендігі айтылған. Бұл Қазақстан халқының Ислам дініне деген жақындығын байқатады [21].

Діннің коғамға тигізетін басты пайдаларын айтатын болсақ, алдымен қоғам тыныштығын орнатуды, бір басшыға бағынуды бұйырады. Бұл турасында қасиетті Құран Кәрімде Алла Тағала былай дейді: “Ей иман келтіргендер! Аллаға бой ұсынып, пайғамбарға әрі өздеріңнен болған әмір иелеріне бой үсыныңдар” . Пайғамбарымыз (с.а.у.) да: “Сіздерді Алланың кітабы бойынша басқаратын бір құл әкім болып сайланса, сіздер ол әкімді тыңдап, мойынұсыныңыздар”. Осы келтірілген қасиетті сөздер жалпы коғам тыныштығына Ислам дінінің үлкен мән беретіндігін көрсетеді [22, 4:59].

    Адам — өзі өмір сүріп отырған қоғамның бір мүшесі. Қоғам дегенде ақылға келетін нәрсе, адамдардың бірлесіп өмір сүруі. Бүл бірлесу жанұядан басталып, туыстары, көршілері, ауыл — қала тұрғындары, мемлекет азаматтары, жалпы әлем халықтары арасындағы қатынастарды қамтиды. Әрине, қатынас болған соң өзара құқықтар мен міндеттер туындайтыны сөзсіз. Әр мемлекеттің бұл қатынастарды реттейтін заңдары да бар. Алайда біздің қоғамымызда бізді көп толғандыратын мәселе қоғамның моральдык жағы. Ислам құндылықтарының бұл жерде алатын орны ерекше. Этикалық жеке адам үшін де, қоғам үшін де ең маңызды факторлардың бірі. Әлемде ғылым мен техника шарықтаған, материалдық игіліктер күннен-күнге жетілген, адамдардың жағдайы жақсарған қазіргі заманда «қайтсем табыс артады, жағдайым жақсарады» — деп күндіз-түні жүгірген адам баласы тыным таппай еңбек етуде. Әрине, біреуге мұқтаж болмау, бала-шағасына жақсы жағдай жасау қажет-ақ. Алайда бұл жағдайға, бұл жиған тергендерге басқаның ақысы, көз жасы, алдау, қулық-зорлық, әлімжеттілік араласып жатса не болмақ? Адамды баскарушы, бағыттаушы — оның иманы, ар — ожданы мен ұяты. Осының бәрін реттейтін Ислам діні болмақ [23].

    Адамның іс-әрекеті сыртқы көрінісіне қарап бағаланып жатады. Ал, ішкі әдептік ережелер бұзылып жатса, оны кім қадағаламақ? Әдеп ережелері иманмен тікелей байланысты нәрсе. Халқымыз «иманы жоқтың ұяты жоқ» -дейді. Ұят, адалдық, әділдік, мейірімділік, қайрымдылық сияқты ізгі қасиеттер адам бойында иманмен күшейеді. Өйткені, иман — бүкіл әлемді жаратушы Аллаға деген сенім, оның алдындағы жауапкершілік деген сөз. Қоғамымызда бұл жауапкершілікті сезінген, әрі мойындаған кісі әр ісінде, әр сөзінде, әрбір іс-әрекетінде адалдыққа, туралықка, әділдікке, игілікке мән береді. Өйткені жүрегінде иманы болған кез-келген кісі әрбір ісінің нәтижесі үшін Алла алдында жауап беретіндігін біледі. Құран Кәрімде: «Сонда кім тозаңның түйірінің салмағындай жақсылық істеген болса, Ол оны көреді. Ал, кім тозаңның түйірінің салмағындай жамандық істесе, оны көреді», — делінген [22, 99:7-8].

    Қоғамдағы әрбір адам бойында жақсы қасиеттер орын алса, бұл әрі ол үшін, әрі қоршаған орта үшін, жалпы қоғам үшін үлкен бір игілік. Пайғамбар (с.ғ.с.) хадистерінде шын иман еткен кісінің қолынан да, тілінен де басқаларға зиян келмейтіндігін, иманның өзіңе тілеген нәрсені басқаға да, тілеу екендігін айтады.

    Өкінішке орай әлемде имандылық, этикалық құндылықтар күннен-күнге азайып барады. Үлкенге құрмет көрсету, кішіге қамқорлық ету, жоққа жәрдем қолын созу, жетімді есіркеу сияқты тек кітап беттерінде, жалған уәде мен құрғақ сөздерде қалып жатса, жас буынның тәрбиесі дегенде имандылық, ахлақтық ізгі қасиеттерді өз бойларына жақсылап сіңіру орнына, тек материалдық жаққа бет алған болсақ, болашаққа қандай ұрпақ қалдырамыз? Мейірімділік, сүйіспеншілік, кеңпейілділік пен достықтың орнын қатыгездік, зұлымдық, дұшпандық пен іштарлық басса болашақ не болмақ? Жан-жақты

материалдық жағдайға бөленген, алайда көңілі қатайған адамнан кімге қандай

қайыр?

    Бұл дүние ақыретіміздің бір егістігі; еккен жақсылықтарымыздың сыйын, жамандықтарымыздың жазасын көретініміз ақиқат. Бұл ақиқатты уақытында, кеш болмай тұрып мойындауымыз өзіміз үшін қажет. Ал ұрпақтарымызға жақсы қасиет-әдеттерімізді мұра етіп қалдыру — олар үшін ең үлкен жақсылығымыз. Жақсы әдеп — ақыретте ең ауыр басатын сауапты қасиеттердің бірі. Олай болса, ең алдымен ненің дұрыс, ненің бұрыс екендігін Құран Кәрім мен пайғамбар сүннетінен іздеп, дұрысын бойымызға сіңіру, бұрысын өшіру қажет. Жастарымызға дұрыс тәрбие беру өте маңызды, әрі қоғамды толғандыратын мәселе болуы тиіс [24].

    Ата-ана ретінде ең алдымен баланың тамағы мен киімін, оқуы мен болашағын ойлаймыз, алайда бұл жақсылықты бағалай білу, өмірде өзіне де, айналасына да пайдалы, кайырлы адам болу, ақыретте Аллаға сүйікті құл болу жағына көз жұмып жатамыз. Қоғамымызда имандылық тәрбиесіне мән бермеуіміз, ертеңіне балта шабу деген сөз.

    Тіпті ақпарат құралдарымыздың өзі жаппай ішкілікті жарнамалап жатса, қоғамымызда жастарымызды ішкілік, сыра, есірткіден қалай арашалаймыз? Пайғамбар (с.ғ.с.): «Ішімдік — барлық жаманшылықтың кілті» — деген. Қоғамымызда қаншама отбасының ойранын шығарып, каншама қылмыстың жасалуына, денсаулықты бұзып, ар-намысты жоғалтуға себеп болған бұл қоғамдық дертке қарсы тек иман арқылы ғана күресуге болады. Хадисте: «Үмметімнен ішімдік ішіп өлген кісіге Алла Тағала жаннат шербетін ішуді харам етеді — делінген. Пайғамбарымыздың ішкілік ішкенге, ішкізгенге, сатқанға, бергенге, ішкілік ішілген орынға Алланың қарғысы болсын деген сөзін иманы болған кісі есінен шығармайды. Адамның істеген жақсылықтары, атын қалдыратын, әрі ақыретіне азық болатын садақа-қайырлары болса, өзіне пайда беретін еді [25].

    Дінімізде туыстық байланысты үзу дұрыс емес, өйткені ағайын-туыс тату болса, бұл татулықтың берекесі коғамды да қамтиды. Сондықтан да Ислам діні бұған үлкен мән берген. Туысқандық жайында Пайғамбар (с.ғ.с.): “Әр жұма түні адам балаларының амалдары Аллаға білдіріледі. Соның ішінде туыстарына қарайласпағандардың амалдары ғана қабыл болмайды” — деп амалдың қабыл болу шарттарының бірі — туыстарға қарайласу екендігін ескертеді. Мұхаммед (с.ғ.с.) осы сөзінен туыстарымызға қарайласудың қаншалықты сауап іс екенін де байқаймыз [25, 51б.].

    Адамзат атаулы өмір сүріп жатқан қоғамда Ислам дінінің мәні өте зор. Сондықтан қоғамдағы адамзат болмысының бір ерекшелігі, қоғам құрып, бірге өмір сүруінде және әлеуметтік қатынас жасауында. Алла Тағала адамзатты осылай қоғам құрып өмір сүру үшін жаратқан. Бұл Әз. Адам атадан бері қазірге дейін осылай өзгермей жалғасуда. Қоғам болып, ұлт болып өмір сүретіндігімізді Құран Кәрімде Алла Тағала былай білдіреді: “Әй, адам баласы! Шүбәсіз сендерді бір ер, бір әйелден (Адам, Хауадан) жаратық. Сондай-ақ бір-біріңді талуларың үшін сендерді ұлттар, рулар қылдық” [22, 49:13 ].

    Тарихқа терең үңілсек, жер бетінде осы уақытқа дейін қаншама қауым өмір сүріп, мемлекет құрып, мәдениет пен өркениетті бастан кешірді. Белгілі бір уақыттан кейін қауымдар арасындағы дұшпандық пен жаугершілік салдарынан бұл мемлекеттер тарих сахнасынан мүлде жойылып, орнына жаңа қауымдар келіп отырды. Әрбір қоғам мүшесінің әр қилы әрекеті өзіне пайдалы болғанымен өзгелерге зияны болуы мүмкін. Кейбір жаман, зиянды іс-әрекеттерден бүкіл қоғам зардап шегеді. Қоғам мүшелері өздеріне тиісті міндеттерін саналы түрде біліп атқаруы тиіс. Сол себептен Алла Тағала әр қоғамда жақсылыққа шақыратын, жамандықтан тыятын бір топтың болуын бұйырады. Адам жеке басының міндетін білгені сияқты қоғамдағы жауапкершілігін де білуі тиіс. Ислам діні осының барлығын, яғни қоғам тепе-теңдігін, бірлігін, татулығын ішіне қамтыған. Енді қоғамдағы осы міндеттерге тоқталсақ:

а)  Отан отбасынан басталады; әр адамның бір жанұясы бар. Отбасы
бірігіп отанды, ұлтты құрады. Жоғарыда айтып өткеніміздей жанұяға бақыт,
қуаныш әкелетін белгілі бір міндеттер болса, ұлттың да өзіне тән қасиеті мен
міндеттері болады. Отан болып емір сүрген соң біз бұл міндетке “адамзаттық
борышымыз, міндетіміз”, — деп қараймыз.

ә) Бірлік пен ынтымақты сақтау жөніне келсек; азаматтық міндетіміз ретінде қоршаған ортамызды бірлік пен ынтымақты сақтауымыз, қоғам үшін басты принцип болып саналады. Сондықтан мұсылман кісіге, өзі өмір сүрген қоғамнан бөлініп, ел ішінде бүлік шығарып, мемлекет немесе жеке тұлғалардың мүлкін сұраусыз пайдалануы үлкен күнә екендігі баршаға аян.

б)  Ислам діні қоғамдағы өмір сүрген елдің мүлкін, малын рұқсатсыз
пайдалануға   тыйым   салады.   Әсіресе   қызмет   басына   келген   басшы   кісі
мемлекеттің мүлкіне киянат жасамауы керек. Мемлекет мүлкіне қол сүғуды
Ислам діні қатаң қаралап, бұның күнәсі өте ауыр екендігін ескертеді. Бір хадис
шарифте пайғамбар (с.ғ.с.) былай дейді: “Үкіметтің малын тарату үшін бір адамды тағайындасақ, ол кісі бізден бір ине немесе одан да үлкен бір затты жасырып қалса, аманатқа киянат еткен болады. Қиямет күні сол нәрсені өзімен бірге алып келеді” [25, 137б.].

    Халифа Әз. Омардың ел басы ретінде істеген қызметтеріне көз жүгіртіп қарайтын болсақ, әділдіктің нышанын сол ұлы тұлғадан айқын түрде көре аламыз. Бірде Әз. Омар мемлекет жұмысын әкімшілігінде атқарып отырған кезінде бір мұсылман кісі бір шаруамен құзырына келеді. Күн батып қараңғы түскен уақыт болатын. Халифа келген кісіні біраз күттірді де шаруасын бітіріп болған соң, қасында жанып түрған май шамды өшіреді. Сөйтіп екінші бір май шамды жағып, келген кісімен әңгімелеседі. Әңгіме барысында әлгі кісі Әз. Омардың бір май шамды өшіріп, екіншісін неліктен жаққандығын таңырқап сұрайды. Ол оған: “Жаңа сен келгенде мен мемлекет жұмысымен айналысып отырған едім. Сол үшін мемлекет есебіндегі май шамды пайдалаңдым. Қазір сенімен сөйлесіп отырмын, бұл менің жеке жұмысым. Сол себептен өз қаржыма алған май шамды жақтым” — деп жауап береді. Міне, көріп отырғанымыздай мемлекет мүлкін қалай бағалау керектігін өте қарапайым түрде көрсете білген [23, 98б.].

        в) Әлеуметтік тұрғыдан көмек көрсету жолдарына келсек; Ислам діні
өзара ынтымақтастық діні десек артық айтпаған боламыз. Өйткені, Ислам діні
өзара қоғамдасу мәселесіне кең тоқталған. Адамзат тарихында ешқашан ешбір
мемлекетте  кедей  мен  байдын,   әлсіз  бен  күштінің,   әйел  мен  ер  кісінің
арасындағы   құқық   және   тепе-теңдік   орнату   мәселесі   толығымен   жете
шешілмеген. Ал Ислам діні өзара коғамдасу мәселесін материалдық және
рухани өміріміздің міндеті деп бекітіп, діни, ахлақи тұрғыдан сауапты бір амал
екендігін   білдіреді.   Сол  үшін  Құран  Кәрімде: “Жақсылыққа,   тақуалыққа
жәрдемдесіңдер,    күнәға   және   дұшпандыққа   жәрдемдеспеңдер,    Алладан
қорқыңдар! Күдіксіз Алланың азабы қатты” — деп әмір етеді [22, 5:2 ].

г)  Ислам дінінде жетім — жесірлерге деген қамқорлык жасау   жөнінде
тұжырымды пікірлер бар. Қоғам болып, ел болып өмір сүрген жерде әлбетте
өлім — жітімсіз, жетім — жесірсіз болмайтыны ақиқат. Ешкім бұл дүниеде мәңгі
қалмайды, біреулер өмірден ерте, біреулер кеш өтетіні белгілі. Расында да өмір
мен өлім бірге жүреді. Қоғамда ата — анасынан жастайынан айырылғандар
немесе күйеуінен айрылып жесір қалған әйелдер көмекке мұқтаж болады.
Осындай жетім — жесірлерге қолғабыс тигізген мұсылмандарды пайғамбар
(с.ғ.с) мына сөзімен сүйіншілейді: “Жетімнің тұрмыс — тіршілігіне қарайласқан
кісі қаласа ол оның туысқаны болсын, қаласа бөтен кісі болсын жәннәтта
менімен мына екі саусақ сияқты бірге болады” [26].

Қоғамда әрбір мұсылман кісі өмір сүрген ортасында жетім — жесірлерге өз туған — туыстарына қарайласып, олармен қарым — қатынасын үзбестен, керісінше нығайтуды әмір етеді. Халид б. Зейд есімді сахабаның айтуынша бір кісі пайғамбарға (с.ғ.с.) келіп: “Ей, Алланың елшісі мені жәннәтқа кіргізетін бір ғибадатты айтасыз ба?” — деді, Расулуллаһ былай деп жауап берді: “Аллаға кұлшылық ет және оған ешнәрсені серік қоспа, намаз оқы, зекет бер және туыстарыңа карайла”. Осы сөздерге қарай отырып туыстарымызға қарайлаудың каншалықты сауап іс екенін байқаймыз [25, 112б.].

Осы айтылған хадистерден шығатын қорытынды: жетім — жесірлерге, туыстарға қарайласу арқылы Ислам дінінің қоғамға әсері зор екендігін байқатады. Алла және Оның елшісінің сүйіспеншілігіне, ризашылығына кенелгім келеді деген мұсылман кісі қоғамдағы осы міндетін орындайды. Осылайша, біз Ислами үкімдердің қоғамға қажеттілігін және маңызды екендігін көріп отырмыз. Оның қоғамда әлеуметтік, экономикалық және бірлік пен ынтымақтастық жағынан да маңызы өте зор. Ол адам баласын қоғамдағы барша жақсы істерге жетелейді. Сондықтан да Ислам дінінің біздің қоғамымыздағы алатын орны ерекше.

    Ислам ақылға мән бергеніндей ғылымға да үлкен мән береді. Ислам -үнемі оқып, білім алып, үйренуді әмір еткен. Құран Кәрімнің алғашқы аятының өзі “Оқы” әмірімен басталуы бізге білімнің аса маңызды екенін ашып көрсетеді. Білімге және білімді адамдарға берілетін мән-маңыз жөнінде Алла Тағала былай дейді: “(Ей, пайғамбарым!) Сен айт: Білетіндер мен білмейтіндер тең бола ма?” [21, 39;9].

     Пайғамбар да білім үйренудің мұсылмандар үшін өте маңызды парыз екенін отырып, былай дейді: “Ілім үйрену – еркек болсын, әйел болсын әрбір мұсылманға парыз” [26, 233б].

    Аббасилер халифаты тұсында Ислам ғүламалары көне грек, парсы және басқа тілдердегі жазба еңбектерді, оның ішінде антикалық мәдениетті біржолата жойылып кетуден сақтап қалды.

    Бір кездері біздің ата-бабаларымыз осы араб тілі арқылы өз еңбектерін жазды, әрі көпшілікке таратты. Махмуд Қашқаридің: «Диуани лұғаты әт-түрік» кітабы да араб тілінде жазылған. Махмуд Қашқари бұл кітабында бұрынғы түркі халықтарының әріптік таңбалары 18 болғанын және кейбір түркі тайпалары оған кейбір белгілерді қосып, әріптер саны 25-26-ға жеткенін жазды, Әбул-Хасанат Мәуләуи Әбдул-Хай Марғүланидің шариғат заңдары туралы жазылып, Қазақстан мен Орта Азияға кейіннен тараған «Әл- хидая» кітабын ағылшындар ағылшын тіліне аударып, жанұя қатынастары бойынша заңның баптарына пайдаланған. Қазір ол кітап ағылшыншадан орыс тіліне аударылып баспадан шықты [27, 227б.].

    Діни философия бойынша алғашқы еңбектер һижраның 300-ші жылында жазылған. Ислам философиясының көш басшысы Әл- Кинди осы жылдары, яғни 1100 жыл бүрын жасаған. Жер шары дөңгелек екендігіне көздері анық жетпей Европа елдері әлі 18 ғасырда да бастарын қатырып, дауласып жүргенде Ислам ғүламалары бұл мәселені 8 ғасырда, халифа Харун Рашит тұсында шешіп қойған еді. Бағдат шаһарының сыртындағы Нисфун-Нәһәр деген жерде әртүрлі сызықтар мен өлшеулер жасап, жер шар тәрізді дөңгелек деп қортынды жасады. Куба аралын тапқан Христофор Колумб бұл пікірді ауадан алған жоқ. Ол жердің дөңгелек екендігін Аверроэсттан естідім деп жазған. Мұсылман ғалымы Ибн Рушдті Еуропа осылай атайтын. Токио обсерваториясының директоры танымал ғүлама Ешиди Коган халықаралык конференцияда: “Мен әлем сырларының кұпиясын зерттеудің жаңа әдісін таптым, ол — Құран оқу Құранды оқыңыз, ол сіздің жалғай алмай тұрған түйініңізді ұластырып береді” – деген [28].

    Еуропа ғылымды мұсылман елдерінен, яғни шығыстан үйренді. Еуропаның ренессанысы 1300 жылдары басталған. Неге? Өйткені бұл уақытта олар Испан жеріндегі Ислами Андалусия мемлекетінің мәдениетімен және кресшілер жорығы нәтижесінде шығыстағы араб жерлеріндегі өркениетпен танысты. Хз. Осман (р.а.) халифалық құрған кезде, жолаушылар, әлсіздер, кейбір зәру жандар дәм татып кетсін деп, мешіттердің алдында ас пісіртіп, қоғамдық орындар жарық болып тұрсын деп, арнайы шырақ жақтырып қоятын. Бұл әдет кейін де жалғасын тапты. Миллиондаған халық өмір сүрген Кордова қаласының көшелері түн мезгілдерінде жарықпен қамтамасыз етіліп, қала халқы арнайы төселген асфальтта қатынады. Ал Еуролпаның қалалары қалың батпақ пен ұйыққа малынып, бас көтере алмай жатты. Мұсылмандық мәдениетпен танысу Еуропаны ғасырлар бойғы қалың ұйқысынан оятты, қозғау салды.Батыстың кейбір ғалымдары “Орта ғасырларда кейбір Еуропа билеушілері өз аттарын дұрыстап жаза алмай жүргенде, Кордовада мұсылман балалары медреселерде оқып жатты” — деп жазған [28, 46-48б.].

     Осы таныстықтың игі нәтижесінде 1425 жылы Италияда жарыққа шыққан медициналық анықтамалықта Еуропа дәрігерлерінің сиынған пірі Галенге сілтеме 130, ал Исламның ғүлама ғалымы, медицинаның атасы Ибн Синаға 3000-нан астам, ал Еуропа Разец деп атайтын Әбу Бәкр Разиға 1700 сілтеме бар. Кордовада жүздеген кітапханалар болып, оның орталық кітапханасында жинақталған кітаптар каталогы 44 томға жеткен.

    Бағдат қаласы Әлеуке ханның қолынан қиратылғанда көпшілік пайдалануы үшін жасақтап қойылған Сабур сарайындағы 200 мыңдық кітапхана қоры Эфрат өзеніне тоғытылғанын тарихшы Ибн Туғрыберді жазды. Медицина саласында Бағдатта жоғары деңгейде 6000 студентті тәрбиелейтін оқу орны болды. Әрбір әзірленген дәрігерге бір методисттен бекітіліп берілді. Еуропа кейбір алапес сырқатына шалдыққан жандарды өртеп жатты, ал мұсылман елдері оларды жеке орындарда емдеп, мәңгілікке мемлекет қарауына алып отырды. Сахаралық халықтар дәрігерлік көмектен тыс қалмауы үшін арнайы жасақталған керуендер шығарды. Тіпті кейде бір бейшаралар ақшасы болмай, дәрігердің көмегін уақытында алып тұрарлық колтаңба өздерінде болсын деген оймен алғашқы дәрігерлік көмек туралы анықтамалык кітап әзір етілді.

    Сағат жасау өнеркәсібі де, тек мұсылмандардың намаз уақытын белгілеу қажеттілігінен туындаған, олар 800 жылдан алдын алғашқы сағатты жасап шығарды. Франция патшасы — Шарлманға Бағдаттың халифасы һарун Рашид ағаштан жасалған сағат тарту етті. Жер бетінде бірінші рет Бағдатта обсерватория салынды. Қазіргі әлемнің бұрыш — бұрышын шарлап, енді ғана көзі ашылып жатқан ғалымдар өздерінің осы жетістіктері үшін Ибн һайсамға қаншалық қарыздар! Ол ресми ойыс айна, дөңес айна деп аталған телескоп жасау өнеркәсібінде қолданылатын өте құнды теорияның авторы. Бірақ осынша нәрсе, тек қана ғылым жолын кең ашқан Құранның арқасында ғана мүмкін болды. Ислам діні осылайша ғылым мен мәдениетке орасан зор үлес қосты, әлі күнге дейін өз үлесін қосуда [28, 49б.].

    Мәдениетті болу мен көркем мінезді болу арасында жақынырақ байланыс бар. Мәдениет үғымын жете түсініп, мәдениетті болудың алғашқы шарты кісінін көркем мінезді болуға тырысу және жағымсыз мінез-құлықтардан бойын аулақ ұстауында жатыр. Көркем мінезді адам ғана «мәдениетті адам» бола алады. Мінезі нашар адам, мәдениетсіз адам ретінде саналады. Ислам діні, әрбір тұлғаның мінез-құлқының көркем болуына үлкен мән берген. Құран Кәрімде де, Пайғамбардың (с.ғ.с.) хадистерінде де әдеп (мінез-құлық) тақырыбына көп тоқталынған. Тіпті көркем мінез-құлық мәселесінде Пайғамбар (с.ғ.с.) — ның өмірі бүкіл адамзат баласына ең үздік үлгі-өнеге бола алады. бұл жайында Құран аяттарыңда былай делінген: «Расында сендер үшін, Аланы және ақырет күнін үміт еткендер мен Алланы көп еске алған кісілерге Алланың Елшісінде көркем өнегелер бар» [22,  33:21].

    «Шын мәнінде сен ұлы мінезге иесің». Бұл Құран аяттарында пайғамбарымыздың мінез-құлқына үлкен назар аударылған. Расында да Пайғамбардың (с.ғ.с.) дін тарату, үкім жүргізу, ел басқару барысында, т.б. іс-әрекетте де керемет үлгісін көрсетіп кеткен. Хазіреті Пайғамбар хадисінің бірінде: «Мен көркем мінезді толықтыру үшін келдім»- деген [25,8б.].

    Бұл хадис Исламның өзінен бұрынғы тәңірлік діндерді толықтырып, көркейткен ең соңғы дін екенін көрсетеді. Әрі бұл міндетті атқаратын да Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) екендігі білдірілген. Расулуллаһтың (с.ғ.с.) Алла Тағала тарапынан пайғамбар етіп жіберілуіндегі мақсатының өзі көркем мінез-құлықты орнықтыру. Яғни, өзінің жүріс-тұрысы, сөйлеген сөзі, істеген ісі арқылы адам баласына үлгі болу. Бұл тұрғыда хазіреті Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) хадистерінде көп айтылған:

«Шыныңда, Алла Тағала өзі көрікгі және көріктіні сүйеді. Көркем мінез-құлықтан разы болып, жаман әрі жағымсыз әдеттен жиренеді».

«Мүминдердің иман жағынан ең күштісі — ахлағының (мінез-құлқы) ең жақсы болғаны «.

«Мүмиңдердің иман жағынан ең жетілгені-ахлағы ең тамаша болғаны. Сендердің ең қайырлыларың, әйелдеріңізге ең қайырлы және ахлакты (әдепті) болғандарыңыз «.

Ғүламалар Ислам діні мен көркем мінез-құлықты бұл дүниеміз бен о дүниеміздің баянды болуына бастайтынын айтуда. Пайғамбардың (с.ғ.с.) мына бір дұғасында бұл жайында анық айтылған:   «Уа Алла! Аткарған істерімнің кепілі болған дінімді баянды қыл. Өмір сүріп жатқан осы дүниемізді де баянды ет. Ертең көшетін ақыретімізді де баяңды қыл. Оларды әр түрлі қайырлы істерді атқаруға себепші ет. Өлімді де (яғни, өлер шағымда жанымды қинамай ал) әр түрлі жамандықтан сакта! «.

    Көркем әдептің сүннетте орын алған ең маңызды ерекшеліктерінің бірі — адамдарға қатаңдыкпен емес, мейіріммен, дөрекі емес, биязылықпен жатырқап, жақтырмай қарау емес, құшақ жайып, жайраңдап қарсы алу. Сондықтан да Құран аятында былай делінеді: «Мүмиңдер үшін былай делінген: «Ол тақуа кісілер, молшылықта да, жоқшылықта да Алла үшін (мал-мүлік) сарп етеді, ашу-ызаларын басып, адамдарды кешіреді Алла Тағала жақсылық, көрсеткен кісілерді жақсы көреді» [22, 3:134].

    Пайғамбардың салмақты да сабырлы, кішіпейіл, әрі биязылығы туралы Құран Кәрімде былай делінген: «(Мұхаммед с.ғ.с.) оларға Алланың мейірімі бойынша, жұмсақ сыңай байқаттың. Егер тұрпайы, қатал жүрекгі болсаң еді, әрине олар маңайыңнан тарқап кетер еді. Сондықтан оларды кешірім етіп, олар үшін жарылқау тіле де, іс жөнінде олармен кеңес қыл. Сонда қашан қарар берсең, Аллаға тәуекел ет. Негізінде Алла тәуекел етушілерді жақсы көреді” [22, 3:159].

    Пайғамбарға: «Ей, Алланың, Елшісі ! Бәріміз де мейірімдіміз!» — дегендерге былай деп жауап берді: «Бұл – біреуіңіздің жолдасына, не тек бауырына ғана мейірім көрсетуі емес, барлығына бірдей мейірім көрсету «.

    Сонымен қатар тағы бір хадисінде үлкенге кұрмет, кішіге ізет жайында былай деген: «Үлкеніне кұрмет көрсетпеген, кішісіне мейірім, ізет етпеген, әрі ғұламаларын танымаған адам менің үмметімнен емес «.

    Бұл шексіз мейірімнен жан-жануарлар да өз несібелерін алған. Бір күні Пайғамбар (с.ғ.с.) аштықтан терісі сүйегіне жабысып, қарны қабысқан бір түйені көріп: «Сөйлеуге тілі жоқ мына жануарлар үшін Алладан қорқындар, оларды көлік етіп мініңдер, етін жүғымды етіп жеңдер «- деген.

Құрбанға шалынатын малдың да жанын қинамай шалуды, жан-жануарларға да мейіріммен қарауды үмметіне үйретіп, былай деген: «Біріңіз құрбан шалатын пышағын жақсылап тұрып қайрасын, сөйтіп құрбанын қинамай шалсын «.        Қорытындылай келе айтатын болсақ, Ислам діні адамзат баласына жақсы мінез-құлық арқылы мәдениетті болудың ең әдемі үлгілерін ұсынған. Ол үлгіні     біз Пайғамбардың (с.ғ.с.) әмірінен анық көре аламыз. Сондықтан пайғамбарымыздың салып кеткен жолы, көрсетіп кеткен үлгі-өнегесі қияметке дейін мінез-құлығымыз бен болмысымыздың таразысы, өмір-тіршілігіміздің өлшемі болып қала бермек. Бұл Ислам әкелген әдет, әдеп.

    Қоршаған орта қысқаша айтқанда, адамның өмір сүріп жатқан рухани және материалдық ортасы. Қоғамдағы кез-келген адам өзі өмір сүріп жатқан қоршаған ортасының тазалығына, көгалдануына көңіл бөлуі қажет. Ислам діні — әрбір мұсылманның өзі өмір сүріп жатқан қоғамда, қоршаған ортасына маңыз беруін бұйырады. Құран Кәрімде және Пайғамбар (с.ғ.с.) хадистерінде қоршаған ортаның тазалығы, ағаш өсіру, жан-жануарларға қиянат жасамау, экологияны болдырмау жолдары т.б. мәселелерді көп кездестіруге болады.

    Ислам діні адамның материалдық және рухани өмірімен тығыз байланысты. Барлық нәрседе болғанындай коршаған ортаны корғау мәселесінде де, Құран Кәрім мұсылмандарға жол көрсеткендігін көреміз. Сондықтан исламның келуімен бірге, адам баласы қоршаған ортаға көңіл бөле бастаған. Шындығында Мұхаммед пайғамбар (с.ғ.с.) бір басшы ретінде, қоршаған ортамен байланысты жұмыстармен айналысып, мұсылмандарға бұл жайында өз үгіт -насихатын айтып отырған.

    Қоршаған ортамыздағы барлық тіршілік атаулының Алланы еске алып, оған құлдық ететіні жайында Құран Кәрімде былай делінген: “Жеті көк және жер, сондай-ақ ондағы болғандар, Алланы пәктейді. Оны пәктеп, мақтамайтын ешнәрсе жоқ. Бірақ сендер олардың таспихтарын түсіне алмайсыңдар. Шынында Алла өте жұмсақ, аса жарылқаушы” [22, 17:44].

    Имам Табиридің тәпсірінде айтылғандай, Алла Тағала бұл аятта біздерге жер жүзіндегі, барлық жаны бар нәрселердің өзін ұлықтап, мақтап, пәктейтінін білдіруде. Әрі еш нәрсенің босқа жаратылмағандығын айтуда. Періштелер, адамдар, жындар, жеті көк аспанда және жер жүзіндегі барлық жаратылыстар Аллаға тағзым етіп, ұлықтайтындығын жеткізуде. Олардың біздің тілден басқа бір тілде таспих ететіндері жайлы айтылған. Жер жүзінде барлық нәрсе Алланы таспих ететіндіктен, біздің қоршаған ортамыздағы ағаштар, өсімдіктер жан-жануарлар т.б. Алланы ұлықтайтындығы анық. Сондықтан әрбір мұсылман қоршаған ортадағы барлық жандыларға мейіріммен, қамқорлықпен, жанашырлықпен қарауы қажет. Мұхаммед (с.ғ.с.) қоршаған орта жайында былай дейді: “Кім бұл жерден бір ағаш кесетін болса, оның орнына бір ағаш ексін”. Осы хадистен кейін мұсылмандар ағаш егуді бастап, “әл-Ғабе” орманы қайта қалпына келтірілген болатын.

    Ади ибн Зейдтен нақыл етілген хадисте Абу Дауд былай дейді: “Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) Мәдинаның жан-жағынан бір берид (жер өлшемі: 32 км.) аймақты қорық аймағы етіп жариялады”. Риуаятта айтылған бір беридтік жер ең аз дегенде отыз екі километр қашықтықты қамтиды. Сонда Мәдина қаласының орталығынан алғанда, 32 км. жан-жағы айналдыра корық болғандығын көрсетеді.

Ағаш егу жайында Мүхаммед (с.ғ.с.) былай насихат етеді: “Кім ағаш егетін болса, ол ағаштан шыққан өнімнің көлеміндей, Алла сауап жазады”[24, 115б.].

     “Жеті нәрсе бар: адам қабірде болса да, олардан келген сауап үздіксіз барып тұрады; Үйретілген ілім, халықтың пайдалануы үшін ағызылган су егілген ағаш, салынған мешіт, оқылуы үшін берілген Құран және жақсы тәрбиеленген бала”. “Қолыңда бір көшет болып, сол сәтте қиямет басталса да, оны егетін уакытыңыз болса, ол көшетті егіңіз” [25, 125б.].

    Бұл хадистерден Мұхаммед пайғамбар (с.ғ.с.) ағаш өсіруге және қоршаған ортаның көгалдануына, тазалығына мән бере отырып, мұсылмандарды осы іске шақырғанын көреміз. Олай болса Ислам діні біздерді қоршаған ортамызды таза ұстауға шақырады.

    “Хақсыз жерде торғайды өлтіргеннен Алла Тағала қиямет күні есеп алады”. Абдуллаһ ибн Амр нақыл еткен бір хадисте: “Алланың Елшісі (с.ғ.с.) бір күні ешкі сауып жатқан адамға жолығып, оған: Ей адам! Сауған кезіңде оның лағына да сүт қалдыр, деді”[25, 118б.].

    Көріп отырғанымыздай, бұл хадистерде Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) жануарлардың және құстардың қорғалуын, оларға қиянат жасалмау керектігін айтқан. Жануарлардың жақсы бағылуы керектігін, оларды жаратылыстарына сай қолдану керектігін, артық жүк артпау керектігін қатты ескерткен. Аң аулау кезінде, тек кана көңіл көтеру үшін аулауға тыйым салған. Қоршаған ортаның қорғалуын, ағын және тұнық судын ластанбауын, жол және ауланың таза ұсталуын хадистерінде көп ескерткен. Бұл жерден біз Ислам дінінің коршаған ортаға үлкен көңіл бөліп, жануарлар мен өсімдіктерді, жәндіктерді, ағаштарды, табиғаттағы суларды және т.б. қорғауға шақырғанын көреміз. Дін — Ислам философиясының түсіндіруінше, әлемді басқарушы, жаратушы күш — Алланың барлығына, бірлігіне шын жүректен сену. Ал Ислам Алла Тағала тарапынан келген ең соңғы хақ дін. Бұл дінге сеніп, бұйырылған міндеттерді, орындауға ұмтылу — барша мұсылман атаулының борышы, әрі міндеті. Ислам дінінде мұсылмандардың бір — бірімен сәлемдесіп, амандасқанда, сәлем беруші; “Ассалаумағалейкум” — дейді. Бұл – ‘Сізге тыныштық, бейбітшілік тілеймін” — деген сөз. Сәлем алушы да: “Уағалейкумуссалам” — дейді. Бұл – “сізге де тыныштық, бейбітшілік болсын” -деген сөз. “Сөз анасы-сәлем” — десек, сол сәлемнің өзімен, сәлем арқылы адам баласына тыныштық, береке тілейтін Ислам дінінің қоғамдағы орны мен рөлі ерекше екендігі байқалады.

    Мұсылмандардың өмірдегі тұтынар тағылымы, тиянақ табар тұғыры: имандылық, адамгершілік, әділдік. Осылар арқылы жететін пенделердің өзара ынтымақ бірлігі қоғамға игі әсерін тигізеді. Ислам діні түрге, тілге, нәсілге бөлінбейді. Алланың бірлігін, пайғамбардың хақтығын мойындаған мұсылман баласының бәрін “бауырым” деп ішке тартады, барымен бөліседі, көмегін аямайды. Сонымен қатар басқа дін өкілдеріне де, құрметпен, сыйластықпен қарайды. Мұны да жан жүрегімен мойындап, адамгершіліктің ақ жолынан айнымаған, бұрынғы өткен ақыл-ой алыптарының ұрпаққа қалдырған өсиет сөздерінен де анық көруге болады. Ислам дінінің әлемдік деңгейдегі өкілі, қазақ жерінде суфизмның негізін қалаған Қожа Ахмет Иассауи бабамыз:

Діні бөлек, ол да адам,

Қиянаи оған жасама.

Хақтың өзі жазалар,

    Қиянатшылды тамұқта — деген. Бұның өзі Ислам дініне сеніп, Алланың әмірлеріне мойынсынған мұсылмандардың қоғамдағы жалпы адамзатқа оң көзқараста екендігін көрсетеді. Сонымен қатар, Ислам діні қоғамдағы әрбір адамның бір-бірінің кемшілігін іздемей, дұшпандық сақтамай, тату-тәтті өмір сүруін қалайды. Бұл жайында Пайғамбар (с.ғ.с.) былай дейді: “Сендерді көзбен көрмеген (анық білмейтін) нәрселерді сөйлеуден тыямын. Өйткені, нақты білмеген нәрселер жайында сөйлеу — өтірікке жақын. Бір-бірлеріңнің кемшіліктеріңді іздеуге, естуге тырыспаңдар, жеке және жасырын өмірлеріңді де іздестірмеңдер. Бір-бірлеріңді қызғанбаңдар, бір-бірлеріңнен бет бұрып, менсінбеушілік жасамаңдар, кек сақтамаңдар және де дұшпандық қылмаңдар. Ей, Алланың құлдары! Бір-бірлеріңмен бауыр болыңдар” [25, 133б.].

     Бұл хадисте Пайғамбар (с.ғ.с.) қоғамымыздың тыныштығын бұзатын дұшпандық кек сақтау, менсінбеушілік, кемшілік іздеу, сөз тасу сияқты жаман қасиеттерден аулақ болуымызды бізден талап етуде. Қоғамның тыныштығын сақтау жайында Алла Тағала былай деген: “Және сендерден жеке залым болғандарға ғана кесірі тиіп қалмайтын фитнеден (яғни, бүлік шығарудан) сақтаныңдар! Сондай-ақ Алланың қатты азабы бар екенін біліңдер” [22.8:25].

    Бұл аяттың тәпсірі жөнінде Имам Сабуни былай дейді: “Фитнеден сақтаныңдар, өйткені фитне келсе, ол тек фитне шығарған залымдарға ғана кесірін тигізіп қоймайды, залым болмағандарға да кесірін тигізеді. Өйткені, залым болмағандар зұлымдықты тоқтатпағаны үшін құрдымға ұшырайды” [29].

    Енді, Исламдағы бес парызының құндылығына келер болсақ, олардың адамға, қоғамға деген пайдасы өте зор. “Расулуллаһ (с.ғ.с.): “Ислам бес нәрсеге негізделген. Ол: “Аллаһ Тағаладан басқа тәңір жоқ және Мұхаммед (с.ғ.с.) Оның құлы, әрі елшісі”, деп куәлік ету. Намаз оқу, зекет беру, қажылыққа бару және Рамазан айында ораза ұстау”, деді”. Хадисті Ибн Омар (р.л.ғ.) риуаят етеді. Осы айтылған бес нәрсе иманның негізгі ұстанымы мен маңызды ұстыны болып табылады. Бұл бес ұстын өздерінің маңыздылығы себебінен Исламның негізі болып табылады. “Сендердің ең жақсы амалдарың – намаз”, — деген хадисті “Жъмиъу Сағир” — де бес сахаба (р.л.ғ.), яғни Сәубан (р.л.ғ.), Ибн Ъамр (р.л.ғ.), Сәлма (р.л.ғ.), Әбу Умама (р.л.ғ.) және Ъубада (р.л.ғ.) риуаят еткен. Ин Масъудтан (р.л.ғ.): “Ең абзал амал – уақтылы оқылған намаз”, — деген хадис риуаят етілсе (“Жъмиъу Сағир”), Ибн Омар (р.л.ғ.) және Умму Фаруадан (р.л.ғ.) риуаят еткен хадисте намазды әелгі уақытында оқу жайында айтылған [30].

    Намаз – Алла Тағаланың үлкен рахметі. Уайым-қайғыға тап болған уақытта намазға жығылу – Алла Тағаланың рақымына қарай ұмтылу. Ал, Алла Тағаланың рақымы келген жағдайда уайымдағанның ізі де қалмайды. Расында да намаздың құндылығы мол. Алла Тағала намаз оқыған пендесін жәннатқа кіруін Өз кепілдігіне алады. Егер қалталы немесе жоғары мансап иесі біздің осы дүниелік бір қажетімізді орындауды жауапкершілігіне алса, біз соны қанағат тұтып, өзімізді бақытты санаймыз. Оған қоса өзімізді қарыздар деп есептейміз. Хадистер кітаптарында намаз оқу мен оның артықшылығына қатысты хадистер көп. Көлемі аз еңбекке олардың барлығын қамту мүмкін емес. Дегенмен берекеге қол жеткізу мақсатында төменде олардың кейбірінің жалпы мағынасы келтірілді. Мұхаммед (с.ғ.с.) айтады:

1. Алла Тағала үмметіме ең алдымен намазды парыз етті.
2. Адам мен ширктің арасын бөліп тұратын – намаз.
3. Намаз – Исламның, яғни мұсылмандықтың белгісі. Жүректен басқа нәрсені шығарып намазын уақтылы барлық талаптарына сай, мустахабтарымен қоса оқыған адам – ақиқат мүмин.
4. Алла Тағала парыз еткеннің ең құндысы – иман мен намаз.

    6.Алла Тағаланың ең жақсы көретін амалы — өз уақытында оқылған намаз.

    Келесі қарастыратынымыз, ораза ұстаудың құндылығы мен маңыздылығы. Адам баласы тән және жаннан тұратындығы ешкімге сыр емес. Осы екі құндылығының тепе-теңдігін сақтау мақсатында тиісті шаралар қолдануы қажет. Тәннің саулығын пайдалы тағамдармен толықтырса, жанының азығы – сеніміндегі құлшылық болар. “Тазалық” қандай тамаша айтылған көркемсөз. Қазақта “жаны тазаның тәні таза” деген ұлағатты сөз бар. Осы сөзге барша адам баласы өте құмар келеді. Тән тазалығын сақтау өте оңай, өйткені көзге көрініп тұрады. Кірленген жағдайда жуа салуға болады. Ал жан тазалығы көзге көрінбейді. Ой мен сана, жүрек тазалығын сақтау күрделі мәселе. Бұларды жуып тазарту мүмкін емес. Бірақ Алла Тағала оның жолдарын адам баласына нұсқап көрсеткен. Жан тазалығын сақтаудың бірден бір жолы ол – құлшылық. Алла Тағала өз заңдылықтарын түсірген. Ислам дінідегі бес парызды алып қаралық: Кәлима айтып, барша жалған атаулыға бас имеймін деп өтіріктің жалмауынан арылу. Намазға дайындық үстінде дәрет алып тән тазаласа, намазды оқумен барша жаман қасиеттерден ұзақтап, жан тазалығын сақтауға болады екен. Зекет беріп, кедейдің ақысынан құтылып, дүние-мүліктің кірінен әрі іштегі сараңдықтан тазарса, қажылыққа барып анадан туғадай пәк болады. Отыз күн ораза ұстап, тәдегі көзге көрінбейтін кірді жуып, жанның жанашырлық қасиетін оятып, он бір айда жүрекке жұққан кірден айырылуға болады. Ораза – нәпсімен күресу арқылы кәмәл мінез-құлыққа ауқымды адымдар жасауға арналған ерекше табыс кезеңі. Қалқан арқылы жауға тойтатыс берсе, оразамен шайтанның айласына және теріс ниетті адамдардың мәмілесіне дұрыс қарым-қатынас көрсету қайнарының бірден-бір көзі. Ал бұл өте үлкен сабырлықты, төзімділікті талап етеді.

    Ораза – мұсылман қауымы үшін үлкен саыр мектебі. “Қолда бар алтынның қадірі жоқ” делінген, ал ораза – нығметтердің қадір-қасиеттерін ұғынып, сол нығметтерге деген өзінің зәру екендігін сезіндіріді. Ораза –адам үшін ең керекті дәрі. Ол рухани әрі материалдық, медициналық диета. Белгілі уақыт аштыққа төзімділік көрсету, шыдамдылық таныту. Демек, қиындықты екі есеге ұлғайтатын сабырсыздық пен шыдамсыздықты бірден-бір емі – ораза болмақ [31].

    Оразаға тиісті барша құндылықтардың ішіндегісі, қазіргі таңда қоғамға ауадай қажет болған, адам бойына жетіспей тұрған жауапкершілікті үйретеді. Ораза тұтқан пенде ең алдымен Жаратушысының, кейін өзінің, одан қала берсе бүкіл адамзат алдындағы жауапкершілік сезімін байытатынына еш дау жоқ деп батыл айтуға болады. Ораза – иманның нышаны, Алла Тағаланың адам баласына жүктеген парызы. Адам баласы ораза тұту кезінде рухани құндылықтарға көбірек мән берсе, әр түрлі жамандықтардан ұзақтап, бақыт бесігіне бөленуіне күман жоқ.      

    Яғни, Ислам діні бізді қоғамда бүлік шығармай, керісінше бүлік шығарушыларды тоқтатуға шақырады. Осылайша қоғамның бірлігін, татулығын сақтаған болады. Ислам діні – бейбітшілік діні. Сондықтан да, қоғамда бүлік шығаруға жол бермейді. Оның орнына бірлік пен татулыққа, ынтымақтастыққа шақырады.

 

2.2. Ислам құндылықтары және тәрбиелік мәні

    Тәрбие кез келген қоғамда адамның іс-әрекетінің өлшемі болып саналатын белгілі. Сондщықтан тұрақты қоғам деп тәрбиелі адамдардың өмір сүретін қоғамын айтамыз. Ірі тәрбие құндылығының сақталуы сол қоғамның даму деңгейін, өзара байланысын және бір жүйеліліктің бар екендігін көрсетеді. Ал, адамның белгілі бір қоғам сатысында немесе жеке тұлға деңгейінде өз іс-әрекетін басқарып тұратын тәлімі болмайынша өмір сүре алмайтыны даусыз. Адам іс-әрекетінің басқаруда болуы – оның басқа тіршілік иелерінен айырмашылығын көрсетеді. Бұл кейбір ар-ұяттан безген жандарды ескермесек, адамзаттың о бастан-ақ өнегелі істерге жетелейтін санасы бар тіршілік иесі екендігін дәлелдейді. Сондықтан осындай ар-ұяттан безген жандарды көрген кезде Алланың адамзатты дене бітімі жағынан сұлу және жан дүниесі жағынан бай етіп асқан шеберлікпен жаратқан дегеніне күмәнмен қарай бастаймыз.

    Кешегі Адам атадан бүгінгі күнге дейін тіршілік етіп келе жатқан адамзат жанының терең түпкірінде ғасырлар бойы жинақталған бай тәрбие құндылықтарының арқауы үзілмей келгені ақиқат. Тәрбиелі адам болу жолында әркімнің ата-ана тілін алмаудан, зұлымдық пен біреуге қиянат істеуден және өтірік айтудан өзін алшақ ұстап, керісінше әке-шешеге қайырымды болып, әділдік пен шыншылдық жолына ұмтылуының ешбір айыбы жоқ. Бұл кешегі мен бүгінгі өскелең ұрпақтар арасындағы тәрбиеге деген көзқарастың әртүрлі екндігіне қарамастан, тәрбиенің тұрақтылығына айғақ бола алады. Алайда, мұндай абсолютті тұрақты тәрбие құндылығынан өзге құндылықтар да бар. Мысалы, жеңіл машина адамға қызмет көрсетумен ғана шектелсе, ақша өмірдегі қалаған затыңа жетудің жолы болып табылады. Бұдан әр заттың өзіне тән қасиеті бар екендігін көреміз. Сондықтан тура жолдан адасып, баяғы ескі сарынмен кете бермей абсолютті тәрбие мен жанама тәрбиенің ара жігін ажыратып алғанымыз жөн.

    Соңғы кезеңде қоғамның барлық саласында айтарлықтай өзгерістер мен жаңалықтар қоғамдағы жеке тұлғалар  мен топтарға кейде дұрыс, кейде бұрыс әсерін тигізеді. Әрине, қоғамдағы бұл өзгерістердің адамзат тәрбиесі жөніндегі пікірге айтарлықтай қозғау салғанына күмән жоқ. Қазір тәрбиеге деген көзқарас өзгеру үстінде. Бұл, әсірісе, ертеден келе жатқан ата-бабаның жөн-жоралғысы мен әдет-ғұрпына қарсы және мұның бәрін ескіліктің қалдығы деп түсінетін кейінгі жастар тарапынан айқын байқалуда. Алайда, өткен тарихсыз бүгінгі тарихты жасау мүмкін болмайтыны сияқты, кешегі ата-баба салт-санасын ысырып тастап, оны жаңадан жаңадан жасаймын деу ешбір ақылға сыймайды. Әдетте, қазіргі жастар өикен ұрпақтың салт-санасын көнерген түсінік деп қарайды. Олар мұның ғасырмен үндесіп, қазіргі қоғамдағы жеке тұлғалардың өміріне деген өзгерістер мен жаңалықтар нәтижесінде басқа қырынан танылып отырғанын сезінбеуде.

    Бұл адамдардың тәрбие туралы түсінігінде ауытқулар пайда болып отырғанын көрсетеді. Бүгін адамға қажетті нәрсе – тәрбиенің керектігін түсіну. Ал, әсіресе, қазіргі жастарға адамдар мен заттардың ақиқат құндылықтарын ұғынуы үшін жалпы тіршілік жөніндегі дүниетанымдарын кеңейтіп, оған жіті назар аударулары керек. Әрине, қазіргі кездегі тәрбиеге деген ынтаның аздығы қоғамдағы салғырттықтың тууына себеп болып отыр және кейбір шектен шығып кетушіліктің арты қайғылы жағдайларға ұрындырып жатқаны өтірік емес. Дей тұрғанмен, жастардың ұлттық тәрбиеге қырынан қарап, оған қарсы шығуына өкпелемеген де дұрыс. Өйткені, бұл жастарға имандылықты насихаттап, сөзден іске көшу кезінде онсыз да болатын жағдай. Мұндай кезде соңғы толқын табыс әкелетін нәрсеге ұмтылып, өздеріне тура жол көрсететін дүниені қажетсінеді. Ал кейбір салт-санамыздағы тәрбиелік мәні бар құндылықтарды теріск шығару себебі, ізашар буын өкілдерінің сөз бен іс-әрекеттерінің арасындағы сәйкессіздігінде жатыр. Тәрбиеге деген кейбір сынның шығуы қоғамдағы болып отырған соңғы өзгерістерге байланысты екенін жоғарыда айтып өттік. Дегенмен, осы өзгерістердің көпшілігі жастарға оқитын мектептерінен, баратын клубтарынан, ата-анасы және араласатын басқа да орталарының ықпалынан болып отыр. Сондықтан бізге бүгінгі таңда ең ділгір нәрсе қоғамдағы осы өзгерістерді ескеріп, жастарымызға мейлінше жақын болуға тырысу. Тіпті мүмкіндігінше оларға көмек беруге дайын тұруымыз керек.

    Аллаға шүкір, өз басым әке-шешемнің баулуымен өстім. Берген ақыл-кеңестерін тыңдамай, рұқсатсыз алдарын кесіп өткен кезім болған жоқ. Сондықтан қоғамда болып жатқан кейбір өзгерістер мен үшін жат. Қоғамдағы үлкенге деген ізет тек бір жақты болмағаны жөн. Өз кезегінде үлкендер кішілерді де сыйласын. Сонда ғана қоғам біреудің екіншіге бағынышты деген ұғымынан арылып, өзара сыйластық орталығына айналмақ. Біздің алдағы міндеттеріміздің бірі – жастарымыздың көкірегіндегі кішіпейілдік қасиеттерін оятып, олардың жандарына адамдардың өзара сыйластық және бір-біріне деген сенімділік дәнін еге білу болып отыр. Жас ұрпаққа тағылым беруде қателеспеу үшін олардың біздің заманымыздың өкілдері емес екенін екенін қатаң есте сақтауымыз абзал. Егер сенің кезіңдегі қиыншылықты артыңда қалған ұрпағына арқалап жүрсе, онда ол сенің өмірде жіберген үлкен қателігің болып есептеледі. Сондықтан біз бұған өте бай болуымыз қажет және оларға дұрыс жол сілтеп, алдарына шығатын қатерлі істерден сақтандыруымыз керек. Сонда ғана олар өз жолдарындағы кездескен сынақтардан сүрінбей өтпек. Мүмкін, бұл жолда ұрпағың қиналар, алайда сенің берген кеңксің оған өзжолын жалғастыруға үлкен септігін тигізбек.

    Біз тәрбие жөнінде сыр шерткенде адамзат санасына жат немесе тосын бір дүниені әңгіме етпейміз. Бұл – адамзат пайда болғаннан бері қолданып келе жатқан түсінік. Алайда, адамзат тарихында тәрбиелік ұғымы бірден жарқ етіп көріне қойған жоқ. Ол дамушы қоғамдар мен сол ортада өмір сүрген жеке тұлғалардың кейінгі ұрпақтарына өмірден түйген тәжірибелерін өнеге ету негізінде біртіндеп жетіліп келді. Әрине, діннен сәл де болса хабары бар адам бұл өсиеттердің барлығы тәрбиелікке шақырып, адамзатты игі істерге жетелейтінін айтқызбай-ақ ұғынады. Тіпті, тәрбиелік мәні бар істерге шақыру жолында пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) өзі: “Мен жақсы істерді жалғастыру үшін келдім” – деген [25,47б.].

    Алайда, Мысырда көпқұдайлық пайым қалыптаспай тұрып-ақ, рухани құндылық жағынан даму деңгейінің жоғары болғанын білеміз. Бұл бір жағынан Алла Тағаланың адамды жаратқан кезінде өзінде-ақ, адам жанында тәрбие негізінің бірге жаратылатынын дәлелдесе, ал, екінші жағынан адамның дүниеге келген кезінде тек жақсы қасиеттерге ие болатынын айғақтайды. Сондықтан жақсы мінездер адам жаратылысының негізі болса, жаман қасиет адам бойына жүре келе даритын жанама сипат болып отыр. Міне, жақсы қасиеттердің негізі осылай тереңде жату арқасында ғана өмірдегі жамандық қысымына қарсы күресіп келеді. Жамандық қаншама күшті болғанымен жақсылықты ығыстыра алмайды. Өйткені, жақсылық – адам жаратылысы негізінде қалыптасқан дүние. Рухани құндылықтарға деген ынтаның өскен сайын қоғамның алға жылжуы қарқындай түсетінін көрсетеді. Бұған мысал ретінде Ніл ақыны Хафиз Ибрахимнің айтқан мына бір қанатты сөзін келтіруімізге болады: “Қоғамдағы тұлғалар бойларына тәрбие негізін терең сіңірген болса, онда ол қоғам мәңгі жасайды, ал, керісінше тәрбиелі адамдар болмаса, онда ол қоғамның өмір сүруі алысқа бармайды”.

    Психологтардың адамды “тәрбиелі мақұлық” немесе “тәрбиелі жаратылыс” , — деп атағаны баяғыдан белгілі. Олай атауының себебі – адам топтасып немесе жеке тұлға ретінде өз іс-әрекетін басқаратын тәрбиесі арқылы өмір сүретін жалғыз тіршілік иесі. Бұл – оның басқа жаратылыс иелерінен айырмашылығы және бұдан адамның алғашқы жаратылыс кезінен-ақ, өзінің тәрбиелі іс-әрекетіне мұрындық болып отыратын ар-ұятының болғандығы көрінеді. Көпқұдайлық кезіндегі қасиетті кітаптар адам табиғатын өзгерту үшін келген жоқ, керісінше адам табиғатының кемшілік жерлерін толықтыру және оны ары қарай дамыту үшін жөнелтіліп отырды. Бұған пайғамбарымыздың жоғарыдағы сөзін қайтадан қайталауымызға болады: “Мен игі істерді жалғастыру үшін келдім’ [25,58б.].

    Бұл сөз жоғарыдағы сөйлемнің мағынасын аша түспек. Ал, дін өзінің тыйым салған дүниелерімен, көрсететін жолының адамзатты жақсылық пен игі істерге жетелеумен үндесін және оның адамзат табиғатына қайшы келмеуін үнемі қатаң бақылауда ұстайды. Пайғамбарымыз адамға өзінің ар-намысына көп көңіл аудару керектігін тапсырып (егер адам ар-намысын ұмытар болса, алдындағы жолдың қайсысы дұрыс екндігін ажыратуы оған қиынға түспек) былай дейді: “Жүрегіңді тыңда”[25,69б.].

    Ар-намыс пен жауапкершіліктің арасында өте тығыз байланыс бар екендігін көрсетеді. Біз ар-ұят туралы сөз қозғағанымызда өмірде тәрбиелі істерге жетелейтін тура жолды көрсетуші компас тәрізді жүрегіміздің терең түпкіріндегі адамдық жауапкершілік пен ұятқа деген жасырын сезімді меңзейміз. Тәрбие жауапкершілігі – адамның жақсы қасиеттерінің бірі. Бұл бөгде біреуден талап етпей тұрып-ақ, алдымен сол адамның өзінде болу керек қасиет.Бұдан адамның Алла мен халықтан бұрын өз арының алдындағы жауапкершілігі зор екендігі көрінеді. Сондықтан адам өзінің барлық жауапкершілігін жадында ұстауы керек. Жауапкершіліктің түрі өте көп. Солардың ішінде мына екеуін бөліп қарауымыз керек. Бірінші: Адам алдымен өз басына жауапты. Бұл адамның өз санасына, істеген ісіне, өзін-өзі алып жүруіне, дүние-мүлкіне, өз кезеңіне және жалпылама айтқанда, өз өміріне өзі ғана жауапты екендігін білдіреді. Осы жөнінде пайғамбар хадисінде былай делінген: “Адамзат баласы мынадай төрт сұраққа жауап бермейінше қиямет күніне бара алмайды: өмірінде нендей нәрсеге қиянат жасады, жастық шағында не бітірді, байлықты қайдан алды және оны не нәрсеге жұмсады, өмірде қандай қарекет жасады” [25,96б.].

    Екіншісі: адам айналасындағылар мен өзі өмір сүретін адам алдында жауапты. Негізінде, адам табиғатынан қоғам боп өмір сүруге негізделген тіршілік иесі екендігі анық. Себебі адам өзін дамыту үшін адамзат қоғамын қажетсінетіні белгілі. Аталған қоғамды сақтап тұру үшін адамға тәрбие мен әдептілік негізін қатаң ұстауы керек. Өйткені бұл негіздің адамзат болмысымен байланысы өте зор. Тіпті бұл екеуін біртұтас дүние деп те қарауға болады. Кез келген ақыл есі дұрыс адам айналасындағылардың алдында өз міндетін сезінбей тұрып, олардан өзі үшін жауапкершілік күтпеу керек екендігін жақсы біледі. Бұл өзіңнің айналаңдағыларғаөділ сөйлемейінше, олардан ақ болуды талап етуіңнің жөнсіз екендігін білдіреді. Сол себепті жауапкершілік тек бір тараптан ғана емес, араласушы жақтардың бәріне ортақ екендігін барлығы сезінуі керек. Біз өзара жауапкершілікте болумен қатар, өзіміз өмір сүретін қоғамға отанымыздың тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне және оның дамуы мен гүлденуіне жауапты екендігімізді ұмытпағанымыз жөн. Бұған мысал ретінд ағылшынның атақты философы Томас Хубз былай деген: “Адамға өзінен басқа жау жоқ”. Сондағы оның айтайын дегені – “Соғыста әркім бір-іріне жау’, — деген сөз [32].

    Өзара танысып, білісу барлық салада ынтымақтастық пен бірлікке қарай жетелейтін алғашқы қадам екендігін ұмытпағанымыз жөн. Бұл мақсатқа жету үшін адамдар арсындағы ой-сана алмасуы мен өзара түсінусуді биік деңгейге көтеруіміз керек. Бұған адамдардың өзара сөйлесіп, өздерінің сезімдері мен көздеген мақсаттарын білдіретін тілді құрал етіп алғанымыз жөн. Адамзаттың өзара келісімге келіп, дүниетанымының бір арнаға тоғысуындағы түсіністікте тіл таптырмас құрал болып есептеледі. Өзара ккелісім бұл жерде диалогқа қатысушы жақтардың арасындағы сыйластықты білдіреді. Сонымен қатар, бұл келісім өзгелердің бостандығын сыйлау мен адамгершілік ұғымын да қоса білдіреді. Ал, адамзаттың ой-санасы, дүниетанымы мен діни сенімі арасындағы айырмашылықтары олардың қарым-қатынасына крі әсерін тигізе алмайды. Бұл жөнінде адамдар арасына кең тараған мына бір сөзді айта кетуімізге болады: «көзқарастың қарама-қайшылықта болуы мәселенің шешілуіне бөгет бола алмайды».Адамға те өзінің ғана істеген іс-әрекеті дұрыс, ал қалғандардікі босқа әурешілік деп ойлаудан алшақ болу керек. Бұл жөнінде атақты имам аш-Шафиғи былай деген екен: “Біз көп күнә арқалаған имамды да көрдік, ал өз кезегінде қайырымдылық жасап жүрген қарақшыны да көргенбіз”.

    Қазіргі исламдық ой-санада адамгершілікті дәріптеу өте жоғары дддддеңгейге жеткен. Бұл жөнінде әш-Шейх Мұхаммед Абдуху былай дейді: “Егер жүздеген немесе мыңдаған дінге сенбеуші кәпірлерге иман турасында әңгімеленіп, олардың ішінде біреуі ғана әңгіменің иман турасында екендігін түсінсе, онда сол адам мұсылман қауымының ішіндегі танымал адамдарының бірі болмақ, онда оны кәпір деп қабылдамаған дұрыс”.

    Адам мен адам немес дін мен дін арасындағы келіссөздің мақсаты — әртүрлі көзқарастар арасындағы келіспеушілікті реттестіру ғана емес, сонымн қатар, оның діттегені – адамдар арасындағы қайырымдылық дәнін себетін тәрбие құндылығын тарату және қоғамға жақсылық әкелетін жемісті ынтымақтастыққа жетелейтін жолды нұсқау болып табылады. Өзара түсінісу бағытында адамдардың шектен шығып ктуі Алланың оны басқа тіршілік иелерінің қожасы етіп, ойлауға сана мен ақыл беріп, бейбітшілік мен қауіпсіздік, әділдік пен ақиқат орнатсын деп көкірегіне білім беріп, басқа мақұлықтардан ерекше етіп жаратқан адам баласына лайық дүние емес. Қазіргі таңда адамгершілік тәрбиесінің өзекті мәселесі қоғам алдында тұрған мақсат-мүддесіне сай адамгершілік қасиеттердің тұтастығын тәрбиелеу. Адамгершілік қасиеттер ата-бабадан қалған салт-дәстүрлерінен ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып келе жатқан тәрбие жөніндегі іс-тәжірибесіне имандылық тәрбие мүмкіндіктерінен көрінеді.

    Адамзат ұлты ментүр-түсі, ұстанатын діні тілдік айырмашылықтарына қарамастан, адамдық тұрғыдан барлығы тең. Өйткені, олардың арғы тегі бір, барлығы Адам ата мен Хауа анадан тараған. Алла Тағала біреуді біреуден кеметіп, бір ұлтты екінші бір ұлттан ерекше етіп жаратқан жоқ. Ол үшін бәрі бірдей. Алайда, жалпы алғанда адамзатты мәдени-әлеуметтік және материалдық даму деңгейлеріне сәйкес бөліп қарауға болады. Бірақ, былайша бөлудің адамзаттың жаратылыс құндылығына ешбір қатысы жоқ. Алла алдында адамзаттың бірдей екендігін есте сақтап, түсінудің адамдардың өзара қатынас кезіндегі рөлі өте жоғары екендігін ұмытпаған жөн. Өйткені, мұндай түсінік неғұрлым кең тараған сайын, соғұрлым оларды қайырымдылыққа және өзара қатынаста кішіпейілді болуға қарай жетелей түседі. Ал, бұл түсінік адамдар арасында айтарлықтай кең тарамаса, онда олардың арасында өзара түсініспеушіліктің туып, біреудің екіншіге тәкәппар, менсінбей қарау сияқты жаман қылықтары етек ала бермек.

    Міне, осындай тәкәппарлық немесе біреуді менсінбей тұрған қылығын көре тұра қатынасыңызды үзбеуіңіз сіздің қарапайымдылығыңызды білдіреді. Қарапайымдылық қасиет – жаман қасиет емес. Ер адам қарапайым болғаннан зиян шекпейді. Керісінше, бұл адамзатты адами тұрғыда бір-бірімен тең дәрежеде қатынасқа түсуге жетелейді. Олай болса, қарапайымдылық дегеніміз – адамның атақ-даңқ, шен-шекпеніне емес, адамның адамгершілік қасиетіне деген құрмет. Сондықтан, ислам адамзатты тәкәппар болудан аулақ боп, қайырымдылыққа жақындауға шақырады. Бұл жөнінде пайғамбарымыз (с.ғ.с.) былай дейді: “Шындығында Алла маған сендердің біріңе-біреуің менсінбей қараудан аулақ болуларыңды тапсырған” [33].

    Егер тәкәппарлық пен адамның бірін-бірі менсінбеушілігіне келер болсақ, бұл тәкәппарлықтан адамгершілік тұрғысынан өте кедей екендігін көрсетеді. Өйткені, тәкәппар адамның ішкі жан дүниесінің таяздығы оның өзіне деген сенімсіздігін көрсетеді. Сол үшін де мұндай адам өзінің жаман қасиетін басқалардың назарына түсірмеуге тырысады. Сондықтан, адамдардың бойындағы жақсы-жаман қасиеттерін бірден байқау қиынға соғады. Мұндай адамдар кейде тек жақсы қырынан көрінуі мүмкін. Мұны тек араласу барысы немесе өткеннен жинақтаған тәжірибе арқылы ажыратуға болады. Алайда, қазірде әртүрлі салада тәрбиеленіп келе жатқан жастарымыз, ата-бабаның күнделікті өмірден түйген тәжірибесінен алатын пайдалы ешбір дүние жоқ деп есептейді. Сонда олардың ойынша өмірлік мұндай тәжірибелер мен қырағылық қасиеттер жалғыз-ақ күнде бойларына көктен түсе салатын сияқты.

       Ал, ішкі жан-дүниенің байлығы – Құран Кәрімнің негізгі көздеген мақсаттарының бірі. Егер кез-келген адам ғылыммен шұғылданар болса, онда қарапайымдылық қасиет оның білімі мен танымының артуына әсер етпек. Ал, егер біреу өндіріс қожайыны болса, немесе медицинамен құрылыс саласымен немесе басқа да ғылыммен айналысар болса, онда қарапайымдылық қасиет сол адамның әр салада тың жаңалықтар ашудағы ғылыми жұмыстарының артуына өз септігін тигізбек. Бұған пайғамбарымыз (с.ғ.с.) айтқан мына бір сөзін алуымызға болады: “О, Тәңірім менің білімімді арттыра көр деп айт” [30,47б.].

    Адамзат өміріндегі тәрбие құндылықтарының бірі – ар-ұят жөніндегі тәрбие құндылығы. Ар-ұят жөніндегі тәрбие құндылығы адамды теріс пиғылдағы іс-әрекет пен адам бойында болатын жақсы қасиеттерге қайшы келетін дүниелерді жасауға тосқауыл болады. Ар мен ұят – бір-бірінен ажырамас егіз, бауырлас ұғым. Осыған байланысты ар-ұят, дініміз бойынша имандылықтың негізгі элементтерінің бірі болып есептеледі (пайғамбар хадисінде) [25,65б.].

    Ар-ұят ұғымы біреуден ұялу сияқты жалаң мағынаны білдірмейді. Былайша білдірудің алдында имену немесе ұялудың кейде зиянды жақтары да болуы мүмкін. Ал, ар-ұят ұғымы үнемі жақсы қасиеттермен ғана ерекшеленеді. Бұған пайғамбарымыздың мына бір сөзін мысал етіп алуымызға болады: “Ар-ұяттың барлығы – жақсы қасиет” [25,63б.].

    Ар-ұятты тек жаман қасиеттерге тыйым салумен ғана шектеледі деп түсінбеген абзал. Ар-ұят ұғымы бұдан да кең мағынаны қамтиды. Ол жаман істерге тыйым сала отырып, сол мезетті адамды жақсы істерге жетелейді. Әрине, адам бойындағы имандылықтың аз да болса, дәні болса. Өйткені, иманды адамның іс-әрекетінен әрқашанда имандылық сезіліп тұрады. Ар-ұят пен екіжүзділік екеуі – қарама-қайшы ұғымдар. Олар ешқашан бірікпейді. Адамды жақсылыққа жетелейтін тәрбие кез-келген жанға адамдармен қатынаста бұл екі мінезді қатар алып жүруіне жол берілмейді. Ар-ұят дегеніміз – адамды діни немесе тәрбиелік мәні жоқ жаман қылықтардан сақтай отырып, сол мезетте оны адами құндылықтарды сақтау сияқты жақсы іс-әрекетке қарай жетелейді. Жақсы қасиеттерді жойылып кету қаупінен сақтайтын ар-ұяттың адамзат өмірінде өзіндік алатын орны мен рөлі болған жағдайда ғана іске асады. Сол үшін ар-ұят әлемде болып жатқан соңғы өзгерістерге қарамастан, “ислам әдет-ғұрпы” ретінде өз жалғасын таппақ. Ар-ұяттың жоғалуы – адам бойындағы имандылықтың азаюы.Сондықтан адамзат жер бетіндегі тіршілік атаулының ішінде ерекше жаратылған саналы жаратылыс екендігін сақтау үшін, бойларындағы ар-ұят құндылығын жоғалтып алмауымыз керек.

    Ислам дінідегі жақсы құндылықтарының бірі – қайырымдылық жөніндегі тәрбие.Қайырымдылық ұғымы біздің түсінігімізше, көбінде жетім-жесір мен мүсәпір, қайыршыларға жақсылық жасауға байланысты жалпы мағынада қолданылатын түсінік сияқты. Кейде бұл түсінік әке-шешеге қайырымдылық жасау мағынасында да қолданып жатады. Ата-анаға балаларының қайырымдылық жасауы ол екеуінің балаларын жақсы адам болуға жетелеген жақсы тәрбиелерінің өтеуі. Қайырымдылықтың маңыздылығын, әсіресе ата-анаға қайырымдылық жасаудың қажеттігі жөнінде Құран Кәрімде былай делінген: “Аллаға құлшылық қылыңдар! , Оған ештеңе теңестірмеңдер, ата-аналарыңа жақсылық жасаңдар”[22, 8:25 ].

    Сонда ата-анаға қайырымдылық жасаудың өтемі жақсы тәрбиемен өскен баладан, ал, ата-анаға мейірімсіздікпен қараудың қайырымы ата-ананы тыңдамай, өз дегенімен кеткен балалардан болатыны белгілі болды. Өйткені, «не ексең, соны орасың» демекші, бір нәрсенің өтемі сенің іс-әрекетіңе тікелей байланысты. Жақсы қасиеттерге деген қайырымдылыққа келер болсақ, ол жалпы игі қасиеттердің барлығын қамтиды. Бұл жөнінде пайғамбар хадисінде: “Қайырымдылық – жақсы қасиет” [25, 124б.].

    Осы сөз өз бойында көптеген құпияны сақтап жатқан, екі нәрсенің бетін ашып көрсетеді. Бұл екеуінің біріншісі- адамның айтқан сөзінде тұрып, уәдеден айнымауы болса, ал, екіншісі – басына қиындық түскен кезле адамның сол қиындыққа қарсы тұра алуының қажеттігі. Аят қайырымдылықтың осындай әртүрлі қажеттіліктерін айта келіп, сөз түйінін тақуалық пен шыншылдыққа әкеліп тірейді. Осылай өмірдің сан алуан қырларын қамтыған қайырымдылық ұғымының өте тереңде жатқандығын аңғарамыз.

    Адамзат – саналы жаратылыс иесі. Бұл адамды қалған тіршілік иелерінен ерекшелейді. Ақыл – адамға берілген қасиет. Адам санасыз болса, онда жан-жануарлардан ешбір айырмашылығы болмайды. Кез-келген бір іс-әрекетті атқармас бұрын адам алдын-ала ойланып алады. Бұл жөнінде ежелгі философтардың бірі адамды ақыл мен сана арқылы ғана амал қылатын тіршілік иесі деп анықтама берген. Ақыл-ой – адамзат баласына берілген артықшылық. Ол осы арқылы ойланады, түсінеді, соның көмегімен маңайында болып жатқан құбылыстарды сезіне алады. Содан кейін ғана ол өзінің істейтін іс-әрекетінің дұрыс яки бұрыс екндігінанықтап, өз шешімін қабылдайды. Ал осы қабылданатын шешім атқарылатын іс-әрекеттің негізгі жауапкершілігін өз мойнына алады. Былайша ойланып жұмыс істеу – адамның ынтасы мен шешіміне байланысты жауапркершілік негізінде ақылмен атқарылатын процесс. Егер бір істі атқарарда ойланған түйін дұрыс болса, онда шешім оң нәтижесін бермек. Ал, ой қате болса, онла шығарылған шешімнің адамға керісінше зияны тиюі мүмкін.

    Олай болса, ақыл-ой — адам өміріндегі ең ірі құндылықтардың бірі.Оның шығаратын шешімі адамға тек қазіргі уақытта ғана керек емес, сонымен қатар оның барлық тағдырына әсер етеді. Атақты философ Декарт “ақыл-ойды, адамзаттың ерекшілігі” деп есептеп: “Мен ойлай аламын, сондықтан мен бармын” , — деген [7,125б.].

    Кез келген саладағы қандай да бір жетістік ешқашан тегін келмейтіні белгілі. Бұндай жетістік ізденіс, оқу немесе қандай да бір істің ақыл-оймен жіті қадағаланып жасалануы нәтижесінде ғана келеді. Белгілі ұстаз Аббас ал-Уқад өзінің бір еңбегін “Ақыл-ой – ислам парызы” деп атаған. Ал, атақты философ Ибн Рушд “жаратылыстарды талқылау” атты шығармасында ақыл-ойды дұрыс қолдануды шариғат тұрғысынан қарағанда міндет деп есептеу керектігін атап көрсеткен. Екі ғалым да бұл тұрғыда өте дұрыс көзқараста болған. Өйткені, ірі мәдениетті жасау адамзаттың ақыл-ойын дұрыс бағытта қолдануы мен басқа да бойындағы күш-жігерін жүйелі түрде жұмсау нәтижесінде ғана келмек. Бүгінгі таңдағы ең өзекті мәселелердің бірі — өсіп келе жатқан қыздарымыз бен ұлдарымыздың жадына ақыл-ойды қалай пайдалану керектігін үйрету. Бұл үшін біз олардың діни түсінік пен іс-әрекет және өз бағытын анықтау кезінде экстремистер шеңберіне кіріп кетуінен немесе діннің атын жамылған жалған ұрандардың жетегінде кетіп қалмауын жіті бақылауымыз қажет. Өйткені, бұндай жеңіл-желпі әдістермен жасалған іс-әрекеттің арты жақсылыққа апармайды. Сол себепті осындай қиындықтарды жеңу үшін қоғамға әр іс-әрекетті ойланып және ғылыми негіздерге сүйене отырып жасап, бұрынғы бабалардың жолын қайта қалпына келтіруіміз керек.

    Қатігездік – жаман қасиет. Адам қуғынға ұшырап, жалғыздықтан жапа шегіп, көкірегін ыза кернеген кезде өмірден теріс айналып, өзінен-өзі түңіліп кететіні белгілі. Бұл, әсіресе, қайғысын бөлісіп, көңілін аулап, оның өзіне-өзі келуіне ақыл айтар ешкім болмаған жағдайда тіптен қиын. Сонымен бірге, мұндай тағдыр-тауқыметтің тепкісін көрген кекті де, ызалы халық зұлымдықтың құрсауында жатып, өмірде өздеріне берілген құқықтар үшін күреседі. Қазірде адамдардың жеке-жеке немесе топ-топ болып жүргізіп жатқан күрестерінің барлығы, олардың адами құндылықтарын сақтау мақсатында жүріп жатыр. Әділеттілік – адамзат жер бетінде пайда болғаннан бері барша халыққа танылып келген ең көне құндылықтардың бірі. Әлімсақтан бүгінгі күнге дейінгі аралықта жалғасып келе жатқан күрестің мақсаты – зұлымдықты жойып, орнына әділеттіклік орнату. Дін бізге зұлымдыққа қарсы тұрып, осы зұлымдықтың құрбаны болып отырғандар мен жапа шегушілерге көмектесуді бұйырады. Бұл жөнінде хадис шарифте: “Зұлымдық жасаушы және одан жапа егуші бауырларыңа көмектес” — деген. Сонда сахабалардың бірі пайғамбарымыздан зұлымдық жасаушыға қалайша көмектеспекпекпіз? – дегенде пайғамбарымыз: “Сен зұлымдықтан қайтару арқылы оған да, жәбір көрушіге де көмектесе аласың”, — дейді [25,145б.].

    Алла әлемді жаратқан кезде тура жолда жүру үшін әділ таразы қойған. Бұл жөнінде Құран Кәрімде: “Алла шексіз етіп көкті жаратты, өлшемде қиянат жасамау үшін әділдік таразысы құрылған” – делінген [22, 9:12].

    Алла Тағала адамға әділ болуды және жақсылық жасауды бұйырған. Зұлымдықты жасаушы адамның кесірі айланып келіп өзіне тиеді. Ал, тәубасына келіп, Аллаға құлшылық келтіргендердің дұғасын Алла қабылдайды және кешірім жасайды. Бұл адамға берілген құқыққа байланысты емес, тәуба келтіруші адамның өз ықтияр-еркінде. Ислам әділеттілікті іске асыруда қалай болса солай жасала салатын шала шешімдерді қабыл көрмейді. Адамзаттың өркениетке жетіп, тұрақтылықта өмір сүруі мен жақсылыққа бөленуі үшін әділеттілік бәрінен биік тұруы керек. Сондықтан, әділдік процесі кезінде біреуді алалау немесе бөліп, жарып қарау деген болмайды. Әділдік алдында үлкен мен кіші, бай мен кедей, күшті мен әлсіз, басшы мен жұмысшы және т. б. барлығы да тең. Сол себепті, ислам әділеттілік принципін ұстанудың жалпыға ортақ болуын талап етеді. Бұл туралы Құран Кәрімде: “Алла үшін айғаққа тартыла қалғандай болсаңдар, ол сендердің ата-аналарыңның, туғандарының пайдасына шешілмейтін іс болсада әділеттен, аумаңдар” , — делінген [22, 16:26 ].

    Адамзаттың барлығы жалғыз-ақ жаннан жаратылған. Кейбір адамдардың белгілі бір кезеңде басшы немесе шенді адам болуы, қалған адамдар сол адамның құзырына бағынышты болады деген түсінікті бермесе керек. Себебі адамзат құндылығы тұрғысынан қарағанда барлық адам тең. Міне, осы адамзат құндылығы ғана барша мәселенің түйіні болмақ. Дін біреуге жақтас болып, әділдіктің адал жібінен аттауды және қиянат жасауға жол бермейді. Сондықтан, жеке адам мен қоғам өмірінде әділдіктің шоқтығы биік тұруы керек. Әділдік адамдар арасында теңдік орнатып, олардың арасында қандай да бір жіктің шығуына жол бермейді. Әділдік болған жерде адам құқығының барлығы сақталады. Қоғамда тұрақтылықты қалыптастырып, қауіпсіздікті орнату мен адамдар арасындағы байланысты күшейтуде әділдіктің болуы өте маңызды екендігінде күмән жоқ. Әділдік әрбір адамға құқықтың тең түрде бірдей бөлінуін қадағалайды. Ал, бұл қоғамдағы тұлғалардың азаматтық қасиеттерін сақтауға мүмкіндік береді.

    Қоғамдағы тұлғаның болмыс бітімі қандай екендігіне қарамастан, ол осы әділдік құндылығын қай салада болмасын сақтауға міндетті. Адамдар арасында әділдік дәнін себу, негізінде, адамның ішкі жан-дүниесіне байланысты. Егер, адам өз жанына әділдік ұрығын егіп, іс-әрекетіне теңдік пен тұрақтылықты орната білсе, онда ол басқалармен қатынасында да әділ бола алады. Олай болса, адамның өз басынан басталатын мұндай тазалық – жеке тұлғалармен және қалың көпшілікпен өзара қатынаста әділ болуға жетелейтін басиапқы нүкте.

    Аманат – жеке адамдар мен қалың көпшілік өміріндегі маңызды құндылықтар мен негізгі міндеттердің бірі болып есептеледі. Ислам діні аманатты имандылықтың белгісі және дінмен пара-пар дүние деп қарап, оған зор мән берді. Басқаша айтқанда, аманаттың болмауы – имандылықтың жоқтығын білдіреді деген сөз. Мұнда ешқандай жаттық жоқ. Өйткені, тілдік мағына жағынаналғанда екеуі бір мағынаны беретін егіз ұғым. Бұл жөнінде қасиетті пайғамбар хадисінде: “Егер кімде-кім ораза ұстап, намаз оқығанымен аманатқа берік болмаса, оның діншілдігі шамалы” , — делінген. Ал, сонымен қатар, дініміздегі ең қиын және ең оңай нәрсе не ? деген сұраққа пайғамбарымыз: “Ең оңай нәрсе “Лә иллаһа илла Аллаһ, Мухаммад расул Аллаһ” , — деп шаһада келтіру. Ал ең қиыны – аманат” , — деген екен [25, 126б.].

    Алла алдында және өзге адамдар алдында тіпті, өз ар-ұжданы алдында адамгершілік қасиетті аяқ асты ететін жаман қылықтардың барлығы да аманатқа жасалынатын қиянатпен байланысты болып келеді. Аманат – шала шешімді қабылдамайтын және құндылықтардан бөле-жара қарауға болмайтын дүние. Сондықтан, не аманат не қиянат болу керек. Ал, бұл екеуінен тыс үшінші бір дүние болуға жол жоқ. Аманат — өмірдің барлық салаларын қамтыған көп формалы ұғым. Аманаттар тізімінің басында адамның өзі үшін таңдаған ең үлкен аманаты келеді. Бұл аманат – алдымен адамның құдай тапсырмасын орындаудағы жуапкершілігін білдіреді. Құран Кәрім бізге Алланың бұл аманатты адамнан бұрын көкке, жерг және тауларға тапсырып, олардың қай-қайсысы да мұндай аманатты арқалап жүр алмағанын айтады. Сондықтан, Алла Тағала жер мен көкті және олардың арасындағы барлық дүниені адамға меншіктеп, оның осының бәріне жауапты етеді. Бұл — өте үлкен жауапкершілік және ауыр міндет. Аманатты сақтау – адамға тән жақсы қасиеттер мен барлық игіліктерді дамыта отырып, барлық жерде қайырымдылық пен әділдік құндылықтарын орнату болып табылады.

    Омар Хайям “Алланың өзі берген аманатын, кезінде қайта өзіне тапсырамын” дейді. Сопылар түсінігінде “шыбын жан” — Алланың аманаты. Адамның міндеті – оны аман-есен сақтау, жай сақтап қоймай, сол “аманат” берген мүмкіндік арқылы Абсолютті тануға ұмтылып, әрекет ету. Енді уақыты келгенде оны тапсыру қажет. Бірақ, сол жан иесі “Алланың берген аманатын” дұрыс сақтай білді ме, жаса дегенін жасай алды ма? Жасай алған жоқ. Жасаса ол “кәміл адам” дәрежесіне көтерілер еді. Жоқтау — осы аманаттың орындалмағаны үшін өкініш. Өкіну деген өздігінен танымдық категория. Жоқтау басу айтумен тоқтайды. Оның формасы – сабыр. Сопылық мистицизм сатылары шариғат, тарикат, хакикат болып бөлінеді. Осы тарикат немесе жолдың бірнеше күйлері бар. Солардың бірі – сабыр. Мағынасы – Жаратушының ісіне араласпау, соған бас ию. Жоқтау, міне осылай Жаратушы ісін мойындаумен тоқтауы керек.

    Адамзат өмірінде үлкен рөлге ие және терең әсері бар маңызды құндылықтардың бірі – адалдық құндылығы. Ислам тұтас халықтар мен жеке адамдар арасында өзара қатынас орнату мақсатындағы адалдық құндылығының ең терең мағынасына көз жібере отырып, оған еркше назар аударады. Әртүрлі салаға қатысты Құран Кәрімдегі адалдық мағынасының қалай қолданылатынын көретін уақыт жеткен сияқты. Адалдық ұғымы тек достың арасында ғана болады деген тар түсінікті бермейді. Ол барлық халықтар мен жеке адамдар және топтардың арасындағы байланыстарды толық қамтиды, яғни мұның мағынасы тым тереңде жатыр. Ислам негізі бойынша, адалдық, шыншылдық пен тақуалыққа тіклей байланысты. Бұл жөнінде Құран Кәрімде адал адамдар мен сабырлы жандарды, шыншылдар мен тақуалар дп былай суреттеген: “Адал адамдар – шындықты ғана сөйлейтіндер мен тақуалар” , — деген [22, 25:3].

    Адалдықтың жоқтығы адамдар арасында байланыстың жойылуына әкеледі. Шындығында, адамзат періште емес және қоғам арам істерден ада, тап-таза болады дегенге сенетін ақымақ емеспіз. Алайда, жасырып жабары жоқ, адамзат өз арақатынасын өзі бұзады. Жүректеріне тыныштық пен сенімділік орнату үшін адамдар өзара өнегелі істерге ұмтылмайынша, яғни адалдық болмайынша, қоғам тұрақты және қауіпсіздікте өмір сүре алмайды.

    Біздің өміріміздегі ұмытылған құндылықтардың бірі – уақыт. Біз бұл құндылықты, өкінішке орай, бағалай алмаймыз. Негізінде біз күнделікті өмірімізде көп уақытымызды жоғалтып аламыз. Дәлірек айтсақ, сол уақытымыз өзімізге жау секілді құтылғанша асық боп, ешбір пайдасыз тектен-текке өлтіреміз. Ал, шындығында пайдалы іспен шұғылданатын кез бен көңіл көтеретін уақыттардың арасындағы айырмашылықтарды көбінде айыра бермейміз. Керісінше, екеуін араластырып, өміріміздің ешбір мәнсіз өтуіне жол ашып береміз. Атақты дамаскілік ғалым Жамал ад-Дин ал-Қасими адамдардан уақыт құндылығын қадірлемей, босқа өткізіп жатқандарына қынжылып, “Егер уақыт сатылар болса, осынау адамдардан уақыттарын сатып алып, пайдалы іске жұмсар едім” , — деген екен.

    Уақыт – діннің баса назар аударатын және оны игілікті шаруаларға жұмсауға міндеттейтін негізгі құндылықтардың бірі. Алла Тағала осынау құндылықтың адамзат өмірінде қаншалықты маңызға ие екендігін білдіру үшін Құран Кәрімде көптеген аяттарда уақыт атымен ант еткен. Ата-бабамыздан бізге сіңген ауыз екі тілімізде кеңінен тараған мына бір сөзді еске алайық: “Уақыт – семсер сияқты, дұрыс кесе алмасаң өзіңді кеседі” және “алтын-уақыт” деп көп қолданатынымыз мәлім. Бұл уақытымызды нәтиже беретін амалға арнау керектігін немесе адамның істейтін әрекеті Алла үшін немесе адамдарға қандай да бір пайдасы бар іс-әрекет болуы қажет. Уақыттың маңыздылығын тағы да ескере отырып оны сақтау керектігін жөнінде пайғамбарымыз (с.ғ.с.) адам қиямет күніне барғанда жауап беретін үлкен жауапкершіліктің ішіне кіретінін айтады. Яғни, бұл жауапкершіліктің ішіне “адамның өмірін неге жұмсағаны” кіреді. Ал, адам өмірі – оның уақыттарының жиынтығы. Бұл жөнінде ақын Ахмад Шауқи:

    Күн күледі төбеден, түн кіреді,

    Өмір бізді жылатып, күлдіреді.

    Адамзат жүрегінің қағыстары

    Өмірдің қысқалығын білдіреді, — деп жырлаған.

    Сонымен уақытқа көз жүгірте қарап отырып оны адамның өз өмірінде бірдемемен айналысып атқарған еңбегінің жемісі деп те қарауға болатын сияқты. Бұл яғни, уақыт құндылығы мен іс құндылығының арасындағы байланысты білдіреді. Жұмыссыз өткен уақыт — өлген уақыт. Ал, іс, уақыт болмайынша өз нәтижесіне жетпейді. Ал, бос уақыттың соңы кейде жақсылық әкелсе, кейде бармақ тістетеді. Бұл жөнінде пайғамбарымыз (с.ғ.с.) : “Көптеген адамдарға екі нығмет берілген: денсаулық және бос уақыт’ [25,123б.].

    Күнделікті әңгімелесу барысында көп қолданылатын түсініктердің бірі – құрмет құндылығы. Бұл құндылықты біз адамға немесе көзқарасқа немесе кез келген бір халыққа арнап: сыйлы адам, құрметтеуге тұратын көзқарас, құрметті халық және т. б. деп айтатынымыз белгілі. Әрине, біз сондай болуға тартатын жалғыз нәрсе – сол адамдар мен халықтың немесе сол бір көзқарастың ерекшелігі екендігі күмәнсіз. Міне, осы ерекшілік жоғалған кезде біз кейбір қарама-қайшылықтарға ұшыраймыз. Құрметтеу құндылығының бағалау құндылығымен тікелей байланысы бар екендігі айқын. Менің жалпы жаратылысым маған адамды және көзқарасты сыйлауды үйреткен, яғни мен сыйластықты бағалаймын және оның құндылығын мойындау қажеттігін білемін. Құрметтеу құндылығы – жеке өміріміз бен қоғамдық өмірімізге тікелей байланысы бар ірі құндылықтарға жатады. Бұл құндылықтың негізгі өзегі – адамның өзін-өзі қадірлеу болып табылады. Адамның өзін-өзі құрметтеуі – екінші бір адамды сыйлаудың алғашқы бастамасы болмақ. Адамға деген құрмет – адам тірі жүргенде ғана көрсетілмейді, сонымен қатар, ол бұл дүниеден өткен соң да көрсетілуі керек [22, 25:5].

    Құрметтеу құндылығының жан-жақтылығы адамның өзін-өзі бағалауы негізге ала отырып, өміріміздің барлық саласында өзара араласудан туындайды. Содан кейін барып, әрбір қоғамның бастапқы бөлшегі боп саналатын ұйым сияқты бізге ең жақын топ, жанұямызға деген құрмет болу керек. Жанұямызға деген құрмет ата-ананы сыйлаудан басталады. Ата-ананың балаларын алдыңғы қатарлы азаматтар етіп, олардың ертеңгі күні қоғамды гүлдендіруге ат салысарлықтай азаматтар етіп дайындауға дейін балаларына деген қамқорлықтары мен беретін тәрбидегі алатын орнын бағалай біліуіміз керек. Өмірдегі осы екеуінің алатын орнының маңыздылығы туралы Алла Тағала: “Сендерге Тәңір тек өзіне ғана бойсынуды бұйырды, ата-аналарың жақсылық жасауды өсиет етті” , -деген. Жалпылама алғанда, біздің бұдан білетініміз – қоғам мен жанұя шеңберінде кішінің үлкенге деген көрсететін ізеті [22,3:14].

    Діни және өнегелі құндылықтарды бағалау керек. Өйткені бұл құндылықтар адамдар арасындағы қатынастар мен қауіпсіздікті қамтамасыз етеді. Осылайша, адамдар арасындағы қатынасты сақтау – адамзат қоғамындағы теңдікті орнатады. Яғни қоғамға зиянды әрекеттер әкелетін адамдардан алыс болып, мүмкіндігінше өнегелі жандарға жақтас болуға ұмтылған жөн. Құрмет тек қана адамдармен ғана шектелмейді, сонымен қатар, өмірдегі басқа да орталарға байланысты айтылады. Бұған қоса құрмет Алла Тағаланың жаратқан мақұлықтарының бірі хайуандарға да көрсетілуі қажет. Бұның барлығы, егер де адам құрмет құндылығын сақтар болса, онда жеке адам өмірін болсын немесе қоғамдық өмірді болсын алға жылжу мен дамуға қарай жетелемек.

    Ауызекі тілімізде сақталып, күнделікті өмірде “Имандылық негізі – тазалық” деп қолданып келе жатқан түсінік бар. Бұл түсінік тазалықтың имандылықтан бөлінбес тұта сұғым екендігін білдіреді. Тазалықтың былайша жоғары маңызға ие болуы – тек бұл екеуінің жалаң байланысын білдірмейді, сонымен бірге, тазалыққа адам жанында берік орналасқан сеніммен байланысқан имандылық қосылғанда ғана осы мәнге ие екендігін білдіреді. Сондықтан, тазалық болу үшін адам бойындағы мықты діни негізге сүйенген имандылық тарапынан қуатты қолдау болу керек. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бұл тек имандылық жолымен ғана келеді деген: “Имандылықтың жетпістен аса түрі бар. Олардың ішіндегі ең ұлығы – Лә иллаһа Аллаһ сөзі, ал ең кішісі – жолды кедергі болар нәрседен тазарту” , — деген [25,125б.].

    Тазалық – имандылықтың материалдық жағынан бөлінбес бөлігі болған сайын, сонымен қатар, оның мағыналық жағы да арта түспек. Сондықтан тазалық – тек сыртқы көрініс қана емес, сонымен бірге, ішкі жан дүниемен де берік байланысы бар екендігін түсінуіміз керек. Біз өтірік айтпайтын, боқтап сөйлемейтін адамды – таза тілді, ал жалпы қоғамның, жеке адамның мүлкіне  қол сұқпайтын адамды – таза қолды адам деп атайтынымыз белгілі. Олай болса, рухани және материалдық жағынан тазарған қоғам – таза қоғам деп есептеледі. Яғни, тазалық құндылығы — өмірлік мәнге ие құндылықтар қатарына жататындығы аян болды. Сол себепті біз тазалық құндылығынсыз жеке адамды немесе кез келген қоғамды мәдениетті деп атай алмаймыз. Адамдардың қоршаған ортаның тазалығынан материалдық және рухани лаззат алып, қоғамның алға жылжуының барлық саласында белсенді түрде ат салысуына мүмкіндік тудыруымыз керек.

    Адамзат – қоғам болып өмір сүретін жаратылыс иесі. Кез келген жан қоғамнан тыс, өз бетінше өмір сүре алмайды. Қоғамнан жеке бөліну адам үшін рухани және материалдық жағынан бірдей өлім болып есептеледі. Адамдар арасындағы байланыс олардың өмірлерінң негізі болып саналады. Адам тек қана материалды зат емес, сонымен қатар, тек санадан ғана тұрмайды, ол – бұларға қоса өмірдегі өз ар-ожданын сезіне алар сезім мүшелері бар тіршілік иесі. Негізінде, адамдар арасындағы байланыс алуан түрлі болып келеді. Кейде мұндай байланыс сүйіспеншілік немесе бауырластық және достық немесе басқа да пайдалы біріккен байланыстар болуы мүмкін. Кейде ол басқа да қатынастармен ұштасуы мүмкін. Бұл байланыстар күшті және әлсіз жағына қарай әртүрлі дәрежелерге бөлінеді. Аталған құндылықтар арасындағы адамдарды бір арнаға тоғыстыратын құндылық – достық құндылығы. Достық сөзі (арабша “садық”) – шындық сөзінен шыққан. Шындық — өтірікке, жалғандыққа және осындай арам пиғылдағы әрекеттерге қарсы ұғым. Шынайы достық дегеніміз арнайы бір мақсатпен немесе есеппен достасудан ада, екі адамның арасындағы өзара сезімдерге негізделіп, сол сезімдердің арасындағы келісімдермен болатын шынайы сенімділікті білдіреді. Кейіннен екі адамның арасындағы өзара сезім біртіндеп достық пен қатынасқа негізделе бермек. Достық жеке тұлғаның дамуында әсіресе, жастық кезеңнің дамуында үлкен рөл ойнайды. Осынау ыстық достықтың негізі – аманат пен адалдықты және ықыласты аңғартады. Дос өз бейнесін көруі үшін досының айнасы болуы керек. Адамның жолдасын алдамауы – оның өзін алдамауы болып табылады.

    Достық деген ұғым – таңдауға келмейтін дүние. Алайда, ақымақ досқа сенуге болмайды, себебі ол зиянын тигізіп, адамды бұзатын қылықтарға жетелеуі мүмкін. Бұл жөнінде: “Ақылды дұшпан – ақымақ достан артық” делінген халық мақалында. Жолдас дегеніміз досының қуанышты күндерінде қасында жүріп, басына іс түскенде қашық кететін адам емес, керісінше, қайғысына да қуанышына да ортақтасатын, әр кез жанынан табылатын жан болуы керек. Досының басына бұлт үйірілгенде теріс айналып кету дос адамның адалдығына жатпайды. Өйткені жолдас адамның достығын жай күндегіден қарағанда басына іс түскенде көбірек қажетсінеді. Осындай қиын кезең достық адалдығын не алдамшы екендігін нақты анықтайды. Бұл жөнінде мына бір өлең жолдарынан байқауға болады:

    Қиын кезде Алладан көмек келіп,

    Дос пен дұшпанымды айыра алдым, — депті.

    Шын дос жолдасы үшін өмірін беруден тартынбайды және оған мүмкіндігі келгенше жәрдемін береді. Араб жері пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) пен Әбу Бәкрдің және де басқа сахабалардың арасындағы шынайы достықтың куәсі болды. Олай болса шынайы достық – ойдан шығарылған қияли дүние емес. Достық дегеніміз – жақсы іске ниеттеніп, соған мүмкіндігінше ынталы болу және оны іске асыруды мақсат етеді. Мұның барлығы адамның өз бойындағы күшіне байланысты.

    Егер үмітті — өмір өзегі десек, хақ сөзіне қайшы келмейтініміз анық Үмітсіз өмір – бос өмір, онда ешқандай бір мағына болмайды. Алайда, үміт пен өлімді – егіз ұғым деп айтуымызға болады. Үміт – адамның өмірге деген сүйіспеншілігін арттырады, сол үшін де, адам өзіне және өз қоғамы мен өмірдің дамуы үшін жұмыс істейді. Ал, жалпы алғанда дін – адамзат жанына үміт дәнін себеді. Бұдан келіп, имандылықтың үмітпен өте тығыз байланыста екендігі және ол екеуі жалғыз ғана бірлік ұғымын білдіретіні шығады. Әрбір мумин адам өмірден түңіліп немесе күдер үзіп жан тыныштығынан айырылуға жол бермейді. Өйткені мумин адам ұлы Алла Тағалаға және оның әділ, әрі рақымшыл екендігіне сенеді. Сондықтан адам жақсы істің артынан өтеуі қайтарылатынын біледі. Алла Тағала адамзатты бір анадан ғана жаратқандықтан барлығына рақымшылықпен қарайды. Сондықтан Алла муминге де, кәпірге ризық берген. Муминнің жабырқау дегенді білмейтіндігі Құран Кәрімде былай көрсетілген: “Алланың рахымынан тек сенбеушілер ғана үміт күтпейді”, — делінген [22, 6:4].

    Бұдан үміттің – имандылықтың табиғи нәтижесі боп саналатыны шығады. Былайша үміттің бастауы имандылық негізінде жатуы, онда ірі нығмет пен құдайлық мейірімділіктің жатқандығын көрсетеді. Ал, Алланың рахымшылығы – оған құлшылық етуде. “Егер үміт болмағанда, “ана баласын емізіп, орманшы тал екпес еді””, — делінген пайғамбарымыздың хадисінде. Алла Тағала шектен шығып күнәға батып, кейіннен тәубаға келетіндерге үміт есігін айқара ашып отыр. Бұл Құран Кәрімде былай көрсетілген: “Ей, Күнәкәр пенделерім! Тәңірдің рақымынан түңілмеңдер! Алла қаласа сөз жоқ бар күнәні кешіреді. Алла өте жарылқағыш, әрі өте мейірімді [22, 5;7].

    Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) жүрегіне қамығу бұлтын үйірген жан табиғатынан жаңылыс баса беретінін айтады. Сондықтан, білмей істеген қателіктің айыбы жоқ. Алайда, біле тұра әдейі қателік жасау – адамды Алладан теріс айналуына әкеледі. “Адам атаның ұрпақтарының барлығы да қателеседі, қателесушілердің дұрысталуы – тәубаларына келу”, — деген пайғамбарымыз (с.ғ.с.) [25,69б.].

    Міне, адасқандардың тәубаға келуі мен үміттерін жоғалтпауын қолдай отырып, Құран Кәрім бізге Алла Тағаланың тәубаға келушілерді ұнататынын білдірсе, пайғамбар хадисінде Алла тәубаға келгендерге қуанады делінген. Бұның барлығы күмәндануға жол бермейтінін және үміт есігінің әрқашан да ашық, ешқашан жабылмайтынын көрсетеді. Бұл Алламен оның әділдігіне деген сенімді бекітіп, адамзат жанындағы үміт отын тұтатып, сол сенімді іске асыруына мүмкіндік тудырады.

    Адамның үмітін жоғалтпауы — өмірден күдерін үзбеуі. Былайша үміттің адам бойында болуы – сол мезетте адам жанын сенімділікке толтырып, алда тұрған күллі кедергіні жеңіп шығамын деген бір сезім тудырады. Өйткені үміт – адам бойындағы күшін алдындағы бөгетті жоюға қарайды. Біз үміт отын сөнбеуін — өмірдің жалғасуы деп ойлаймыз.Бірақ оған сәл тереңірек үңіліп, байыппен қараймыз. Өйткені, біз оның жақсы жағын да, жаман жағын да көрмей, тек бір жақты бағыт алып отырамыз. Шындығында, біздің өміріміз біржақты ғана емес қой, оның жақсы жағы да, жаман жағы да бар. Сол сияқты үміт ұғымының да дұрыс, әрі бұрыс жақтары да бар. Біз үміттің жақсы жағын жаман жағынан басым етіп көрсетеміз. Ал, үміттің үзілмеуі мен сол үмітке деген тұрақтылық адамның өз дегенін мәнсіз әрі алдамшы өмірден талап етуіне әкеледі. Өмірге деген сенімнің босқа екндігі жөніндегі түңіліс туралы Илия Абу Мади өзінің “Өмір фәлсафасы” атты атақты өлеңінде былай деген:

    Нәфсілікпен жүрген кей адам

    Жанталасар өлерде,

    Жамандығын ғана көріп дүниенің.

    Жақсы ой болмас көңілінде,

    Жан сұлулығын түсінбей,

    Кінә да қояр өмірге.

    Бойында жоқ үміті,

    Тек арам пиғыл сенімде.                                               

    Отбасындағы тәрбие қай заманның, қай қоғамның болсын ойшылдары мен зерделі зиялыларын толассыз толғанысқа, үздіксіз ізденіске түсірген ізгі мұрат екені даусыз. Бүгінгі таңда жас ұрпаққа ұлттық тәрбие ауадай қажет болып тұрғанда, отбасындағы тәрбиенің маңызы өте зор. Өмірдегі орны мен міндетін үйреніп, әрі тәрбиелеу қоғам мүшесінің бір бөлігі болған — әрбір отбасы үшін парыз. Дүниеге келген әрбір ұрпақтың жан-дүниесіне адамгершілік-имандылық қасиетті сыйлау отбасының міндеті болып табылады. Жастар тәрбиесі дұрыс жолға қойылса, әрбір отбасы мен елді мекен, жалпы бүкіл еліміз дамыған, мәдениетті жоғары елдің азаматын тәрбиелеп, болашаққа зор үмітпен қарайтын болады. Осы орайда отбасылық жағдайдағы ерлі-зайыптылардың бір-біріне деген міндетін қарастыратын болсақ, Алла Тағала Құранда: “Олар – сендерге киім, сендер де – оларға киімсіңдер” деп адамды киімге теңестіреді [22, 5:9].

    Өйткені, суық пен ыстықтан сақтайтын, ұятты жерін жабатын киім. Ерлі-зайыптылар да киім іспеттес. Бір-бірін қорғап, кемшіліктерін толықтырып, күнә істеуден тыйылатындығын ескертеді. “Еркектер әйелдерді билеуші” деген аятта айтылғандай ислам діні жанұяның отағасы ретінде құқықты ер кісіге беріп отыр [22, 15:59].

    Ер кісілерге бұл құқықтың берілуі олардың күшті болуы және жанұясын асырауға мүмкіншілігі жететіндігінен. Сондықтан, ер кісінің жанұядағы басты міндеті әйелін, бала-шағасын асырау. Отбасы асырау ер кісінің міндеті екендігін аяттан көріп отырмыз. Бірақ, қазіргі таңда бұл заңдылық өзгерген тәрізді. Яғни әлеуметтік жағдайларға байланысты кейбір отбасын әйел заты қамтамасыз етуде. Ал, кейбір ағаларымыз жалқаулықпен жұмыс істемей, бала-шағасына қажетті қаражатты табудан махрұм болып отыр. Әйел затымен тату-тәтті өмір кешу үшін көңілін қалдырмай жақсылық жасап, ақ көңілділікпен дөрекі болмау қажет. Ерге әйелімен қандай мәміледе болу керектігін мына аяттан білуге болды. “Сондай-ақ олармен жақсы шығысыңдар. Егер оларды жек көрсеңдер сендердің жақтырмаған нәрселеріңде Алла көптеген хайыр (жақсылық) жасап қойға болуы мүмкін” [22, 6:9].

    Олай болса әрбір ер кісі өз жұбайына әрдайым мейірімді болып, оның кемшіліктерін көргенде сабырлық сақтауы ахлақи міндет болып табылады. Сонымен қатар ер кісі үй тіршілігін, жайын ұмытпауы керек. Тірлігі біткен соң үйіне барып бала-шағасына қарап арадағы сүйіспеншілікті нығайтуы тиіс. Ер кісі осыншалықты нәрседен жауапты болса, әйел заты не істеуі қажет болар екен дейтін болсақ, ең алдымен әйел кісі еріне бағыну керек. Еріне бағыну, оның айтқанынан шықпау міндеттерін орындаған жағдайда әйел өз міндетін орындаған болады. Сонымен қатар ерінің тапқан табысын ысырап етпей орны-орнымен жұмсап, үйді таза ұстап, балаларына дұрыс тәрбие беру сияқты міндеттер бар. Отбасы құрылған соң ата-ананың сүйеніші, мақтанышы, қуанышы сәби болады. Бала өмірдің сәні. Ата-ананың ең басты міндеті балаларының материялдық шығындарын өтеу. Оған мына хадис сілтеме айтуда: ‘Бір адамның қайыр жолында жұмсаған ақшасының ең жақсысы жанұясына жұмсаған ақшасы” [22, 3:9].

    Бала Алла Тағаланың бізге берген аманаты болғандықтан оларды дұрыстап ішкізіп-жегізіп, өмірлерін қауіпке итермелеу керек. Бұл үшін ата-ана Алла Тағаланың алдында жауап беретін болады. Ата-ана біздерді мәпелеп, өсіріп, ер-жеткізіп, бой жетуіміз үшін қолынан келген барлық мүмкіншілігін жасап тәрбиелесе, біздер де сол ата-анамызға құрмет көрсетіп, қартайған шағында жекіместен, көңілін қалдырмастан соңғы деміне дейін аялап қарауымыз керек. Ата-анаға қарсы келместен бағыну, перзенттің ең басты міндеті болып табылады. Себебі, діни тұрғыдан да бұл міндет парыз етілген. Құранда көптеген аятта ата-анаға жақсылық жасауды, оларға қарсы келмеуді қатаң түрде ескертеді. Мысал ретінде құран аятына тоқталсақ: “Адамдарға ата-анасын қарайласуды бұйырдық’ [25,145б.].

   Сонымен, ойымызды қорытсақ ислам құндылықтарының адамға деген, қоғамға деген тәрбиелік мәнін атап көрсеттім. Оның қазіргі таңдағы жастарымыздың ой-санасына көптеген пайдалы нәрсе беретіні мәлім болды. Және де біз бұл құндылықтарсыз адами қасиеттердің дами алмайтынын ұмытпауымыз керек. Ол бізге ауа мен су сияқты қажет, мұны жадымыздан шығармауымыз орынды.

    Тап қазіргі кезде қоғамның тек материалдық тұрғыдан ғана біржақты дамуы дұрыс болмайтындығын түсіндіретін зәрулік туып отыр. Ал рухани құндылық — өмірдің барлық саласын дамытуға қозғау салатын негізгі тірек болып табылады. Осы тіректен қалған дамушы күштер бастау алады, өйткені, мұнсыз ешқандай нәрсе жасау мүмкін емес. Бұл екеуі – бір-бірінен ажырамайтын, керісінше бірін-бірі толықтырып тұратын дүниелер. Бұл жеке тұлғалар мен топтардың ара қатынасын сақтап, тұрақтандырады және адамзаттың бақытты өмірі мен тұрақтылығын, қауіпсіздігін нығайтады, сондай-ақ, қоғамдық мақсаттарды іске асыру үшін барлық адамдарды рухани және материалдық деңгейде өркендеуге жетелейді.       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

    Қорыта келгенде, дін тек құлшылық етумен және әдет-ғұрыптармен, діни мейрамдармен ғана шектелмейді. Дін адамзаттың мәдениетіне, қоғамдық санаға, адамгершілік қағидаларына ықпал әсерін тигізеді. Қазіргі уақытта қоғамның материалдық және рухани келісімді, бейбітшілік және өзара түсінушілікті нығайтуға жетелейді. Ислам құндылықтары ислам ақидасы мен ислам ахлағына негізделген. Дін – бұл әдет-ғұрып, дәстүр, үкімдер, құлшылық ету тәртібі мен шарттары, жөн-жоралғы, мінез-құлық және құндылықтар жүйесі. Ислам құндылықтарының әрқашанда қоғаммен тығыз байланыста екендігін айтқым келеді. Бүгінгі таңда әлемде кең қанат жайған көптеген діндер және сол діндерді қабылдаған көптеген дін өкілдері кездеседі. Бірақ әрқайсысының діни өмірлері, діни сенімдері әр түрлі. Дегенмен барлығы бір қоғамда өмір сүруде. Адамзат табиғатында бір Құдайға сенім қажеттілігі бар. Адамзат сол қажеттілікке сүйене отырып, қоғамнан өз орнын алып, кандайда бір дін сенімін ұстанады. Ислам әлемдік дін ретінде әлемнің түрлі ұлттары мен ұлыстарының мәдениеті мен дүниетанымдық, өмір бағдарлық және жүріс-тұрыс, мінез-құлық ұстанымдарының, бағыт-бағдарының негізінде жатыр. Ислам барша адамзатқа рақымшылықпен жіберілген. Барша адамзатқа жіберілгендіктен, ислам құндылықтары жалпы адамзаттың құндылықтарымен үндес. Бейбітшілік пен рақымшылдық тазалық пен инабаттылық, мейірімділік пен кішіпейілділік, мәрттік пен адалдық мұраттары ислам дінінің адамзат үшін бейбітшілікпен тыныштық діні. Ислам нәсілшілдік, ұлтшылдық және адамды кемсітушілікті қабылдамайды. Адамдарды нәсілі мен ұлты, атақ-дәрежесімен шығу тегіне қарап емес, адамның тақуалығы мен көркем мінезі, руханикемелдігіне қарап таразылайды. Ислам негізінде тәлім-тәрбие алған мұсылман қарым-қатынастарда ізгілік, әдептілік, ұстамдылық, сабырлық және шыдамдылық танытады.Ислам діні білім мен ғылымды қоғам үшін аса қажетті құндылық ретінде қарайды. Ислам құндылықтары адам мен қоғам өмірінің барлық салаларын қамтиды. Адамзатқа ортақ құндылықтарды насихаттайды. Адамзат қоғамында ұрпақтарға дұрыс тәлім-тәрбие беру әрқашанда өзекті болған. Ислам тәлімдері мен өсиеттері адамзатты тура жолға, көркем мінез-құлыққа, жақсы іс-әрекетке шақырады.  

    Дінсіз қоғам, қоғамсыз да дін өмір сүруі мүмкін емес. Дін қоғамның дамуына бірден — бір әсер ететін қозғаушы күш. Бұны өткен тарихымыздан анық көруімізге болады. Сол діндердің ішінде ислам діні қоғаммен және сол қоғамды қалыптастыратын адамзат дүниесімен өте тығыз байланысты. Қоғамымызда діни салаға катысты мәселелер — 1992 жылғы «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы» заңмен ретке келді. Мамандардың бағалауы бойынша бұл заң халықаралық қатынастарға сай келеді. Қазақстанның демократиялық реформалар жылдарында қоғамымызда діни құрылымда да айтарлықтай өзгерістер болғаны сөзсіз. Бұл тұрғыда қазір Қазакстанда 46 конфессия мен деноминациядан өкілдік танытатын 2192 діни бірлестік әрекет ететінін айтудың өзі жеткілікті.

    Міне, мен бұл біліктілік бітіру жұмысымда Ислам дінінің коғамымызда алатын орны ерекше екендігін нақты дәлелдермен түсіндіруге тырыстым. Ислам дінінің қоғамымыздағы білім сатасына, мәдениетке және рухани өмірге косқан үлесіне кең көлемде тоқталып өттім. Ислам діні мен қоғам арасындағы ара — қатынас және Исламның құндылықтарының қоғамдағы маңызы жайлы терең мәлімет беруге әрекет жасадым. Әрине ислам құндылықтарының коғамдағы орны мен рөлін бұл біліктілік бітіру жүмысымда айтып жеткізу немесе түгел қамту мүмкін емес. Өйткені Ислам діні аса қуатты өміршең, он төрт ғасыр өтсе де мән- маңызын жоғалтпаған дін.

    Жеке адамдардан отбасы әрі қоғам құрылатындықтан, Ислам дінінің қоғаммен тығыз байланыста болуы табиғи нәрсе. Өйткені Ислам діні қоғамдағы әрбір жеке адамды да, көпшілікті де қамтиды.

    Бұл тақырыпта ислам дінінің коғаммен байланысы, рухани өмірге қосқан үлесі, күнделікті тіршілікте алатын орны, қоршаған ортаға көңіл бөлуі жайында сөз қозғадым. Сонымен қатар қоғамдағы әрбір адам үшін діннің қажеттілігіне , иманды адамдардың қоғамға тигізер пайдасы мол екеніне көз жеткізуге де болады. Ислам құндылықтарының батыстық бұқаралық ақпарат күралдары жазып жүргендей құбыжық емес, гуманистік потенциалының тамыры терең, мол екендігін, қазіргі жаһандану жағдайында адамзат үшін мәні зор, өзекті болып отырғандығын ашып көрсетуге тырыстық. Исламның тазалыққа, әділдікке, этика мен эстетикаға да көңіл бөлгендігі, қоғамға өз пайдасын тигізбей қоймайды. Ислам дініндегі сенімнің, қағидаттардың әрбір жеке тұлға үшін, әрі қоғам үшін де, рухани жағынан пайдасы орасан зор. Сонымен қатар Ислам құндылықтарының қоғам тыныштығына қосар үлесі бар екендігі айтылмай қалған жоқ. Сөз соңында қорыта келе айтарым, Ислам құндылықтарының қоғамда алатын орны да, қоғамға қосар үлесі де ерекше дегім келеді. Бұның бәрін қазіргі қоғамымызда, күнделікті өмірімізде кездестіретіндігіміз сөзсіз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

 

1. Әбішев Қ. Философия. Алматы, Ақыл кітабы 1998ж. – 6б.
2. Гегель. Философия истории. М., 2005ж. – 322б.
3. Лейашвили П.Р. Ценность как категории аксиологии. Тбилиси, 1990ж. – 11б.
4. Л. Ф. Ильичев, П. Н. Федосеев, С. М. Ковалев, в. Т. Попов. Философский энциклопедический словарь. – М., 1983. – 201б.
5. Сорокин П. Человек. Цивилизация. Общество. М., 1992ж. – 72б.
6. Нұрмұратов С. Рухани құндылықтар әлемі: әлеуметтік – философиялық талдау. Алматы, 2000ж. – 15б.
7. Д. Антисери и Д. Реале. Западная философия от истоков до наших дней. Том 4. От романтизма до наших дней – ТОО ТК “Петротолис”, Санкт-Петербург, 1997ж. – 291-293б.
8. Ницще Ф. Генеология морали, Сочинение в 2-томах, М., 2001ж. – 113-116б.
9. И.А. Ильин. Философия Гегеля как учение о конкретности «Бога ичеловека». В 2-томах. Наука. С. – П. – 1994 — 179б.
10. Соловьев В. Идея сверхчеловека. Сочинение в 2-х томах, М., 1998ж. – 629б.
11. Ергалиев И. Формирование духовности человека и философии. Казахская философия канун 21 века. Алматы, 1998ж. – 82б.
12. Косиченко А. Духовный путь: существование к осмысленному бытию. А. 1998ж. – 74-75б.
13. Соловьева Г., Вл. Соловьев: вера любовь. Проблем духовного развития. Алматы, 1998ж. – 107б.
14. Қасымжанов А. Х. Рухани тамырлар. Қазақ. Алматы. Білім, 1994ж. – 90б.
15. Ғабитов Т. Х. Қазақ мәдениетінің типологиясы. Алматы, Қазақ Университеті, 1998 ж. – 168-169б.
16. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы, 1998ж. – 46-47б.
17. Темірбеков А. Психология. А., Мектеп, 1996ж. – 96б.
18. Васильев А. С. История религии Востока. М., 1998ж. – 86б.
19. Ислам энциклопедиясы. Алматы, 1998ж. – 107б.
20. Өзей, Рамазан. Ислам дүниесі, 2003ж. – 19-20б.
21. А. Артемьев, С. Канаев, Г. Билянова: Основы религоведения. Алматы. Білім, 2003ж. – 134б.
22. Х. Алтай, Құран Кәрім қазақша түсінігі – 234б.
23. Рахмет самалы журналы 6, 2002ж. – 20б.
24. Сейітбеков С., Нысанбаев С., Ислам әдебі, 1998ж. – 75-76б.
25. Хадистер жинағы. Алматы 2002ж. – 23б.
26. Риязус-Салихин, хадис, 1-том, 2002ж. – 26б.
27. Бухари, Сахих хадистер, Алматы, 2004ж. – 26б.
28. Мишқат әл-Мәсәбих. Хадис, 1-том 2003. – 35б.
29. Языжы, Сейфеддин. Негізгі діни мағлұматтар. Алматы. 2000ж.
30. 21-ғасыр: Білім беру және руханият мәселелері: ғылыми еңбек жинағы
31. Сабуни Мухаммад Әли. Құран тәпсірі 2-том
32. Амалдардың құндылықтары. Алматы. Өлке, 2007ж. – 472бет
33. Дианет ислам энциклопедиясы, Стамбул, 1995ж. – 356б.
34. Дар әл-Фикр әл-араби. Ахлақ ғылымына кіріспе. 1993 – 264б.
35. Абдул-Малик ибн Мухаммад әл-Қасым, “Тұман ішіндегі жастарға”, А. Шапағат-Нұр, 2005ж. – 40б.
36. Осман Қарабиық. Ислам діні, А. КазМдиаГрупп, 2007ж. – 320б.
37. Ф. М. Рифаъи. Ислам мәдениеті, А. 2007ж. – 240б.
38. Имам әл-Бұхари. Жек тұлғаның әдептері, А. 2005ж. – 176б.
39. Абдығалиева Г. Қ. Религиозная этика и аксиология. А., Қазақ Университеті. 2003 – 54б.
40. Идрис Шах. Суфизм. М., Клышников, Комаров и К. 1994 – 384б.
41. Қожа Ахмет Иассауи. Диуани Хикмет. А,. 2000 – 354б.
42. Рухани тәрбие сабақтары. А., Дәуір. 2003 – 72б.
43. Ә. Дербісалиев, Ислам және заман. А., 2003 – 560б.
44. Н.Ж. Байтенова, Қ.А. Затов, А.Т. Құлсариева, А.Д. Құрманалиева. А., Қазақ Университеті. 2006 – 356б.
45. А. Қасабеков, А.Ж., Алтаев Қазақ философиясы. А. Ер-Дәулет. 1996 – 184б.
46. 46. Б. Бейсенов. Ислам құндылықтары. әл-Фараби мәдениет тарихында. Қасымжанов оқулары 2006ж.
47. А. Ақмамбетов. Ораза – тән және жан саулығының кепілі. ҚазҰУ хабаршысы Ң 2 (28) – 2007ж.
48. Ғ. Нұрбосынов. Отбасындағы тәрбиелік мәні. ҚазҰУ хабаршысы Ң2 (28) – 2007ж.