Арабтардың Орта Азияны жаулап алуы және дінмен бірге келген тарихи білім

 

Жоспар

 

 

Кіріспе………………………………………………………………………………..3

 

I тарау. Араб мемлекетінің құрылуы…………………………………………………………10

 

II тарау. Арабтардың Орта Азияны жаулап алуы……………………………………..17

 

III тарау. Араб жаулап алушылығының Орта Азияға тигізетін ықпалы және Қазақстанға дінмен бірге келген тарихи білім туралы……………………..23

 

Қорытынды………………………………………………………………………………………………..40

Пайдаланған әдебиеттер тізімі……………………………………………………………………43

 

 

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. XX ғасырдың 90-жылдарынан бергі уақыт әлемінің жекелеген халықтары мен өркениеттері үшін ірі дүмпулер мен өзгерістер заманы ғана емес, сондай-ақ бүкіл адамзат тағдырындағы бетбүрыс кезең де болып отыр. Осы «Үлы жаңару кезеңі» (Л.Снайдер) әлемдік дамудың екі қарама-қарсы тенденцияларын: дүниежүзі елдерінің бір-бірімен барынша тығыз жақындасуы (ғаламдану) және әлемдегі әр түрлі өркениет ошақтарының оқшаулануы, өз үлттық аймағындағы оқшаулануы (локалдану) сияқты тенденцияларды байқатып отыр. Алайда, болашақ осы екі беталыстың алғашқысында екеніне күмәніміз жоқ. Мүны бүкіл адамзаттың өткен тарихы дәлелдеп берді. Енді ғана табалдырығын аттаған жаңа XXI ғасыр әлемдік өркениеттердің ғаламдық сипатын одан әрі айқындай түсуде, өйткені сан-салалы дүниежүзілік процестердің қай-қайсының болмасын тағдыры өркениеттер тоғысы иірімдерімен тығыз байланысты болып келеді.

Әр түрлі деңгейдегі интеграциялану, атап айтқанда, Орталық Азия, Евразия және бүкіләлемдік деңгейлердегі интеграцияланудың аса қажеттілігі жөнінде елбасымыз Н.Ә.Назарбаев та соңғы жылдары жиі айтып жүр және ол қазіргі таңда іс жүзіне асып та жатыр.1

Қазіргі таңдағы халықаралық байланыстардың барынша кеңеюі, интеграциялану мен ғаламданудың қарқын алуы бүкіл әлемдік мәдени-тарихи процеске әр түрлі аймақ халықтарының атсалысуы мәселесінің зерттелуін күн тәртібіне қойып отыр. Соның ішінде, әсіресе мәдениетаралық өзара ықпалдастық, оның оқшау этникалық мәдениеттерінің эволюциясындағы рөлі туралы мәселенің өзектілігі барынша артып отыр.

Мәдениеттің өзара ықпалдастығы — өзара қарым-қатынасқа түскен халықтардың дамуына және бүкіл адамзаттық мәдени қорының байытылуына ықпал ететін объективті қүбылыс. «Мәдениет — бүл диалог, пікір алмасу және төжірибе алмасу, басқа халықтардың қүндылықтары мен дәстүрлерін игеру — оқшау жағдайда ол солып, кері кетеді», — деп атап көрсетілді мәдениет саласындағы саясат жөніндегі бүьсіләлемдік конференцияның Декларациясында.2 Қай халық болмасын басқа халықтардың мәдениетімен қарым-қатынаста

болып, бір-біріне ықпал-әсерін тигізу арқылы байып, алға басып отыратыны белгілі. Бүл турасында өз кезінде атақты шығыстанушы В.В.Бартольд былай деп атап көрсеткен еді: «Прогрестің басты факторы — халықтар арасындағы өзара тығыз қарым-қатынастың болуында екені қазір дәлелденіп отыр, халықтардың өркендеп, дамуы немесе кері кетуі олардың нәсіліне немесе оларды қоршаған табиғи ортаға да байланысты емес, оның басты себебі — бүл халықтар өз тарихының әр түрлі кезеңінде халықтар арасындағы байланыс көпірін түрғыза алды ма, жоқ па, міне осыған байланысты».1

Халықтар арасындағы мүндай байланыс орта ғасырларда, негізінен, әр түрлі елдерді жаулап алу арқылы пайда болған үлан-ғайыр империялар түрінде болды. Осындай империяның бірі — орта ғасырлық араб халифаты. Халифат өз дамуының ең бір шарықтау шегіне жеткен кезде «Ескі дүниенің» ширегінен астамын (Солтүстік Африкадан Үндістанға дейін) алып жатты. Мәселе бүл мемлекеттің көлемі жағынан аса ауқымды болуында ғана емес, тарих үшін ең маңыздысы — осы мемлекетте әр түрлі өркениеттер ықпалдастыққа түсе отырып, жаңа, жоғары дамыған мәдениетті туғызды. Бүл мәдениеттің тілі —  араб тілі, ал идеологиялық негізі — ислам болды. Сондықтан да бүл мәдениет араб-мүсылман мәдениеті деген атқа ие болды. Араб-мүсылман мәдениеті жоқ жерден пайда болды дей алмаймы. Арабтар жаулап алған территорияда бағзы замандардан бері Тигр мен Ефраттың, Иран мен Сирияның, Египет пен Индияның, Алдыңғы және Орта Азияның өркениетті халықтары мекен етті.

Орта ғасырлардағы мүсылман елдеріндегі бүрын-соңғы болып көрмеген аса зор мәдени өрлеу көптеген шығыстанушылардың бүл дәуірді «Мүсылмандық Ренессанс» дәуірі деп сипаттауына негіз берді.

Мүсылмандық ренессанс мәселесі әлі күнге дейін толық шешімін таппаған, даулы мәселелердің бірі болып табылады. Орта Азия аймағында Мүсылмандық ренессанстың әрекет ету ықпалына тартылды деп сенімді түрде айта аламыз. Бүған мүсылман дәуірінде өмір сүрген әл-Фараби, Махмүт Қашқари, Ибн Сина, т.б. сынды атақты ғүламалардың шығармашылығы бүлтартпас дәлел бола алады. Орта Азия топырағынан шыққан үлы ғүламалар өздерінің тендессіз туындылары арқылы өз уақытының интеллектуалдық дәрежесімен салыстырғанда аса жоғары деңгейге көтерілгені даусыз. Алайда, мүның өзі бүл ғүламалардың өз халқының бүған дейін жинақтаған мәдени жетістіктерін өз бойына сіңіріп, ары қарай дамуына сырттан жаңа бір серпін алғанынан деп үғыну керек.2

Аравия түбегінде VII ғасырдың 20-жылдарында діни реформатор Мүхаммед пайғамбарымыздың қызметінің нәтижесінде пайда болған және пайғамбар қайтыс болғаннан кейінгі 20 жыл ішінде сол дәуірдегі аса қуатты державаға айналған Араб халифаты өзінің жаулап алушылық жорықтарымен сол кездегі Иран, Орта Азия және т.б. Орта ғасырлық мемлекеттер тарихына елеулі әсерін тигізгені бізге белгілі.

Араб-мүсылман өркениетінің тарихы сияқты, оның таралуына ықпал еткен факторлардың бірі болып табылатын араб жаулап алуларының тарихы да бүрмаланушылықпен қарастырылып келді. Европа және әсіресе орыс және кеңес зерттеушілерінің еңбектерінде арабтар түрпайы діндерін күшпен енгізіп отырған ашкөз, фанатик жаулаушылар ретінде көрсетілді. Кеңес тарихнамасы соғысқа баға беруде әр кез методологиялық әлсіздік танытты.1 Патшалардың, қолбасшылар мен ақсүйектердің әрекеттеріне объективті баға беруге кедергі келтіретін «таптық көзқарас» үстем болды. Объективті талдаудың орнына «Кеңес одағы халықтарының шетжерлік жаулаушыларға қарсы бірігіп күресудегі тағдырының ортақтығын» дәлелдейтін идеологиялық тапсырысты орындауға үмтылыс байқалды. Ғаламдық ауқымдағы оқиғаларға баға беруде, әркез бірдей орынды бола бермейтін түрпайы «моральдылыққа» бой үрылды. Мысалы: араб жаулап алуларына қатысты, ол кейініректе қандай мәдени және моральдық нәтижелерге алып келгендігі анағүрлық маңыздырақ. Соғыстар, жаулап алулар қүрбандықтар мен қиратуларсыз болмайды. Тарих тек жасампаз ғана емес, ол сондай-ақ қиратушы да (соңғы нәтижеде жаңаны жасау мақсатында). Арабтар, түріктер, монғолдар әлемдік тарихта әрдайым күні өткен мәдениетті қиратушылар рөлін атқарып отырды. Ерте дүниенің соңына қарай Римнің, Иранның, Орта Азияның және басқа да аймақтардың өркениеттері қүддырап кеткен еді. Ескі өркениеттің орнына жаңа, прогресшіл өркениет орнауға тиіс болды. Мысалы, күні өткен антика өркениеті көшпелі халық — ғүндардың батысқа қарай қозғалысымен басталған халықтардың үлы қоныс аударуы нәтижесінде талқандалып, орнына сапалы түрде жаңа өркениет пен қоғамдық қатынастар қалыптасты.2 Ерте замандардағы жаулауылықтың рөлін дүрыс түсіну үшін бізге араб-мүсылман мәдениетінің өкіддері көмекке келеді. Атап айтқанда, XIV г. өмір сүрген атақты араб ойшылы Ибн Холдун мемлекеттер мен өркениеттердің пайда болу тарихында көшпенділердің рөліне аса зор маңыз берген.

Оның тарихи циклдар туралы теориясы бойынша баяу климатты елдерде көшпенділер тарихтың анагүрлым белсенді қозғаушы күші болып табылды. Олар отырықшы халықтарға қарағанда анағүрлым тез қозғалысқа түседі, шапшаң. Отырықшы елдердің жерлерін әркез жаулап ала отырып көшпенділер үлан ғайыр империялар қүрады. Алайда, жүз жиырма жылдай уақыт өткен соң жаулап алушы-көшпенділердің үрпақтары, қалалық өмірдің қолайлы жағдайларында өмір сүре отырып, сол өмірге үйреніп және бірте-бірте өздеріне тән күш-қайрат, төзімділік, батылдық, тәуекелшілдік, климаттың қолайсыз жағдайларына шыдамдылық сияқты табиғи қасиеттерін жоғалта бастайды.1 Олар нәзік те әлсіз, жалқау әрі қорқақ бола бастайды: «ауа райының қолайсыздықтарынан оларды үйлері, ал жауларынан қамалдардың дуалдары мен жалдамалы әскері қорғайды және ең бастысы, оларда бірлік жоқ, мүліктік теңсіздіктің салдарынан олардың арасында алауыздық туындайды». Қажет жағдайларының бәрі бар адамдар өмір сүруге қажет қаражат табу үшін еңбектенгісі келмейді, қоғамда тоқырау басталады. Қалалық өмірдің ықпалымен халықтың қүлқы бүзылады, сөйтіп қоғам бірте-бірте азғындай бастайды. Сол уақытта көрші далалы аймақтардан көшпенді жаулаушылардың әскері келеді, сөйтіп тарих қайталанып отырады.2

Ибн Хаддунның теориясы кейбір зерттеушілердің көшпенділерді жолында кездескеннің бәрін қырып-жоюшы, қиратушы күш ретінде көрсеткен түжырымдарымен қайшы келеді. Көшпенділердің отырықшы аудандарды жаулап алуы, араб ойшылының пікірі бойынша, мемлекеттің қүрылуына алып келеді. Осылайша, көшпенділер отырықшы егіншілердің территорияларын өзіне қосып ала отырып, «мықты экономикалық базаға ие болады, ал өздері қуатты әскери күшімен халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді… Мүның өзі экономиканң түрақтануына, қолөнердің гүлденуіне, жауланып алынған халықпен ортақ жоғары рухани мәдениеттің қалыптасуына және ең бастысы, әр түрлі этникалық бірліктерден қүралған біртүтас халықтың қалыптасуына ықпал етіп отырды».3

Осы түрғыдан алғанда араб жаулап алуларын (араб әскерінің негізгі бөлігі көшпенді-бәдәуилер болған еді) күні біткен ежелгі өркениеттердің орнына жаңа, жас, прогресшіл өркениеттің орнауына ықпал еткен халықтардың үлы қоныс аударуының қүрамдас бір бөлігі ретінде қарастыруға болады. Батыс тарихнамасында, соның ішінде кеңес тарихнамасында да халықтардың үлы қоныс аударуы дәуіріндегі Батыс Европадағы герман, кельт және басқа да тайпалардың қозғалыстары жөнінде өте көп зерттелген. Бүкіл Европа континентінің қоғамдық-мәдени бет-бейнесін түбегейлі өзгерткен бүл процестің басталуына Орталық Азиядан шыққан ғүн тайпаларының батысқа қарай жылжуы ықпал еткен еді. Зерттеуші Қ.Т.Жүмағүловтың пікірі бойынша дәл осындай қүрылысты Шығыс тарихынан да байқауға болады.1 Әлемдік тарих үшін аса маңызды салдарлары болған арабтардың ҮІ-ҮІІІ ғғ. Азия, Африка және Европадағы қозғалыстары мен жаулаушылықтары осындай қозғалыстар еді.2 Алайда, тарихта елеулі із қалдырмай-ақ жойылып кетіп отырған германдықтардың, ғүндар мен түріктердің державаларынан өзгеше, араб жаулап алуларының нәтижесінде пайда болған империя халифат әлемдік өркениетке өлшеусіз зор үлес қосты. Мәселе бүл мемлекеттің көлемі жағынан аса ауқымды болуында ғана емес, тарих үшін ең маңыздысы —  осы империяда әр түрлі өркениеттер ықпалдастыққа түсе отырып, жаңа, жоғары дамыған өркениетті туғызды. Жаңа пайда болған өркениеттің материалдық және рухани жетістіктері бүкіл әлемді өзіне қаратты. Түрпайы, дамудың төменгі сатысында түрған халықтар түрмақ, христиандардың өзі исламның, араб мәдениетінің, мүсылмандық өмір салтының ықпалына түсті, одан қолдан келгенше үйренуге тырысты.

Көптеген халықтар (соның ішінде Испаниядағы вестготтар) арабтардың келуін жақсылықтың нышаны ретінде қабылдаған: жергілікті түрғындар өздерінің тиран билеушілерін қуып, оның орнына анағүрлым демократияшыл болып табылатын араб билігінің орнауын артық көрген жағдайлар аз кездеспеген.

Мәселенің зерттелуі деңгейі. Жалпы, араб жаулап алушылығы мәселесі дүниежүзі тарихшыларының назарына ертеден-ақ ілігіп келеді. XX ғ. Басынан бастап-ақ бүл мәселе төңірегінде батыстың атақты ғалымдары көп зерттеу жүмыстарын жүргізе бастады. Жоғарыда айтып кеткеніміздей, араб жаулап алушылығы бүрмаланып келді.³

Соған қарамастан араб жаулап алушылығы мен исламның орнын, оның әлем халықтарының мәдени дамуына ықпалын объективті түрде зерттеуге үмтылу да жоқ емес. Осындай жүмыстардың қатарына А.Мецтің «Мүсылмандық Ренессанс» («Мусульманский Ренессанс»)3, Г.Э.Фон Грюнебаумның «Араб-мүсылман мәдениетінің негізгі белгілері» («Основные черты арабо-мусульманской культуры»)4, У.М.Уоттың «Исламның ортағасырлық Европаға ықпалы» («Влияние ислама на средневековую Европу»)5 атты еңбектерін жатқызута болады. Ағылшын тарихшысы У.М. Уотт өзінің жоғарыда аталған еңбегінде ислам өркениеттің үлылығы жөнінде айта келе, былай деп көрсетеді: «Христиандар мен мүсылмандар, европалықтар мен арабтар барған сайын «біртүтас әлемге» тартылып отырған қазіргі таңда исламның әлем халықтарына, соның ішінде Европаға ықпалын зерттеу аса өзекті. Ортағасырлардың христиан жазулары мүсылмандарды көп жағдайда заңсыз қаралаганын қазір көпшілік жүрт мойындап отыр. Әлі де болса, біз өзіміздің мәдени мүрамыздағы мүсылман ықпалының рөлі мен көлемін төмендетуге тырысамыз. Европалықтар өздерінің мүсылман мәдениетіне қаншалықты дәрежеде қарыздар екендігін мойындайтын уақыт жетті», — деп көрсетеді.1 Сонымен қатар араб жаулап алушылығын және араб-мүсылман мәдениетінің әлемдік тарихтағы орнын объективті көрсетуге тырысушы тарихшылардың қатарына сондай-ақ А.Р.Гибб «Арабская литература. Классический период», Э.Леви-Провонсаль «Арабская культура в Испании», Дж С.Тримингэм «Суфийские ордены в исламе», В.В.Бартольд «Ислам», Е.А.Беляев «Арабы, ислам и арабский халифат в ранее средневековье»,О.Т.Большаков «История халифата», Е.Э.Бартельс «Насир-и-Хосров и исмайлизм», В.А.Гордлевский «Ходжа Ахмет Ясеви», С.М.Прозоров «Из истории религиозно-политической идеологии в раннем халифате», И.М.Фильштинский «История арабов и халифата (750-1517)», А.Д.Кныш «Мировозрение ибн-Араби. К истории суфиских учений», Идис Шах «Суфизм», Ирмиява «От халифата до блистательной порты», тағы басқа зерттеушілерді жатқызуға болады. Аталған еңбектерде араб жаулап алушылығы мен мәдениетіне объективті баға берілгендіктен де, біз бітіру жүмысымызда бүл еңбектердегі түжырымдарға сүйендік.

Араб жаулап алушылығы мен оның Иран, Орта Азия, т.б. елдерге тигізген әсері жайлы Н.Нүртазина2, Е.Қартабаева3 секілді зерттеушілердің еңбектерінде мәселеге байланысты оң көзқарас қалыптаса бастаған.

Ғылыми жүмысының деректік негіздері. Ғылыми жүмысын жазу барысында  түрлі деректер,   соның  ішінде  әсіресе,   жазба  деректер кеңінен    қолданылды.    Араб    жаулап    алушылығына    байланысты маңызды   дерек   көзі   ретінде   ат-Табаридің4   еңбегін   пайдаландым. Сонымен қатар жеке-жеке басылым болып шыққан әл-Балазуридің еңбектері1, Наршахидың2, Бехакидің3 еңбектерін, тақырып ислам дінімен тығыз байланысты болғандықтан ең басты дерек көзі ретінде Қүран Кәрімді4 және Мүхаммед пайғамбардың хадистерін5 пайдаландым. Орта Азия халықтарының өміріндегі өзгерістерді зерттеу үшін бізге, ең алдымен, осы дәуірде өмір сүрген түркі ғүламаларының, атап айтқанда әл-Фарабидің6, Махмүт Қашқаридің7 және тағы басқа ғүламалардың еңбектері басты деректер болып табылады.

Ғылыми жүмысын жазуда Батыс пен Шығыстың өзара ықпалдастығы, еуразиялылықтың тарихи тамырлары жөнінде соңғы жылдары жаңаша түрғыдан көп зерттеу жүмыстарын жүргізіп жүрген қазақстандық тарихшы Қ.Т.Жүмағүловтың8 еңбектері бағыт-бағдар беретін әдістемелік-теориялық негіз ретінде қодданылды.

Жүмыстың мақсаты мен міндеті. Ғылыми жүмысын жазудағы алға қойған мақсатымыз араб жаулап алушылығының тарихи маңызын көрсету болып табылады. Осы мақсатты орындау үшін төмендегідей міндеттер қойыдды:

— Мүхаммед пайғамбар негізін салған ислам дінінің күшімен
біріккен араб мемлекетінің қүрылуын анықтау;

— Арабтардың Орта Азияны жаулап алу жолдарын көрсету;
— Араб жаулап алушылығының Орта Азияға тигізген ықпалын
анықтау;

• Араб-мүсылман мәдениетінің Орта Азия халықтарына рухани, материалдық, мәдениетіне тигізген ықпалын қарастыру.

 Ғылыми  жұмысының мерзімдік шегі.   Негізінен  біз  ҮІІ-Х ғғ. кезеңін қамтыдық. Өйткені, дәл осы кезенде араб мемлекеті пайда болып, өзінің жаулап алушылық жорықтарын бастаған еді.

Ғылыми   жүмысының  қүрылымы.   Кіріспеден,   үш   бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен түрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                    I тарау.  Араб мемлекетінің қүрылуы

Үлан-ғайыр Аравия түбегінің көлемі 3 млн. км². Ол шөл дала, қүмды жер. Теңіз жағалаулары ғана егіншілікке жарамды. VI ғасырда арабтар көшпелі мал шаруашылығымен айналысушыларға және отырықшы диқандарға бөлінетін. Оның ішінде араб қоғамының басым көпшілігі мал бағатын көшпелілер болатын. Олар бедуиндер деп аталатын. Малдан жылқы, қой, ешкі, түйе өсіретін. Шонжар бедуиндердің қора-қора малы, үйір-үйір асыл түқымды жылқылары болды. Әр тайпада түк малы жоқ, тақыр кедейлер де жеткілікті болды. Олар көбінесе кесіртке мен жбайы қүрманы қорек етті. Тайпалар руларға бөлінетін. Рудың бай қуатты отбасылары кедей туысқандарына қарайласуы керек болды. «Қанға — қан» деген кек алу дәстүрі болды. Тайпа басшысы шейх, ру басшысы — сайдтар өз қалауы бойынша басқарды (барлық мәселені өзі шешті).

Қолөнер, егіншілік Аравияның оңтүстік-батысында, Иеменде жақсы дамыды. Иеменнің ертерек дамуына оның сауда жолында деддалдық рөл атқаруы әсер етті. Ол Египет пен Палестинаның. Сирияның арасында, ал II ғасырдан бастап бүкіл Жерорта теңізінде делдалдық рөл атқарды.

Үндістаннан теңіз арқылы әкелінген товарлар Иеменде түсіріліп, түйелерге артылып Палестина, Сирия арқылы Батыс Европа елдеріне жетіп жататын.

Аравияның батысындағы Хиджаз облысында Иеменнен Сирияға баратын жолда үлкен сауда-саттық қаласы Мекке орналасты. Оның көпестері көрші елдерге жылына бірнеше рет үлкен керуендер жабдықтап жіберіп отырды. Меккенің орталық алаңында куб тәріздес Кааба мешіті болды. Оның төрінде қасиетті «қара тас» түрды, ал айналасында араб тайпаларының қүдайларының мүсіндері қойылған болатын. Әр тайпа өз қүдайына қүлшылық етті. Бүл арабтар арасында алауыздықты күшейте түсті. Каабаның маңында жанжалға, айтыс-тартысқа, үрыс-керістерге тыйым салынды.

VI ғасырларда арабтар елінде алғашқы қауымдық қүрылыспен қатар, қүлдық қоғам да орын алды. Бірақ қүл иеленушілік қатынас дамып, жетілмеді. Алғашқы қауымдық қүрылыс негізінде феодалдық қатынастар да қалыптаса бастады.

Арабтардың жеке топтары біздің заманымызға дейін-ақ көршілес Палестина, Сирия елдеріне қоныс аударып, тіпті Иорданияда арабтардың Гассанид патшалығы да қүрылған болатын. IV ғасырға

 

қарай   Месопотомия   мен   Сирия   шекарасында  Лахмидтер   әулеті басқарған араб патшалығы қүрылды. Ол VII ғасырдың басына дейін сасанидтік Иранға вассалдық тәуелділікте болды.

Біздің заманызға дейінгі I ғасырда арабтар Египетке де қоныс аударды. Мысалы: Копт қаласындағы түрғындардың жартысына жуығы арабтар болды. Бүл жағдай кейін араб жаулап алушылығын жеңілдетті.

Шонжар арабтар көршілес бай елдерді — Сирияны, Египетті, Иранды жаулап алуды аңсайды. Бүл жерлерден бағалы олжа, жер, мал басып алуға болатын еді. Бүл елдердің байлыгына қызықтырып, өз кедей-кепшіктерін жорыққа әкетуге тырысты. Бірақ соғысты ойдағыдай жүргізу үшін араб тайпаларын біріктіру керек болды.

Бірігуге араб көпестері де ынталы болды. Өйткені, VII ғасырдың басында Аравияның оңтүстік бөлігі мен Қызыл теңізге шығатын жолды Иран басып алды, ал Аравияның солтүстігінде Византия үстемдік етті. Бүл Мекке мен Иеменнің делдалдық саудасына зиян келтірді. Бүрын керуен саудасынан пайда көретін бедуин тайпасы, енді кедейлене түсті.

1853 жылы К.Маркстің Ф.Энгельске жазған хатында «Могамет уақытында Европадан Азияға шығатын сауда жолы ерекше өзгерді және араб қалаларының ол уақытта сауда қатынасы нашарлау болды» делінген.1

Сауда барған сайын нашарлай берді: көпес керуендері Қызыл теңіз жағасына сирек келетін болды. Сондықтан да бай көпестер бүрынғы сауда жолдарын қалпына келтіру және жаңа жолдарды басып алу үшін араб халықтарын біріктіріп, жорыққа аттануға мүдделі болды.

Араб тайпаларын біріктіріп, көршілес бай елдерді басып алу үшін шонжарлар жаңа дінді — ислам дінін пайдаланды. Ол діннің негізін Мүхаммед пайғамбар қалады.

Мүхаммед пайғамбар 570 (571) — 632 жылдары өмір сүрген. Ол Меккеде үстемдік қүрған корейшиттердің кедейленген отбасында өмірге келген. Әкесінің аты — — Абдулла, анасының аты —  Әмина. Ана қүрсағында пайда болғанына жеті ай толғанда әкесі дүние салады. Мүхаммед пайғамбар туғанда күн шықпай түрып-ақ оның жүзінде рисалат нүры қүйылган (жамандықты айырылтушы сәуле). Ешбір заманда нәресте дүниеге келгенде нақ мүндай қүбылыс болмаған және тіпті болмайды екен. Рисалат нүры қараған көздерді қарықтырады.

Төрт жасына дейін сүтанасы Халиманың бауырында болды. Содан соң өз үйіне табыс етілді. Алты жасында туған анасы Әмина дүние салды. Енді оны атасы Абдулмүтәліп қолына алды. Бірақ  анасы   қайтыс   болғаннан   кейінгі   екі   жылдан   соң,   сегіз   жасқа келгенде   атасы   да   дүниеден   өтті.   Бүл   жолы   ол   немере   ағасы Әбутәліптің жанында қалды.

Жиырма бес жасында Хүбайлиз қызы Хадиша — Кубра анамызға (Аллаға сыйынушылар анасы) үйленді. Ол анамыз Мүхаммедтен 15 жас үлкен болған. Пайғамбарымыз Хадиша анамызбен жиырма бес жыл өмір сүрген. Алла тағала Мүхаммед пайғамбарымызға Қүранды -мүсылмандардың қасиетті кітабын —  ол қырық жасқа келгенде жібере бастады.1

Мүхаммед пайғамбарымызға Алла тағала атынан кәрімнің уағыздарын біртіндеп төбе періштенің бірі Жебірейіл Ғалайһи уәссалам әкеліп түрған. Қүран 23 жыл ішінде түсіп болды. Қүранда 114 сүре бар. Ол сүрелер меккелік және мединелік болып екіге бөлінеді. Меккелік сүрелердің саны — 90, ал мединелік сүрелердің саны — 24. Сүрелер аяттардан түрады. Аяттар (өлеңді сөз жолдары) саны әрқайсысында әр түрлі. Мысалы, «Фатиха» деп аталатын бастаушы сүреде жеті аят болса, ең үзақ екінші сүре «Бахарада» 286 аят бар.

«Мүхаммед пайғамбарымыздың тірі кезінде Алла тағаланың сөзі қағаз бетіне түспей, ауызша тараған. Алланың сөздерін жатқа білетін мүсылмандарды «қари» деп атаған. Алайда, Мүхаммед пайғамбар қайтыс болғаннан кейін қасиетті сөздердің жоғалып кету қаупі төнеді. Сондықтан Әбу Бәкір Халиф Мүхаммед пайғамбардың хатшысы болған Зәйд ибн Сәбитке Алла тағаланың сөзін жинап, кітап етіп қүрастыруды аманаттайды. Үшінші халиф түсында Зәйд ибн Сәбит көмекшілерімен бірге қүранды төрт дана кітап етіп жазып шығады. Осман Халиф бүл төрт дана кітапты заңды Қүран деп жариялап, Медине, Димашық, Куфа, Басыра қалаларында сақтауға әмір етеді».2

Өз уағызын 610 жылы бастаған Мүхаммед пайғамбар 622 жылы Ясрибке (Медине) қоныс аударута мәжбүр болды. Өйткені, исламға дейінгі діндердің дінбасылары, ақсүйектер оған дінді еркін таратуға мүмкіншілік бермей, қарсылық көрсетеді. Осы себептен пайғамбарымыз туып-өскен Меьске қаласынан Медине қаласына көшеді. Осы жыл — 622 жыл — мүсылмандардың бірінші жылы болып саналады. Бүл «хиджра», яши «көшу» жылы деп аталады. Ясриб сол жыддан бері Медина —  «пайғамбар қаласы» деп аталады.

Айша — Мүхаммед пайғамбардың сүйікті әйелі. Оған тоғыз жасында үйленген. Мүхаммед пайғамбардың төрт қызы болды: Зейнеп, Рүқия (Үрқия), Үмму Күлсім, Фатима (Аллаға сыйынушылар сүйіктісі). Үш үлы болған: Ибраһим, Қасым, Абдулла. Мүхаммед пайғамбардың уағыздаған діні ислам деп  аталды.  Әл-Ислам («Қүдайға берілу», «Қүдайға қүлшылық ету»)  — дүние жүзіне кең тараған сенімдердің бірі. Ол дінді үстаушылар мүсылмандар деп аталады.3

Осыдан 4 ғасыр бүрын, яғни VII ғасыр басында Мүхаммед пайғамбар жариялаған жаңа дін — исламмен біріктірілген арабтар Аравия түбегінен кең тарихи сахнаға шықты. Пайғамбардың ізбасарлары, яғни халифтер түсында олар Пиреней тауынан Инд өзеніне дейін созылып жатқан орасан зор территорияда, көне мәдениеттің жүртында, жаңа этникалық өркениет және үлы империя қүрды.1

Бүл жайлы Зубов былай дейді: «Арабтар Мүхаммед пайғамбардың уағызын қабылдап, бірнеше онжылдық ішінде олардың әкелері мен аталары ойламаған империя мен мәдениетке жетті…»2

Артта қалған көшпелі және жартылай отырықшы тайпалар ғалымдардың, философтарды, ақындардың батыр жаулаушы үлтына айналды. Жаңадан туған өркениеттің материалдық және рухани жетістіктері бүкіл әлемді өзіне бағындырды. Христиандардың өздері де мүсылмандардың ықпалына түсіп қалды. Араб ғылымы, өмір сүру бейнесі әсер етпей қоймады.

Г.Э.Фон  Грюнебаумның  сөздері  бойынша:   «Мүсылман  діні -өзінің   қайталанбас   идеологиялық   күш-қуаты   бар   айбынды   да, сәулетті, керемет бір ғимарат болып табылады».3

Таяу Шығыстағы елдердің басым бөлігі мүсылмандарға «тез және бейбіт»    түрде    жаулап    алынды,    «жергілікті    түрғындар    жаулап алушыларға дос ретінде қарамаса да, жау ретінде де қабылдамады»4, — дейді Беленицкий.

Гумилевтің көзқарасы бойынша мүсылманға дейінгі Хорезмді «қартайған және шаршаған» деп атаса, сонымен қатар, мүсылман діні басқа да соғысушы елдердің экономикалық, саудасының жағдайының жақсаруына көмек етті деп көрсетеді.5 Ислам діні мүқтаждықтағы адамзатқа нелер әкелгенін және Хазірет Мүхаммед сыйлаған ислам нүсқауының адамзатқа қандай қызмет көрсеткенін орынды тілмен жеткізу үшін сол кезеңдегі дүние жағдайына жалпы бір назар салғанымыз орынды болар. Жаңа эраның VI ғасырында, әлемде аспанды қара бүлт торлаған дүниеде адамзаттың бірден-бір тілегі болған  алаңсыздық пен тыныштық, бейғамдық  пен  қауіпсіздік  ғайыптарда  болатын.   Әлемнің  әр  шеті қанды қырғынның қамауында еді.

Испания мен оңтүстік Францияда сүлтандық дау-шардан туған саяси алқымдасуы мен жанжалдар өрбіп жатса, Францияда вестготтар мен франктер арасындағы соғыс тарихтың ең қайғылы беттерін жазуда еді. Англо-саксондар Англия аралын басып алғандықтан, онда да қанды қақтығыс жүріп жатқан. Бүгінгі таңда мәдениет, көркемөнердің қайнары болған Англия, өз кезеңінде жыртқыштық пен шексіз зорлық-зомбылық қүрсауында еді. Италияда ромалықтар әуелгі атақ-абыройынан айырылған, сол кездік мығым императорлығының орталығы болған Рома қаласы, шылғи дін орталығына айналған. Тың бір Рома-Герман үлттық қауымын үйымдастыру, жаңа бір Батыс Рома императорлығын қүруды армандаған Теодорих тілегіне жете алмай өлген; ішкі-сыртқы жасырын тәсілдермен алысқан кейін қүрылған Романдағы бүл Герман-Гот ақырында егемендікке жеткен. Бүл егемендіктің шекарасы Сижилиядан Түна қайнарларына және Далмасиа Алыптарына дейінгі кең алаңға созылып жататын.

Бизанс бүрынғы тарихи даңқынан мақүрым, күңгірт күйде еді. Шығыс Европа Рен өзенінен бастап шығыста Түнаға дейінгі үрыс-қағыспен қым-қуыт болып, басып алуға енді-енді қарсы келе бастаған. Скандинавиялықтар, норвештер, данимаркалықтар, готтар мен ғүндарға қарай бет алып, басып алу жолына үмтылған. Үлттар көшкен, елдер қүруға бет алған; осы елдерге христиандық жаңа тараған; көне, алғашқы діндердің ізі жоғала бастаған; Мазхаппен діни шайқас жүріп жатқан  — Европада қысқаша жагдай осындай көрініс беруде еді.

Азияға келсек, ол да Европадан қалыспайтын. Тілдер мен ой-пікірдің қайнары болған Хинд пен Тибет, саяси және философиялық мәселенің ең таңданарлығы болды. Қытай ішкі және сыртқы соғыстармен, діни тартыстармен өзара шырмалуда еді.

Азияның солтүстігі ол кезде белгісіз болатын. Иран болса Бизанспен үнемі соғыс күйінде еді. Ирак мезхеп соғыстарына сахна болуда еді.

Африкада ромалықтар мен гректер Мысырды тонып, осы байырғы мәдениет өлкесін сорып жатқан, Африканың солтүстігі де қара бүлттар торлаған, қорқынышты даул үйіруде болатын. Бүтін дүниеге жайылған осы күйден араша қалған жалғыз ел болса, ол Арабстан жарты аралы еді.1

Мүхаммед пайғамбар арабтарды бір ғанав қүдайға табынуға өзара жауласуды тоқтатуға, бірігуге шақырады. 630-жыл шамасында араб

тайпаларының көпшілігі ислам дінін қабылдайды. Мүхаммед өкіметін мойындайды. Мекке мүсылман дінінің орталығына, бүкіл мүсылмандардың «қасиетті» қаласына айналады. Мүхаммед мемлекет пен мүсылман мешітінің басқарушысы болды. Мүхаммед өлгеннен кейін (632) көп үзамай, мүсылмандар бүкіл Аравияны өзіне бағындырып алды. Араб мемлекетін «халифат» («пайғамбардың орынбасарлары») басқарды.

Арабтардың жаулап алу алғышарты VI-VII ғғ. Араб қоғамындағы әлеуметтік-экономикалық алға жылжуы болды. VII ғ. Басында Аравия жарты аралының түрғындарының көп бөлшегі көшпенділер (бедуиндер — «сахарада түрушы») еді.

Олар негізінен түйе және ешкі, аздаған қой және жылқы өсірді. Оңтүстік Аравияда (Иемен, Ходрамаут және Махра), сонымен қатар Аравия оазистерінде арпа, қүрма ағашын, жүзім, аздап бидай және жеміс ағаштарын өсіретін араб жер иеленушілері болды. Арабтардың үлкен бөлігінде бедуиндерде, сонымен қатар жер иеленушілерде VII ғ. тайпа және руға бөліну сақталды. Бүл патриархалды-ру қауымы мүліктік және әлеуметтік жіктелу процесін басынан кешті, тайпа ішінен тайпа ақсүйектері —  ірі атар және қүлдары бар, көбіне керуен саудасымен айналысатын байлар ерекшеленді. Таптық қоғам Аравияның оңтүстік-батыс, Иемен, Жарты арал мен Индия елдерімен керуен-теңіз сауда жолы жатқан Арабияның экономикалық және мәдени салалары дамыған облыстарында болды.

Кеңес ғалымдарының ішінде араб қоғамының әлеуметтік-экономикалық дамуы жайлы екі көзқарас қалыптасқан. Кеңес ғалымдарының бір тобы (А.Ю.Якубовский, С.П.Толстов, Б.Н.Заходер, Е.А.Беляев) арабтардың жаулап алу жорығына дейін феодализмнің нышаны байқалмайдыдейді. Аравияда қалыптасқан қүл иеленушілік қатынас көрші елдерден жеке жатқанда үстемдік етуші өндіріс тәсілінде дамыр еді. Бірақ, VII-VIII ғ. Басында үлкен жаулап алушылық нәтижесінде Аравия және арабтар Таяу және Орта Шығыста болған феодалдану процесіне тартылды және арабтарда қүл иеленушілік ескі қүрылыста қадды.

Басқа кеңес ғалымдарының ойынша (Н.В.Пигулевская, т.б.) араб қоғамында жаулап алу жорығына дейін (VII ғ.) феодалдық қатынас дамыған. Бүл проблема әлі де болса жете зерттелмеген.

Бірінші халиф Абу Бәкір Аравияның толқуларын басып, ішкі іспен айналысса, ал Омар, Осман, Әли кезінде назар Византия облыстарына — Сирия, Палестина, Египет, сонымен қатар Иран жағына әскери жорыққа аударылды. Жаулап алушылық жорықтың инициативті рөлі —  олжа және эксплуатациялау үшін жаңа жер алуға үмтылды.

VII ғ. бірінші жартысында араб әскері Византияның, парсылықтардан ерекшеленді.

Араб әскері жаяу және солтүстік атты әскерден қүралды, бірақ арабтарда алғашқы кезде ат аз болғандықтан, салт аттылардың көбі түйелерді пайдаланды. Әскер үйымы ру-тайпалық сипатта болды, яғни рудан және тайпадан қүралды. Үсақ әскери бірліктерден, ондықтар бір ру мүшелерінен қүрылды. Ал ірі бірлестіктер бір тайпадағылар болды. Көбінесе үрыста жақсы таныс және жақын жерлестер, руластар бір-бірімен қатар түрды, бүл үрыс алаңында коллективті үйымдастырды. Оңтүстік арабтар және солтүстік арабтар тайпалары арасында жауластық болды. Бүл әсіресе омиядтар династиясы (661) кезінде күшейді.

Араб әскері өздерінің қарулануы жағынан Византия және парсы әскерінен әлсіз болды. Византиялықтар мен парсылар секілді арабтарда керекті қылыш, қаруланған атты әскерлері болмады. Бірақ араб әскері сан жағынан қарсыластарынан басым болды. Араб әскерлері үрыс алаңында босаған аттарды үстап алып, өздерінің атты әскерін толықтырып отырды. Араб әскеріне тән ерекшелік олар тез қамданып, қимылауға епті болды. Оларда арбалы керуен болмағандықтан, шөл дала мен сусыз жоталардан тез өтті, бірақ таулы жерлерде көп қиыншылықтарға тап болған. Араб әскерлерінің ептілігі олардың қарсыластары үшін қауіпті болды, өйткені арабтар қарсыласының тылына оңай кіріп, жойып және олардың арбалы керуенін жаулап, тонап алып, оның коммуникациясын қүртты.

Араб жаулап алушылығын Иран және Византия мемлекеттерінің әскери және саяси, сонымен қатар осы елдердің сыртқы қайшылықтары да жеңілдетті. Керісінше, арабтардың әлеуметтік қайшылықтары салыстырмалы түрде терең болмады.

Араб жаулап алушылығы ол кезде қоршаған дүние жүзіне қүлақ естіп, көз көрмеген дәрежеде жүрді. Негізгі оқиғалар Омар, Осман және Әли халифтер түсында болды. 635 жылы арабтар Дамаскіні, 636 жылы Палестинада Ярмук елінде Византия императоры Ираклидидің әскерін талқанады, 636 жылы Антиохияны, 640 жылы палестиналық Кесариді, 640 жылы Армения мен Египетке басып кірді. Нәтижесінде VIII ғ. Басында арабтар Византияның 3/2 бөлігі — Арменияны, Сирияны, Палестинаны, Египетті және Солтүстік Африканы тартып алды.

Халифаттағы барлық жер әуелде халифаттың меншігі болып есептелді. Ол елді наместниктері арқылы басқарды. Наместник өзі қызмет атқаратын мерзіміне қарай пайдалануға жер алып отырды. Халықтан жиналған салықтардың есебінен ол чиновниктер мен әскер үстады. Бертін келе халиф жердің бір бөлігін шонжарлардың түрақты иемденуіне берді. Шығыс елдерінде егіншілік пен суармалы жерлерде ғана шүғылдануға болатын еді. «Сусыз жер — өлі жер» дейді араб мақалы.

Халифатта түтқындар еңбегі де кеңінен пайдаланылды. Олар кен қазу жүмыстарында істеді: батпақтарды қүрғатты, каналдар салды. Қүлдар шонжарлардың үйлерінде малай, халифті қорғайтын жасақшы болды, бірақ еңбекшілер бүқарасының басым көпшілігі қүлдар емес, тәуелді шаруалар еді. Халиф өз әскер басшылары мен ерекше еңбек сіңірген қызметкерлеріне жер үлестіріп беріп отырды. Ол үлес «ихта» деп аталды. Ихта үшін оның иесі салық төлейтін болды. Омар халиф (634-644) ол иелікті игеруге міндеттеді. Егер бос жатса, үкімет қайта алып қоятын болды. Бүқара халық үшыр (қүшыр), зекет, харадж (қалан), т.б. салықтар төледі. Ұшыр — жан басынан жиналатын жер салығы. Ислам дініне енбеген халықтар жизья деген ақшалай салық төледі. Егер мүсылман болса бүл салықтан босатылды. Харадж деген егін салығы. Ол жинаған өнімнің үштен бірін қүрайтын. Зекет — шариғатқа негізделген, мешіт үшін салынатын мал салығы.

Бастапқыда халифат ішіндегі әрбір ел өз бетінше, бүрынғы қалпымен өмір сүре берген еді. Жағдай аббасилер (750-1258) әулетінің билікке келуімен өзгерді. Осы кезде барлық мүсылмандардың қүқықтық жағынан теңестірілуіне байланысты халифаттың барлық аймақтарында ислам діні қарқынды түрде тарап, қасиетті қүран мен пайғамбар хадистерінің тілі — араб тілі кеңінен енгізілді. Халифаттың батыс бөлігінде — Месопотомия, Сирия, Египет, Солтүстік Африкада ол бірте-бірте жергілікті халықтың ана тіліне айналды. Сөйтіп, Аббаси халифатының ыдырауы қарсаңында, яғни IX ғасырдың екінші жартысында оның батыс бөлігі біржолата арабтандырылды. Жаулап алушылардың аз ғана тобы аса көп жауланып алынған халықтардың арасына сіңісіп кетпегені былай түрсын, керісінше, оларды өз этнографиялық ықпалына бағындырды. Оның үстіне араб тілінің жеңісі араб үкіметі шараларының нәтижесінде емес, керісінше оның еркіне қарсы іске асты. Жаулап алынған халықтар арасында ислам дінінің таралуы халифаттың бүкіл қаржы жүйесін бүзды; үкімет мүсылман емес халықтардың арасында мемлекеттік тілдің тарауын тіпті де қаламаған еді: христиандарға арабша сөйлеуге және өз балаларын мүсылман мектептерінде оқытуға тиым салынды.1 Соған қарамастан ислам орасан көп халықтың дініне айналды және халықтың ислам дінін қабылдамаған бөлігінің өзі араб тілін қабылдады (мысалы, Ал-Андалустағы мосарабтар).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II тарау. Арабтардың Орта Азияны жаулап алуы

Араб халифатының Аравия түбегінде VII ғасырдың 20-жылдарында діни реформатор Мүхаммед пайғамбардың қызметінің нәтижесінде пайда болған және пайғамбар қайтыс болғаннан кейінгі 20 жыл ішінде сол дәуірдегі аса қуатты державалар —  сасанилік Иран мен Византия империясының айтарлықтай бөлігін жаулап алған мемлекеттің — бір қарағанда, орта ғасырлардың басында бірінен кейін бірі пайда болып, бірақ елеусіз жойылып кетіп отырған көптеген мемлекеттерден еш айырмашылығы жоқ болып көрінуі мүмкін. Басқа да мемлекеттер сияқты арабтар өзінен анағүрлым дамыған елдерді өзіне бағындырды. Алайда, халифат ғүндардың, готтар мен түріктердің үлан-байтақ державаларымен салыстырғанда анағүрлым үзақ өмір сүруі сондай-ақ әлемдік тарихқа өлшеусіз зор ықпал етті.

Мәселе тек бүл мемлекеттің өмірінің үзақтығында немесе өзінің көлемі бойынша өзіне дейін өмір сүрген державалардан әлдеқайда ауқымды (өзінің шарықтау шегіне жеткен кезде ол Ескі дүниенің ширегінен астамын алып жатты) болуында ғана емес. Тарих үшін ең маңыздысы мынада — халифатта әр түрлі өркениеттердің өзара әрекеттесуі жаңа, жоғары дамыған мәдениетті туғызды. Бүл мәдениеттің тілі — араб тілі, ал идеологиясы — ислам болды, міне, осы мәдениет араб жаулап алуларының нәтижесінде бүкіл әлемге дерлік тарады.

Мүсылман дәуірінде Шығыс елдерде мәдениет пен ғылымның орасан зор қанат жаюына тікелей ықпал еткен бірқатар факторлар болды, соның ішінде ең негізгілері ислам діні және Шығыс пен Батысты біріктірген алып империяның болуы еді.

Бүл мемлекетте Үлы македондық Александр заманынан кейін алғаш рет Шығыс пен Батыс, эллинистік Жерорта теңізі елдері, үнді-иран және түркі әлемі бірікті.

Осындай араб мәдениетінің ықпалына түскен аймақтардың ішінде Иран жерін айтуға болады. VII ғ. басында Иранның қоғамдық-саяси өмірі ішкі шиеленістерге толы болды. Феодалды жер иеленуші ақсүйектер мен бостандығынан айырылған шаруалар арасындағы қайшылық шиелене түсті. Сонымен қатар жер иеленуші тап — жоғарғы әскерилер, абыздар, сонымен қатар азаматтық бюрократия    (жауғыштар    тобы)    және    үсақ   жер    иеленушілер (дихандар) арасындағы қарама-қайшылық та өз ықпалын тигізді.

Араб халқының V ғасырда ислам дінін тарату мақсатында Орта Азия мен Қазақстан жеріне жасалған әскери қимылдары 633 жылы басталып еді.

Арабтардың жаулап алуы басталған қарсаңында Орта Азия мен Қазақстан аумағының көп бөлігі Батыс түрік қағанатының билігінде болған еді. Орта Азияның көп иеліктерін түрік немесе аралас текті әулеттер басқарды. Иран тілдес халық пен түрік тілдес халық арасында тығыз жақындаушылық белең алды. Шаруашылық қарым-қатынас үлғайып, экономикалық байланыстар өсті. Бүл факторлар араб жаулап алушылығына бірлесіп тойтарыс беруді үйымдастыруда маңызды рөл атқарды.1

Арабтар 705 жылы шапқыншылықтар тактикасынан Әмударияның шығыс жағындағы аймақ — Мауреннаһрды жаулап алуға көшті. Хорасан билеушісі Кутейба ибн Муслим Балхты басып алып, 706 жылы Пайкендке (Бүхарға таяу) қарай беттейді. Түркештер соғдылықтарға көмекке келеді. Түріктер мен соғдылардың бірікке қолы араб әскерлеріне қатты соққы беріп, оларды қоршап алды. Хорасан билеушісі Кутейбаның алдап-арбауының арқасында ғана одақтастарды біріне-бірін айдап салып, қоршаудан шығып кетуге мүмкіндік туды. 708 жылы Кутейба Рамитанды (Бүхара облысындағы қала) үрыссыз алды, бірақ жеңісті баянды ете алмады. 709 жылы Кутейба Мауреннаһрға тағы да аттанып, Бүхараның маңына таяп келеді. Түрік соғды тобы араб әскерлеріне елеулі соққы береді. Кутейба тағы да алдап-арбау тактикасын қолданып, соғды патшасы Тархунды түріктердің көмегінен бас тартуға мәжбүр етті, ал араб әскері Бүхараны басып алды.

712 жылы Кутейба хорезмшах пен бүхархудат әскерлерімен бірге Самарқандқа бет алады. Соғдылықтар Шаш патшасынан, түрік қағанынан және Ферғана ихшидынан көмек сүрады. Одақтастарды түрік қағанының кіші баласы Инел-қаған басқарды. Соғды патшасы Гуракқа көмекке келе жатқан қолдың жолын жансыздар арқылы біліп алып арабтар торуыл жасап, ақсүйек жауынгерлерден қүрылған түрік отрядын талқандады. Самарқанд табандатқан бір ай бойы қорғанғанымен, ақырында Гурак Самарқанд үшін өте ауыр шартқа қол қоюға мәжбүр болды. Қалада көтеріліс болуынан қауіптеніп Кутейба осында өзінің отрядын қалдырды.

Соғдылықтар мен түріктердің қарым-қатынасы әрқашан тең болмады. Бүл қарым-қатынас «күшті мен әлсіз» түрінде болды. Бүған соғды ханы Гуректің сөзі дәлел: «Мен қағанның қүлдарының бірімін» деген. Орта Азиядағы феодалды диқандар мен көшпелілердің көсемдерінің арасында достық қатынас орнап, некелік келісім жиі болып түрған. Кейбір ортаазиялық иеліктерге түрік немесе аралас династиялар   билік   еткен.   Сондықтан,   соғдылар   жеріне   арабтар шабуыл жасаған кезде түріктерден көмек сүрағаны осыдан еді.

Ат-Табари еңбегінде түрік қағанының Гурекке айтқан сөзінен үзінді келтіріледі. Онда: «Мен арабтарды сенің еліңнен қуып шығамын да саған билігіңді қайтарамын» деп, былай қорытады: «хандар өздері үшін ханға көмек беруге келіседі емес пе?»2

Түріктердің Мауреннаһр халқымен бірге арабтарға қарсы күреске қатысуының себептерін тек түріктердің өздеріне төніп кеп қалған араб жаулаушылығының алдын алудан туындады деп түсіндіруге болмайды. Деректерге сенсек, Қазақстан жерін жаулап алу арабтардың жоспарында болмаған. Осыған орай, Мүхаммед пайғамбардың түріктермен соғыспау жөніндегі хадисі сақталған. Бүл хадистің бірнеше нүсқалары кездеседі, соның бірінде: «Түріктерге, олар өздері тиіспесе тиіспендер» десе, тағы бірінде: «Түріктердің ашуын шақырмаңдар, өйткені олар аса қауіпті» делінеді.¹

Түріктердің Мауреннаһр жерінде арабтарға қарсы күреске
қатысуының әр түрлі себептері болуы мүмкін. Соның ішінде
түркілердің өз вассалдары (соғдылықтар) алдындағы «ағалық»
парызы немесе соғыстан түсетін олжа үшін және сондай-ақ
жалдамалы әскер есебінде, т.т. себептерді айтуға болады.2 VIII ғ. Орта
Азия үсақ-үсақ дербес княздіктерден түрған еді, бүл княздіктер
өздерінің солтүстіктегі көршілері — түркештермен әрдайым

ауызбірлікке үмтылып отырды. Дала мен Орта Азиялық қалалар өзара тамыры тереңге кеткен байланыста болғаны мәлім. Соғдылықтар түріктерге соғыстан түскен олжаны және бағынышты еддерден түсіп отырған алымды өткізуге көмектесіп отырды.3 Соғдылықтар сондай-ақ түрік қағандарының елшіліьже байланысты тапсырмаларын да орындап отырды, олардың арасында дін уағыздады, дала билеушілерімен келісімге келе отырып, Үлы Жібек жолы бойында өз колонияларын (бекіністерін) салды. Көшпелілер мен Мауреннаһр түрғындарының өзара қарым-қатынастары әрдайым бірсыдырғы болған жоқ, керісінше, ол барынша қайшылыққа толы еді: тілдер мен жалпы мәдениеттің өзара ықпалдастығына әкеліп отырған бейбіт қатар өмір сүру; кейде қарсы түру кезеңдеріне орын беріп отырды, бүл кезеңдер көбіне далалықтардың соғды жеріне шапқыншылықтарымен ерекшеленді. Әдетте соғдылар жеңіліс тауып,

түріктер қаупінен сый-сыяпаттар беру арқылы зорға қүтылушы еді.⁴ Соғдылар мен түріктердің қарым-қатынасы ешқашан тең болған емес. Бүл көбінесе «патрон-вассал» түріндегі қатынастар еді. Бүған ат-Табари өз еңбегінде келтіретін соғды патшасы Гуректің «Мен қаған қүлдарының бірі ғанамын ғой»5 деген сөзі немесе Махмүт Қашқари еңбегіндегі «Татсыз түрік болмас»1 деген мақалы дәлел болады. Мүндағы «тат» — түркілерге тәуелді отырықшы соғды халқы. Көшпелілер мемлекеттерін кемеңгер, көреген қағандар басқарған дәуірлерде олар көрші отырықшы елдермен достық қарым-қатынаста болып, оларға сырттан қауіп төнген жағдайда әрдайым көмектесіп, қамқор болып отырды. Орта Азия декхандары мен түрік көсемдері арасындағы достық, туыстық (некелік) қатынастар сирек кездесетін жай емес еді. Олардың түріктерді көмекке шақыруы, түріктердің өз тарапынан мүндай көмектен бас тартпауы да танданарлық жай емес.

Алайда, көп жағдайда түріктердің соғдыларға көмегі ешқашан ақы-пүлсыз да болмаған. Соғдылықтар көшпелілерге аса тиімді ақы төлеп отырған. Түргештердің соғдылықтар жағында ақы үшін соғысқаны жөнінде Наршахи мәліметтері бар.² Бір жолы соғдылықтар шығыс түркілерден көмек сүрайды, әскери көмегі үшін соғдылықтар оларға: «сары алтын, ақ күміс, әйелдер мен қыздарды, қымбат әшекейлер мен басқа да байлықты көп мөлшерде тарту етеді».³

Түріктер мен Орта Азиялықтардың арабтармен күресі жөнінде сөз болғанда, біз түрік жалдамалылары жөнінде айтқанымыз жөн. Ежелден-ақ сасанилік Иран, Қытай сияқты елдер түріктердің жауынгерлік қасиетін жоғары бағалап, оларды өз армияларына шақырып отырған еді, кейін мүсылман елдері де осы тәжірибені пайдаланды.

Арабтарға қарсы күрес жүргізуде Жетісуда Батыс түрік қағандығының мүрасын иеленуші түргештер (704-756 жж.) бірінші орынға шықты, олардың билеуші әулетінің атасы Үш-елік қаған (699-706 ж.) болды. Ол Жетісудан Батыс қағандықтағы билікке таласып отырған. Бөрі — шадты қуып шығып, Ташкенттен бастап, Турфан мен Бесбалыққа дейін көсіліп жатқан байтақ жерде өз өкіметін орнатты. Оның Ордасы Шу бойындағы Суябта орналасты.

Алайда,    бүл    мемлекетте    ішкі    бірлік    болмайды.    Түргеш қағандығының ішкі және сыртқы саяси жағдайы Сүлық қаған (717-738ж.ж.) билікке келгеннен кейін біраз оңалады. Әскери-әкімшілік билік «қара» түркештердің қолына тиіп,  олардың ордасы Таласқа (Тараз) көшіріледі.

Айлакер елші және тамаша қолбасшы Сүлық екі майданда бірдей күрес жүргізеді. Батыста соғдыларға көмектесіп арабтармен күрессе, шығыста Тан сарайы Шығыс Түркістанда орнығып алған батыс түрік қағандары әулетінің таққа таласушы үрпақтарын қолдап отырды. Елшілік жолмен (неке байланысы) және жеке шаралар арқылы Сүлық шығыстан келетін қатердің алдын алып, болдырмай тастады, бүл түркештердің батыста белсенді әрекет етуіне жағдай туғызды. 723 жылы Ферғана және Шаш түрғындарымен бірігіп түргештер арабтарға қатты соққы береді. Түріктердің ішінде арабтарға қарсы күресте әсіресе көзге түскен осы түргеш қағаны Сүлық еді. Бүл жөнінде араб деректерінде, атап айтқанда, әл-Балазури еңбегінде мәліметтер бар, онда арабтардың өздеріне қарсы тынымсыз күрес жүргізгені үшін Сүлықты Әбу-Музахим (сүзеген) деп атап кеткені жөнінде айтылады.1 Тек 732 жылдың соңында ғана араб уәлиі түркештерді талқандап, Бүхараға кіреді. 737 ж. Сүлық арабтарға қарсы жорыққа шығып, Тохарстанға дейін жетеді, бірақ үзамай жеңіліп қалады. Суябқа қайтып келгеннен кейін оны өзінің қолбасшыларының бірі Баға-Тархан өлтіреді.2 Сүлықтың қазасынан кейін «сары» түргештер мен «қара» түргештер арасында өкімет билігін алу жолындағы үзақ күрес басталады.

746 жылы Жетісу жеріне Алтай мен Тарбағатайдан қарлүқтар келіп қоныстанады. Ішкі күрес тартыстан, сондай-ақ арабтармен болған үзақ айқастан түргеш қағандары бүрынғы қүдірет-қуатынан айырылып қалған еді, сол себепті де олар қарлүқтарға лайықты қарсылық көрсете алмады. Осы аймақта белсенді саясат жүргізіп жатқан Қытай империясы бүл жағдайды өз пайдасына асыруға тырысты. Оның Шығыс Түркістанға уәлиі Као Шиен-Чи 748 жылы өз әскерін Суяб қаласына аттандырады да, оны басып алып ойрандайды. Шаштың иесі дарға тартылады. Оның баласы көмек сүрап арабтарға барады.3 751 жылы Талас жанындағы Атлах қаласы түбінде аббасилердің әскербасы Зияд ибн Салих пен Қытай қолбасшысы Гао Сяньжи арасында зор арпалыс болады. Айқас 5 күнге созылады. Шешуші сәтте қытайлықтардың ту сыртынан қарлүқтар көтеріліс жасап, арабтар жағына шығады. Қытай әскері толық күйретілді. Тарихшы ибн әл-Асирдің мәліметтері бойынша: «Талас маңындағы Іпайқаста қытайлықтар оңбай жеңіліс тапты: 50 мың адам (100 мыңнан) қаза тауып, 20 мыңы түтқынға түсті».⁴ Талас алқабындағы шайқастың Орталық Азия халықтарының тағдыр-талайында үлкен тарихи мәні болды. Ол «Тандық Қытайдың Орта Азия істеріне қол сүғушылығына шек қойды»5 және түркі халықтарының мәдени бағдары жайлы мәселесін мүсылман өркениетінің пайдасына шешіп берді. Осы кезде Монғолия мен Алтайдан Жетісу жеріне келіп, бүл аймақта өз үстемдігін орнатуға тырысып жатқан қарлүқтардың Талас шайқасында арабтар жағына шығуы, олардың аймақтағы саяси ақуадды зерттеп біліп, түріктер үшін басты қауіп Қытайдан төніп түрғанын дүрыс түсінгендігінен болса керек. Бүл шара сонымен бірге халықтың Қиыр шығыстық мәдениет емес, араб-ислам мәдениетін таңдауын да көрсеткен еді. Қытай өркениетімен салыстырғанда Ислам өркениеті универсализмнің шын мәніндегі үлгісі болды, онда әрбір үлт, әрбір кіші-гірім мәдениет өзінің дербестігін сақтады. Қүран халықтарды рухани бірлікке шақырды. Ислам дінін қабылдау арабтануды білдірмегені жалпы жүртқа мәлім.¹

Талас шайқасынан кейін еркіндік сүйгіш түріктер (қарлүқтар) өздеріне қауіп төндіріп түрған екі империяның ішінде араб халифатының қол астында (қамқорлығында) болу анағүрлым тиімді екенін түсінді. Сондай-ақ, Талас шайқасынан кейін, арабтармен жақын араласа бастаған түріктер, олардың дінімен танысады, өйткені сол кезеңде Жетісу түріктері арасында ислам мәдениеті тез қарқынмен тарай бастаған еді. Бүл діннің өздерінің рухани сүраныстарына жауап беретіндігін үғынған қарлүқтар оны өз еріктерімен қабыддаған деген болжамды айтуға болады.

VIII ғасырдың екінші жартысы қауырт тарихи оқиғаларға, көтерілістер мен бүліктерге толы. Арабтарға қарсы және мүсылмандыққа қарсы сипаттағы ең күшті халық көтерілісі Орта Азияға Муканна қозғалысы болды.² Халық көтерілісі IX ғасырдың бас кезінде де толастаған жоқ. 806 жылы Соғдыда Рафи ибн Лейс бастаған бүлік шықты, оған «Шаштың билеушісі өзінің түріктерімен» тибеттіктер қатысты. Арабтар бүлікті басып 810 жылы қарлүқтардың қаласы Қүланға жорық үйымдастырды. Қорасанның билеушісі Мамон 811 жылы халиф Әминмен соғыс басталар алдында өзінің уәзірі Фадл ибн Сахме маған соғысты ең бір қолайсыз жағдайда, қарлүқ жабғүл бағынудан қалып түрған кезде бастауға тура келіп түр деп   шағынады.   Отырар  патшасы   бүрын  төлеп  жүрген   алымын төлеуден бас тартады. Фадл Мамонға жабғүлға хат жазып, оның қазір иеленіп    отырған    аймақтарын    сыйлыққа    беріңіз,    ал    Отырар патшасынан рақымдылық ретінде  1 жыл алым алмайтын болыңыз деп ақыл береді. Бірақ, бітімге келудің сәті түспеді.

Араб тарихшылары Фарабтың, Испиджабтың және Шаштың арабтар үшін ең бір тынышсыз иеліктер болғанын атап өтеді.3

IX ғасырдың бас кезінен араб халифатының бүрынғы саяси бірлігі бүзыла бастайды. Мауреннаһр халықтарының арабтарға қарсы толассыз күресі мүнда жергілікті феодал ақсүйектердің билікті басып алуына қолайлы жағдай туғызды. Солай болып шықты да. IX ғасырдың 20-жылдарынан бастап Хорасан мен Мауреннаһр халықтарын жергілікті тахирилер мен саманилердің әулеті биледі. Олар Бағдатқа салық төлеп түрды, ал басқа жағынан шын мәнінде тәуелсіз болды.

Араб жаулап алушылығы тек сыртқы фактор болып қана қойған жоқ. Ол халифаттың қол астында болған жерлердің әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени өмірінде, ондағы этникалық және үрдістерде өз ізін қалдырды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

III тарау. Араб жаулап алушылығының Орта Азияға тигізген әсері

және Қазақстандағы дінмен бірге келген тарихи білім туралы

 

Орта Азияның толық жүз жыл тарихы араб жаулап алушылығымен тығыз байланысты. Осы уақыт ішіндегі әскери қимылдар, жаңа саяси күштің және жаңа этникалық елементтердің пайда болуы елдің өміріне әсер етпей қоймады.

Жаулап алушылықтың салдары көшпенділердің әдеттегі шабуылы секілді емес, терең болды.

Көшпелі-жаулап алушылар Орта Азияның экономикалық дамуына, сонымен қатар әлеуметтік қатынастың дамуына, Ирак, Сирия, Египеттің әлеуметтік-экономикалық қатынасына айтарлықтай өзгеріс енгізбеді. Қоғамның әр түрлі топтары күнделіктері өмірде саяси және әлеуметтік-қүқықтық жағынан елеулі өзгеріске ие болды.

Бірақта Орта Азияда арабтардың пайда болуы олардың қоғамдық, әлеуметтік-экономикалық негізін өзгертпегенімен, сол кездегі араб жаулап алушылығының ерекше маңызы болды.

Арабтардың Таяу Шығыс пен Орта Азияны жаулап алуының бірқатар ерекшеліктері бар. Таяу Шығыс тез және бейбіт жолмен дамыды, экономикаға ешқандай кері әсерін тигізбеді. Орта Азияны арабтар 70-80 жыл бойы жаулады.

Араб жаулап алушылғы қала қарым-қатынасын өзгертті және олардың әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық жүйесіне өз ықпалын тигізіп отырды. Әскери қимылдар көбінесе қалаға қиратушылық әкелмеді, бірақ шіркеулер қиратылды. Қиратылған шіркеулер мешіттерге айналдырылды: Бүхарада, Самарқандта мешіттер пайда болды.

X ғасырдың басында Хорасан мен Мауреннаһр пайда болған медреселер исламды таратуда күшті бір қүрал болған еді. Бартольдтің зерттеуі бойыншы медреселер, яғни X ғасырда мүсылман әлемінің шығыс бөлігінде пайда болған, тек XI ғасырда ғана мүндай оқу орындары Батыс Иранда және халифаттың астанасы Бағдатта ашылады.1 XI— XII ғғ. Сайрамда рухани оқу орындары — медреселер және сондай-ақ, кітапханалар болғаны жөнінде жазба деректерден мәлім. «Халифаттан тыс жерлерде, атап айтқанда, Орта Азияда басқа ислам аймақтарымен салыстырғанда мүсылмандық насихатт қарқынды  журуі  мүмкін  осымен  түсіндірілетін  болар»,  —  дейді В.В.Бартольд.2

Соңғы жылдардағы тарих ғылымының жетістіктері арабтардың көне замандардан-ақ өркениетті халық болғанын, оңтүстік араб тайпаларының қуатты мемлекеттері және жоғары дамыған өзіндік рухани және материалдық мәдениеті болғанын дәлелдеп берді. Азия, Африка мен Европаның байланысқан жеріндегі географиялық жағынан қолайлы аймаққа орналаса отырып, Аравия ерте замандардан-ақ адамзат мәдениетінің бесігі болған Египет және Месопотомиямен тығыз байланыста болды, сондай-ақ Жерорта теңізі елдерінің Шығыс Африкамен және Үндістанмен байланысының жолында жатты. Бүл жағдайлар арабтардың әлеуметтік-экономикалық және мәдени даму дәрежесіне оң ықпал етпеуі мүмкін емес еді.

Қазіргі таңдағы ғылым дамуының жетістіктері арабтарды тек көшпенді, тағы халықтар ретінде көрсеткен үғымдардың негізсіздігін көрсетіп отыр. Исламға дейін-ақ арабтарда шаруашылықтың екі типі — отырықшы және көшпелі түрлері бар. Арабтар, соның ішінде, әсіресе, Оңтүстік Палестина мен Солтүстік Аравияның набатей тайпалары жер өндеуді өте жақсы игерген, күрделі ирригрциялық қүрылыстар түрғызуды білген. Набатей қалаларында қүрылыс өнері кең тараған, ал оның негізінде «набатей архитектурасы» сияқты өзіндік қүрылыс пайда болады.1 Б.з.д. IV ғасырдың өзінде-ақ набатейлер Өлі теңіздің жағалауында ашық әдіспен сымала өндіріп, Египетке сатып отырған, одан египеттіктер мумия жасап отырғаны белгілі. Набатейлер темір мен мыс өндіріп, қорытуды білген; б.з.д. IV ғ. немесе одан да бүрынырақ олар Индия мен Египет, Италия арасындағы саудаға араласып, қалампыр, бүрыш сияқты татымдылық беретін және хош иісті заттармен (приятности и благовония) сауда жасап отырған.2

Сондай-ақ Орта Азияға келмес бүрын арабтар көне Іпығыстық өркениетті елдері — Византия мен Иранды жаулап алғанын ескеру керек, мүның өзі арабтардың рухани және материалдық мәдениетіне айтарлықтай оң ықпал еткен еді.

Жауынгер арабтардың соңынан үнемі қалалық араб жүріп
отырды, — дейді В.В.Бартольд.3 Жаулап алған елдерінде араб

мәдениетін орнықтыру ісінде дәл осы қалалық арабтар басты рөлді атқарды. Арабтар әсіресе Иран мен Түркістанда қалалық өмірдің дамуына және қалалар типінің өзгеруіне ықпал етті. Арабтар жаулап

алғаннан кейін қала дуалдарының тар шеңберіне әрең сиып түрған, барынша тығыз орналасқан Орта Азия қалалары IX ғ. бүл шеңберден қүтылып, қала маңы шеңберіне кеңінен жайылып орналаса бастайды. Енді қаланың қауіпсіздігін оның дуалдары емес, мемлекеттің күш-қуаты қамтамасыз ететін болды.4 Мүсылмандық дәуірге дейінгі қалалар қамалдан (цитадель) және қаланың өзі — шахристаннан түрушы еді. Сауда алаңы қала дуалының ішінде емес, сыртында — қала қақпасымен қатар орналасатын; базар сөзінің алғашқы мағынасы да («қақпа алдындағы іс») осыған сәйкес келеді. Арабтар түсында қала өмірі ескі шахристандардан сауда-өнеркәсіп топтары түрған қала түбіндегі елді мекенге (рабат) ауысады; бірте-бірте бүл жерлерде де бүған дейін Алдыңғы Азия елдерінде болған қала типі қалыптасты; мүндай қаланың ерекшелігі базарлар қаланы шығыстан батысқа және солтүстіктен оңтүстікке қарай қиып өтетін басты көшелердің бойында орналасатын және осы көшелердің қиылысында қаланың басты мешіті орналасты.

Мүсылман дінінің таралуымен Орта Азияны мекендеген халықтар тән тазалығына үйрене бастады. Мүны Махмүт Қашқари айғақтайды.1 Сондай-ақ осы аймақта қоғамдық моншалардың пайда болуы да ислам діні таралғаннан кейін болған өзгерістер қатарына жатады. Орта Азияда моншалар VIII ғ. бастап салына бастады. Үлкен қалаларда ондаған (60-80) моншалар болған. Жалпы моншалардың бүл көптеп салынуы исламның жаппай таралуымен тікелей байланысты болса керек, өйткені мүсылман діні адамның жан тазалығымен бірге тәнінің тазалығын да талап етеді.

Біз қарастырып отырған дәуірде Орта Азия халықтарының саудағы деген қатынасы өзгереді. Бүл жағдай бір жағынан исламның саудаға қатынасымен түсіндірілсе, екінші жағынан әр түрлі елдер арасындағы шекараларды жойып, мүсылмандар үшін баж салығын төмендеткен халифаттың Үлы Жібек жолы бойымен сауда керуендерінің еш қауіп-қатерсіз, еркін түрде жүруіне ықпал етуінен деп түсінеміз.

Мүсылман қоғамының бүкіл қаймағы (элита) — Мүхаммед пайғамбардың барлық серіктері — саудагерлерден, қолөнершілерден, т.б. түрды, бірақ олардың қатарында бірде-бір көшпелі бәдәуи болған жоқ, — деп жазды Беленицкий.2

Ислам, шынында да, саудаға және саудагерлерге оң көзбен қарағаны белгілі. Қүранда саудамен айналысу барынша дәріптеледі

 

(4:38, 64:10). Кейбір зерттеушілер саудаға деген мүндай
қатынасты «Мүхаммедтің діні алғашқыда орташа саудагерлерді
экономикалық жағынан біріктірудің қүралы болуынан» деп
түсіндіреді.3 Қүран өсімқорлықты қатты сынға алып, айыптайды,
алайда мүның өзі саудамен айналысудың артықшылығын көрсету
үшін жасалады                (2 : 276). Саудаға осылайша қүрметпен қараған

қүран, сондай-ақ, жеке меншікті де Алланың қасиеті деп бекітеді. Мүсылман қүқығы мен этикасы мүсылманға лайықты өмір салты деп ауқатты, экономикалық жағынан тәуелсіз қала түрғынының өмір салтын есептеді.

VIII ғ. басында бүкіл Орта Азияны арабтар жаулап алып, әкімшілік-басқару жүйесін өз қолына алды. Олар бүл жерде ислам дінімен бірге араб жазуын да енгізді. Осы территорияда бүрын үстем болған парсы (тәжік) тілі енді араб тіліне орын берді. Барлық қалалардағы діни білім беретін бастауыш және басқа да дәрежедегі оқу орындарында сабақ араб тілінде жүрді. Жергілікті ақсүйек өкілдері араб мәдениетін тез қабылдап, араб тілін үйреніп алды және арабтармен бірге елді басқаруға қатысты. Дін мен жазудың ортақтығы, араб тілін пайғамбар тілі деп және оны игеру — Қүдайға жағымды іс деп білу Орта Азиядағы араб тілінің позицияларын барынша нығайтты.

Арабтар Орта Азияны жаулап алғанға дейін-ақ бүл аймақты отарлай бастаған еді. Мысалы, VII ғ. екінші жартысында 50 мың араб өз отбасыларымен Орта Азияға қоныстанады. Ал енді жаулап алғаннан кейін түрғын үйлерінің жартысын арабтарға беру жергілікті халыққа міндеттелді. Арабтар билігінің алғашқы дәуірінде ислам дінін қабылдаған жергілікті халық барлық салықтар мен міндеткерліктерден босатылды. Осы факторлардың бәрі аз ғана уақыт ішінде араб тілін бірінші орынға шығарып, үстем тілге айналдырды. Жергілікті түркі тілді және иран тілді халықтардың белгілі бір бөлігі үшін ол әдеби және ауызекі сөйлеу тіліне айналды. Араб тілі ресми тіл болды — — арыздар мен өтініштер осы тілде жазылды және бүйрық-жарлықтар мен заңцар да осы тілде шығып түрды.

Араб тілінің қолданылуы одан әрі кеңеюі аббасилер билігі дәуірінде іске асырылды. Аббасилер қозғалысы, тек арабтарға ғана беріліп келген артықшылықтарға қарсы бағытталды. Шыныда да, VIII ғ. ортасында араб үстемдігі айтарлықтай әлсіреп, бүған дейін халифаттың тірегі болған арабтардың тайпалық жасағы өзінің бүрнғы маңызын жоғалтты, арабтар мемлекеттік табысты иемденудегі ерекше қүқықтарынан айырылып қалды, бүрынғы клиенттер (маула) өмірдің барлық салаларында арабтармен теңдікке қол жеткізді. «Арабтар» деген үғымның өзі өзгеріске үшырап, тек тууы бойынша арабтар ғана емес, сондай-ақ араб тілін меңгерген барлық мүсылмандар осылай аталатын болды. Билеуші топтар, шенеуніктер мен армия қүрамында үлкен өзгерістер жасаған аббасилік төңкеріс жергілікті халықтың, әсіресе, Иран мен Орта Азия халықтарының жаппай ислам дініне өтуімен бірге жүрді. Ислам дінін жаппай қабылдау өз кезегінде араб тілін жаппай меңгеруге үмтылушылықты туғызды.

Әрбір мүсылман өз зердесіне орай араб тілін үйренуге міндетті, өйткені ол осы тілде «Алла жалғыз, оның ешбір серігі жоқ, ал Мүхаммед оның елшісі» деген сөзді айта алуы және қүранды осы тілде оқи алуы тиіс. Ислам дінінің осындай араб тілі жөніндегі атақты қайраткерлерінің ойлары мен пікірлері бүл тілдің өрісінің кеңеюінде айтарлықтай рөл атқарғаны түсінікті.

Араб тілінің кезінде түркі тілдеріне тигізген әсері мол болған рас. Алайда, бүл тідцік қүбылысты сыңаржақты процесс ретінде түсінуге болмайды. Түркі тілдес халықтардың тілі де өз кезегінде араб әдеби тіліне едәуір ықпал еткені тарихи деректерден жақсы мәлім.

Орта Азиядан шыққан ортағасырлық үлы ғүламалар Әбу Насыр әл-Фараби, Әбу Райхан әл-Бируни, әл-Жауһари, әл Түркістани, Махмүт Қашқари, Низами Гянджеви, Мүхаммед ибн әл-Хорезми, Әли ибн-Сина, Рудаки, т.б. жоғарыда көрсетілген тарихи себептерге байланысты өз еңбектерін араб тілінде жазды. Бүл араб ғылымы мен мәдениетінің ғана емес, араб әдеби тілінің де дами түсуіне, ғылыми терминологиясының қалыптасуына зор әсер еткені мәлім. Түрьсі тілдес халықтардан шыққан орта ғасыр ғалымдары өз шығармаларында реті келгенде түркі тілдерінің лексикалық элементтерін де үтымды түрде пайдаланып отырды. Сөйтіп түрьсі тілінің бірқатар элементтері араб тіліне бірте-бірте сіңісіп кетті.

Бүған бір ғана мысал келтірсек те жеткілікті. Отырарда туған энциклопедист-ғалым әл-Фараби музыка теориясы мен практикасынан «Китаб әл-мусика әл-кабир» («Музыканың үлы кітабы») деген аса қүнды ғылыми еңбек жазғаны белгілі. Міне, осы кітапта музыка терминдерінің бірқатары түркі сөздері болып келеді. Мысалы: ачқи (скрипка кілті) — кілт, ашиқ (асық — ағаштан не сүйектен жасалған тиек), тизлик (екі үннің, ладтың қосындысына сәйкес келетін музыкалық қарқын (темп), пәстлик (дәл осындай музыкалық пәс, яғни төмен дыбыс), т.б.1

Махмүт Қашқари өзінің атақты еңбегін мүсылман дәуірінде түркі тілі белең ала бастаған дәуірде жазса керек. Ол еңбегінің кіріспесінде: Мен Тәңірінің дәулет үясын түріктер топырағында жатқандығын және ғарышты солардың заманы үстінде айналдырғанын көрдім. Тәңірі оларды «Түрік» деп атады және оларды мемлекетке еге қылды. Заманымыздың Хакандарын түріктерден шығарды, дәуір, халықтың ақыл-ерік тізгінін солардың қолдарына үстатты; оларды адамдарға бас қылды; хақ істерде соларды қолдады; олармен бірге күрескендерді әзіз қылды әрі түріктер ішінен оларды барша тілектеріне жеткізіп, жамандардан, зүлымдардан қорғады. Олармен бірге басқалар да нана бастады. Сол себепті түркі тілін үйренудің қажеттілігін өмір талабы мен ақыл таразысы әбден дәлелдеді.2 «Диуанды» жазудағы Махмүттың негізгі мақсаты түркі тілінің мәртебесін жоғары көтеріп, оның араб тілінен ешқандай кемдігі жоқ екендігін дәлелдеу болған», — дейді А.Н.Кононов.

Сонымен жоғарыда қарастырған мәселелерді қорыта келіп, халифат дәуіріндегі халықтар арасындағы мәдени байланыс сыңар жақты болмағанын, араб тілі түркі тіліне тек біржақты ықпал етіп қана қоймай, бүған кері процесс те жүргенін, яши халықтар арасында шын мәнінде мәдени алмасу болмағанын атап айтуға болады.

Араб үстемдігінің алғашқы дәуірінде халифатқа кіретін барлық халықтар сияқты түріктер арасында да мазмүны мен сипатына қарамастан кітаптар негізінен араб тілінде жазылды. Бүл жағдай ең алдымен, ол дәуірде Орта Азияның әдебиеті және әдеби тілінің дамуымен түсіндіріледі. Осындай жағдайда түркі тілінде жазылған шығарма үлкен беделге ие бола алмас еді, ал араб тілінде жазылған еңбек Орта Азиядан Испанияға дейінгі мүсылман елдеріне кең тарай алатын.

Орта ғасырлық араб-мүсылман қоғамдық ойға және философияның қауырт дамуына ықпал еткен фактор — Шығыс пен Батысты біріктірген алып империя — Халифаттың қүрылуы болды деп айтып кеттік. Халифат өз қүрамына ежелгі өркениет ошақтары болған Египет пен Месопотомияны, Сирияны, Иран мен Орта Азияны, Европаның бір бөлігін біріктірді. Осы үлан-байтақ территорияда әр түрлі халықтардың жасампаздық әрекетімен қалыптасқан жаңа өркениеттің ең көрнекті, керемет белгілері  -универсалдық, дін түтынудағы еріктілік, өзінен бүрынғы мәдениеттердің, яши грек, көне иран және үнді мәдениеттерінің ең үздік жетістіктерін игеру болды.¹ Умманың (мүсылмандар қауымы) барлық өкілдерін, үлттық белгісіне қарамай, тең қүқықты деп мойындаған ислам идеологиясы әмбебап сипатта болды. Әлеуметтік және географиялық «шекарасыздықты» сезіну ғылым мен өнердің қауырт дамуына ықпал етті. Атақты түрік ғүламасы әл-Фарабидің жеке түлғасы мен шығармашылығы осының айғағы: халифаттың шеткері аймағы —  Орта Азиядан шыға отырып ол ең алғашқы және ең ірі араб-мүсылман философы болды.

Халифатта білімділік ең жоғарғы қасиет деп танылды. Бүны «Ғылымды Қытайдан болса да іздеп тап» деген Мүхаммед пайғамбардың хадисі айқын көрсетеді. Ғылым іздеп саяхат жасау мүсылман дәуірінің алғашқы ғасырларынан бастап-ақ ғылым-білім іздеудің міндетті шеңберін аяқтап отырды. Атақты ғүламаларды тыңдау үшін білім іздеушілер Андалусиядан Бүхараға, Бүхара мен Бағдадтан Кордоваға сапар шегетін.2 Ешқандай шекаралық межелері жоқ үланғайыр империя мүндай саяхаттарға жағдай жасады.

Тарих қойнауына неғүрлым тереңдеп енген сайын біз жекелеген тайпалардың, халықтар мен этностардың абсолютті түрде жеке-дара, басқа халықтармен мәдени байланыстарсыз-ақ дамуы туралы «теорияның» дәйексіздігіне көз жеткіземіз. Әлемдік мәдениет дамуында із қалдырған аса көрнекті жеке түлғалар шын мәнісінде адамзат мәдениетінің біртүтастығын паш етіп келеді.

Дәл осындай бүкіләлемдік тарихи түлғалардың қатарына ортағасырлық түріктер топырағынан шыққан дара түлға Әбу Насыр әл-Фараби де жатады. Әл-Фарабидің тарихтағы рөлі ол қабылдаған мәдени дәстүрлердің ауқымдылығымен анықталады. Ол туған елінің мәдени байлығын, иран, үнді, антика мәдениеттерінің жемістерін бойына дарытты. Дәл сондықтан да ол тайыз үғымдар мен соқыр сенімдерден жоғары көтеріле біліп, өзінің ойлау жүйесін сындарлы да икемді ете білді. Міне, сондықтан да оның есімі әлемдік мәдениеттің қүрметті пантеонына енген. Бүл есім өзінің ізбасарлары болған Сократ, Платон, Аристотель, Эвклид, Птоломейлердің есімдерімен және әл-Фарабидің екінші үстаз деп мойындап, оның творчестволық ойларын әрі қарай жалғастырушылар Ибн Туфейль, Ибн Рушид, Маймонид, Галилей, Спиноза және басқалармен бір қатарда түрады. Әл-Фараби өз заманындағы өнер-білімнің ең асылын таңдап ала біліп, өз дәуірінің шынайы энциклопедиясын жасап берді. Ол терең мағыналы пікір айтпаған, жете зер салмаған, данышпандық болжам жасамаған бірде-бір ғылым саласы жоқ деуге болады.

Андалусия ойшылдары Ибн Туфейль, Ибн Рушид, Маймонидтер өз кезінде әл-Фарабидің логик ретіндегі маңыздылығын жоғары бағалаған. Әл-Фараби логика бойынша толық еңбектерін Аристотельдің «Органонына» комментарилер түрінде жаза отырып, ол іс жүзінде өз органонын жасады, сол үшін де «Муалим ас-сани»  -«Екінші үстаз» деген атаққа ие болды.1

Әл-Фарабидің дүниетанымына синкретизм және әмбебапшылдық тән бодды. Оның дүниетанымы түрік-ислам синтезінің іс жүзіндегі жемісі еді.  Әбу Насыр әл-Фараби — Сыр бойының қыпшақ тайпасынан шыққан. Үлы ойшыл туралы жазған араб ғалымдары (Әл-Кифти, Ибн Халихан) әл-Фарабидің өзінің түріктік тегі мен тарихи отанын ешқашан үмытпағаны жөнінде атап айтады. Бүған оның «ат-Түрки» деген ныспысы да айғақ. Ең соңғы күндеріне дейін алыс Шамда өмір сүрген ол өзіне аса қымбат түркілік бас киімі мен киімін тастамаған.2 Айтайын дегеніміз әл-Фараби тексіз, отансыз, өз ата-бабаларына бас тартқан жоқ. Сонымен бірге оның дүниетанымының өзегі исламдық универсалдылық, яши нәсілдер мен халықтардың, мәдениеттердің исламдық рухани принциптері негізінде бірігу идеясы болды. Әл-Фарабиді әлем мен адамның біртүтастығы идеясын жақтаушылардың қатарына жатқызуға болады. Оның бүл көзқарасының қалыптасуына ең алдымен басты дүниетанымдық үстанымы діни монизм (бірлік) болған, Қүдайды алғашқы себеп, дүние мен адамды жаратушы деп мойындаған ортағасырлық араб-мүсылман өркениетінің жағдайлары ықпал етті. «Алладан басқа Қүдай жоқ» деп жариялаған ислам өзінің пайда болған уақытынан бастап әлем мен адамның біртүтастығын (таухид), адамгершілік пен қүқықтық шарттардың, сенім мен іс-әрекеттің және сондай-ақ жалпы ислам қоғамының біртүтастығын үнемі бекітумен болған еді.

Жеке-түлғалық дәрежеде үғынылған өркениеттілік пен діни біртүтастық арқасында мүсылман әлемінің қай түпкірінде болмасын өздерін жат жүрттықтармыз деп сезінген жоқ. Әл-Фараби көп үлтты әр түрлі мәдениеттерді біріктіретін қоғамдастықтардың артықшылығын мойындады, оның: «үжымдық қалада жан-жақты дамыған адамдар өсіп шығып, данышпандар, Іпешендер, ақындар қатар өмір сүре алады» деген ойы осының дәлелі.1 Алайда, ол мүндай қоғамдастықтардың күштеу арқылы, яғни зорлықпен бірігуіне және бірігудің мақсаты өткінші, руханы емес (экономикалық және т.б.) қүндылықтар болуына бар болмысымен қарсы.

Надан санаға «қалалар» (яғни мемлекет, қоғамдастық) бір-бірімен үнемі күресіп, жауласып отыруы қажет болып көрінеді, ал егер бірігетіндей жағдай болса, онда бүл бірігу мәжбүрліктен және аса зәру болғандықтан, яғни жасанды түрде іске асады. Және міндетті түрде бір жағы жеңіп, ал екінші жағы жеңіліс табады. «Оларды бірігу мен келісімге келуге сырттан бір нәрсе итермелейтін болса дәл осы сыртқы нәрсе мәжбүр ететіндіктен ғана бірігеді. Осы сыртқы нәрсе жойылысымен-ақ олар бір-бірінен алыстап, бөлініп кетеді. Адамзатқа тән көзқарастардың ішіндегі хайуандық көзқарас осындай»!2

Әл-Фараби үсынатын таза исламдық көзқарас бойынша ішкі, рухани келісімге, дүниетанымның ортақтығынан (мүның өзі рухани бастаулардың бірлігін сезінуден болатыны белгілі) туындайтын бірігуге артықшылық беріледі. Әлеуметтік-экономикалық қүбылыстар — тек көріністер ғана, яғни идеялық-рухани өзара түсіністіктің салдарлары.

Әл-Фараби философиялық көзқарастары ислам тарихының даулы мәселелері, әсіресе, Орталық Азиядағы исламның тағдыры мәселесін түсінуге көмектеседі. Егер ислам Орталық Азияға кездейсоқ еніп, күшпен танылды десек, басқаша айтқанда оның объективті алғы шарттары, негіздері болмады десек, онда арабтар кетісімен және Бағдадтық саяси бақылауы жойылысымен Орта Азия, Қазақстан, Шығыс Түрьсістан, Азербайжан, Иран және басқа да аймақтар міндетті түрде исламнан бөлініп қалар еді. Өйткені, әл-Фарабидің түсіндіруі бойынша, мәжбүр етуші фактор жойылғанда мәжбүрлілік жолмен пайда болған бірігу жойылуға тиіс. Осы қағидаға байланысты ислам дінінің таралуының трихи заңдылығы дәлелденеді. Жаңа дін империя ыдырағаннан кеін жойылмақ түгілі, ол одан сайын нығайып, өрісі кеңейіп, терендей түсті.

Мүсылман дәуіріндегі қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық және мәдени өрлеу түркі тайпаларынан әл-Фараби, басқа да көптеген қайталанбас дара түлғалар — патриоттық бағыттағы ойшылдардың, философтардың, тарихшылардың, ақындардың шығуына мүмкіндік жасады. Әл-Фараби, Ибн Сина, Бируни сияқты ойшылдар шығармашылығы өз кезегінде ортағасырлық Мүсылмандық Ренессанс (Н.Конрад) өкілдері Жүсіп Баласағүнидің, Махмүт Қашқаридің, Ахмет Иүгінекидің, Ахмет Иассауидің және т.б. ойшылдардың көзқарасына ықпал етті. Түркі халықтарының аталған ойшылдары араб, парсы ойшылдарымен бірге мүсылмандық шығыстың рухани және мәдени дамуына атсалысты.

Қарастырып отырған дәуірде ең жас, күш-қуаты тасып түрған, қуатты моральдық және жасампаздық потенцияға ие бірден-бір дін ислам болды. Зороастризмнің әбден көнеріп, қаусап біткені жөнінде В.В.Бартольд өз кезінде дәлелдеп берген еді.1 Бүл жағдайдың басты себептерінің бірі діннің ғүмырында жатыр. Сондай-ақ иудализм мен буддизм де іс жүзінде пүтқа табынушылыққа айналып кетті. Християндық Европаның өзі, сондай-ақ Үндістан да орта ғасырда арабтар мен парсылардан көп үйренгені және жалпы ислам мәдениетінің ықпалында болғаны белгілі. Орта Азияны мекен еткен тайпалардың арасында исламның берік орнығуында негізгі рөлді сопылық миссионерлер атқарды. Мүның өзі Орта Азия халықтары арасында тараған исламның өзіндік ерекшеліктерін анықтады. Мауреннаһр қалалары, соның ішінде, негізінен Бүқараданнакшбания, ясауийя, кадирия сияқты сопылық бауырластықтардан далаға дін уағыздаушылар жіберіліп отырған. «Жалаңаяқ дәруішті көргенде селт етпей, уағызына қүлақ аспай өтіп кеткен бірде-бір көшпелі дала адамын мен көрген емеспін»деп далалықтардың арасындағы сопылықтың ерекше ықпалды күш болғанын еуропалық саяхатшы- ғалым А.Вамбери көрсетеді.2

Түріктер арасында сопыларды ереюпе қүрметтеу дәстүрі қалыптасады, оларды әр түрлі діни дәрежесіне қарап түріктердің әр түрлі беліктері әр қалай атаған, соның ішінде: сопы, әулие, дәруіш, дуана, шайқы, пір, ишан және т.б. бар. Әдебиетте Мауреннаһр мен Хорасан «дәруіштіктің дәстүрлі елдері» ретінде керсетіледі. Сопылықтың рухани үстаздары незінен осы аймақтардан шыққан рас, алайда бүл үстаздарды шынайы түрде пір түтқан, сопылықтық қағидаларын жүрекпен сезініп, оны халықтық дәстүрлер арқылы қабылдаған түркілер еді.

Орта Азиялық сопылық дәстүрдің қалыптасуына атақты сопы Жүсіп Хамадани ерекше еңбек сіңірді. Жүсіп Хамаданидің өзі және оның көптеген ізбасарлары Мауреннаһрдан солтүстікке қарай жатқан далалы өлкеде, Шығыс Түркістанда исламды таратуға бар күштерін салды. Хамадани орта Азиялық дәруіштер мектебінің негізін салды, осы мектептің дербес бір бүтағы Ахмет Иассауи ашқан түркілік дәруіштер мектебі еді.

Түркі тайпаларының арасында мүсылман дінін уағыздаған барлық атақты шайқыларға — Қожа Ахмет Иассауи, Сүлеймен Бақырғани, Сейт Ата және басқаларға Хамади идеялары орасан зор ықпал еткен. Хамаданидің өзінің дін өкілі ретіндегі мәртебесі, беделі жөнінде және оның миссионерлік қызметінің қаншалықты кең ауқымды болғандығы жөнінде біз аглографиялық деректерден көреміз, онда Хамаданидің мүридтерінің ішінде 700-і әулие дәрежесіне ие болған және оның ықпалымен 8000 пүтқа табынушы мүсылмандыққа өткені жөнінде айтылады.

Орта Азия аймағында исламның осылайша қарқынды түрде насихатталуы өз жемісін берді. Түріктердің ислам дінін «өз еркімен», бейбіт жолмен қабылдағанын былай қойғанда, бүл аймақта сопылықтың дербес бір түркілік мектебі де қалыптасып үлгерді. Бүл мектептің қалыптасуына әрине, бүкіл түркі халықтары арасында Әзірет Сүлтан атанған атақты шайқа Қожа Ахмет Иассауидің атымен байланысты екені даусыз.

Қазіргі таңда рухани жетістіктердің негізі дінмен байланысты келгенін бажайлаған адамзат жаһандану әлеуетімен тайталыс ғасырын бастады. Жаһандану бүкіл жер әлеміндегі ауыл мен қала адамдарының бүкіл руханиятын бірыңғайлауға асығады, ал жеке ұлттар адамды ізгілендіретін, тәрбиелейтін, қауымды реттейтін діні мен дәстүрінен рухани күш іздейді. Егер біз қазақтар, өзімізді Ислам діні дәстүрінде тәрбиеленген, тіпті болмаса сол дінге іштей көңіл аударған адамдар санатына жатқызсақ, онда Ислам дінімен бірге келген білімнің рөлін жоққо шығара алмаймыз. Сондықтан, рухани білімдік мұрамыздың тек VIII ғасырдан бергі кезеңінің өзі зерделеп, зерттей білсек, шын мәнінде, оның ерекше мәні болғанына көзіміз жетеді.

Біздің еліміздегі оқу – білімнің тарихы Ислам дінімен тікелей байланысты болған. 716 жылы Түргеш қағаны Сұлу (Сулық) арабтарды Мәуеренаһрға дейін ығыстырғанда, араб халифатының тағы шайқала бастаған еді. 748 жылы Али ибн Абу Талиб ұрпақтарын қолдап, Хорасанда Абу Муслим бастаған “кайсанийлер қозғалысы” бұрынғы омейадтер халифатын тақтан тайдырды. Бірақ екі жылдан соң омейадтарды жақтаушылар көтеріліс басшысы Абу Муслимді өлтіреді. Осы кезде Абу Муслим жағын қолдаған түріктер соларды жақтаймыз деп жүргенде, сол оппозициялық ағым өкілдерінің діни идеологиялық ықпалына түсіп қалады. Осы кезде 619-908 ж.ж. өмір сүрген Қытайдың Таң патшалығы 751 жылы Қазақстан жеріндегі түргештерді бір жола жаулап алу ниетін іске асыпмақшы болғанда, бұған  “кайсаний” ағымындағы араб мұсылмандары көмекке келген. Сөйтіп, алғаш рет түргештер мен мұсылмандар күш біріктіріп, Талас өзенінің алабының Атлах қаласының маңайында қытайларды ендігәрі Жетісуға жоламайтындай етіп жеңді. Ата-жауы қытайлардан жерін босатып берген мұсылмандарға шексіз риза болған түргештер және олардың құрамындағы қарлұқтар мен басқа да түркі тайпалары арабтардың имандылығына мейірленіп, Хақ дін Исламды қабылдай бастайды. Ал 756-940 жылы өмір сүрген Қарлұқ сияқты ерте феодалдық мемлекетінің батыс жағын билеген боғралар IX ғасырда Самани дәулетімен тығыз байланыс жасап, біртіндеп Иран мәдениетінің ықпалына тартыла бпстады да, ақыры 755-875 жылы Қарлұқ қағандығы Ислам дінін жаппай қабылдады. Осылайша ел арасында мұсылмандық сенім кең тарала бастады. Қалаларда мешіттер салынып, медреселер ашылды. Сөйтіп, осы өңірде алғаш рет оқу білім ордалары бой көтерді.1 Қарлұқ билігіндегі Тараз, Құлан, Мерке, Атлах, Тұзын, Бәлиғ, Барысхан, Сыйкөл, Талғар, Тонг сияқты қалаларда бірте-бірте мұсылманшылық тарап, мешіттер, рибаттар салынып, мұсылман оқу-білім орталықтары қалыптасқан.2 Осылардың ішінде IX ғасырда қалыптасқан “саудагерлер қаласы” атанған Тараз қаласынан табылған, монша, Бұрана мешіті, Бабажа Хатұн, Айшй Бибі тәріздес ескерткіш дүрбелерінің жасалу ерекшеліктерінде Самарқанд мәдениеті мен Самани (819-1005) әулетінің мәдени үлгілері бар (кірпіштен өрілуі, күфи хаттарының жазылуы т.б.).3

Ислам дінін қабылдаған түркі халқы VI ғасырдан қолданып келе жатқан ойма жазу орнына араб жазу таңбасын орнықтырды. Бұл ойма жазудың тасқа немесе күміс ыдыстарға ойып жазылғандығына қарап, әрі ол жазу пайдаланған тұстағы тарихи деректердің тапшылығына қарай, дәл сол уақыттағы білімнің жетік даму белгілерін байқамаймыз Ал тарих беттерінен білетініміздей, араб жазуы түркі қоғамдық өміріне қалай енді, солайша рухани бетбұрыс басталды. Ислам дінінің енуіне дәнекер болған 2000 жылдық тарихи бар бір Тараз қаласынаң қойнауында көп сыр жатқан жоқ па? Бұл орайда Елбасы Н. Ә. Назарбаев: Тараз – рухани байлығымыздың алтын діңгегі десе, сол Таразды мың жыл бойы жарыса жырлаған парсы ақындарына не айтуға болады?4 Демек, Қазақстан жеріндегі алғашқы білім беру ісі діни сипатта болса, оған басқа елдердегі білім жүйесіндегі ықпалының болғаны тарихи ақиқат. Бұл біздің еліміздегі алғашқы тәңірге табыну сияқты наным-сенімдерді санамыздан мүлде өшіруді білдірмейді. Көптәңірлі (политейстік) діндер ежелгі түркі халықтарында, оның ішінде қазақтарда Ислам дінінің кең тарауына орай, тұрмыстағы әдет-ғұрып, салт-дәстүр, жөн-жоралғы, тылсым-табиғат, тариқат-тәбәрік, деректер мен дәйектер хақында халықтың мәдениеті мен этнографиясын орнықтырған рухани қазыналарға айналып кеткен. Біздегі білім берудің ұлттық табиғи тәлімдері жаңағы рухани жетістіктерімізді елеусіз қалдыра алмайды.

Тарих ағымы ислам дінінің ықпалымен IX-X ғасырларда қазақ даласына ұлы энциклопедист-ғалым Әбу-Насыр Әл-Фарабиді (870-950) алып келді. Ол аристотельдің адамның жан дүниесі туралы ілімін шығармашылық тұрғыдан дамытушы ғана емес, ислам діні жолымен келген араб жазуы арқылы түркі тілінде алғашқы болып адамның жан дүниесі туралы  сымбатты жүйені ұсынумен бірге психология туралы ғажайып терминдердің негізін жасап берді.

960 жылы Қарахан мемлекеті Исламиатты елінің мемлекеттік діні етіп жариялағаннан кейін басқа ғылымдарды айтпағанның өзінде, тарихқа алғаш рет түркі тілі ғылыми түрде қолға алынып, зерттелді. Бұл салада жұрттың бәрінен бұрын Қашғарлық Махмұт пен Жұсіп Баласағұн, Ахмет Жүргінекилердің есімдерін ерекше айтуымыз керек. Түркілер қалыптастырған әскери-саяси, ғылыми, құқықтық жүйелер, әдебиет туындылары Ислам мәдениеті мен ғылымдары негізінде келген айрықша қазыналар. Қала басқару жүйесі, білім беру (мағариф) низамдары, ғылыми зерттеулер (тахқиқат) және тарихаттары, қазылық билігі, көркемөнер, тіл ғылымдары (лұғат), ғарыштану, дәрігерлік (тыб), химия пәндері, теңіз зерттеулері, жағрапиялық ашулар, т.б. Міне, осылардың көбісінің негізін араб жазуын меңгерген түркілер қалаған.5 Орыс ғалымы Л. С. Васильев Испаниядан Қытайға дейінгі аумақта сауаттылықтың артып, білімдар адамдардың көбейіп, мәдениет деңгейінің көтерілгенін айта келе, бұл жетістіктің Ислам діні арқылы болғанын былай көрсетеді: “Но нельзя забывать, что распространение пість даже Исламского по сути своей образования на широкой территории от Испании до Китая способствовало увеличениям количества грамотных и образованных людей, росту культурного стандарта”6

Қазақстан жеріндегі Ислам бағытындағы мәдени өмірдің тежелуі моңғол шапқыншылығына байланысты толық бір ғасырға, яғни Алтын Ордада XIV ғасырдың бірінші жартысында билікке Өзбек хан келгенге дейін созылды. Осы аралықта моңғұлдар мен көптәңірлік діндері солтүстік өңірдегі басқа да түркі тайпалары өздерінің шаманшыл сенімдері арқылы бұрын Ислам дінін қабылдаған түркі тайпаларының наным-сенімдеріне әсер етіп, ізін қалдырды. Оның кейбір түрлері қазақ арасында бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді. “Біздің қазақтың мақалдарының көбіне іске татырлаға да бар, іске татымдық түгіл, не құдайшылыққа, не адамшылыққа, жарамайтұғыны да бар”7деп Абайдың айтқаны оның сол шаманшыл сенімдерге көңілінің толмағанын білдіреді. Соған қарамастан, XIV-XV ғасырлардағы қазіргі Қазақстан аумағындағы халықтарды баурап алған ілім-білім жүйесі қалыптасса, ол шамандық, мұсылмандық және басқа наным-сенімдермен қатар шыңғысшылдық доктринаның өзара әсері арқылы мүмкін болды. Бұл арада шыңғыстанушы В. П. Юдиннің “Шыңғысханның шыққан тегі, оның рухы, оның ата-бабалары туралы аңыздар… адамзаттың шыққан тегі туралы мұсылмандық түсініктерге және сол арқылы дүниенің мұсылмандық көрінісіне енгізілді”8 деген пікірі біздің ойымызжан шығады.

XVI ғасырда өмір сүрген Закирад-дин Мұхаммед Бабыр (1483-1530) тарих пен саясат, мемлекет және әскери құрылыс саласында энциклопедиялық білімі бар аса көрнекті мемлекет қайраткері болса, Бабырдың бөлесі Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати (1499-1551) тыңғылықты білім алып, түрік, араб, парсы, Шағатай тілдерін еркін меңгерсе, ол Моғолстан мен Мәуереннаһр жерінде үстем болған ислам білімдік жүйесінің нәтижесі болатын. Сондай-ақ, “Жами-ат-Таварих” (“Жылнамалар жинағы”) сияқты шығарма жазып, XVI  ғасырдағы орыс-қазақ тарихынан мол мағлұмат қалдырған Қадырғали би Қосымұлы Жалаири 1587-1588 жылы Ресей тұтқынына алынғанына дейінгі білімін ислам мәдениетінің ықпалында қалыптастырған еді. Ол 1530-1605 жылдары өмір сүрді. Ал шығыстың орта ғасырлардағы тарихи прозасы дәстүрінде “Түрік шежіресі” кітабын жазған Әбілғазы Баһадүр (1603-1664) … “әкесі салғызған Арысхан медресесінде оқыды”.9 (Кейбір деректерде “Арабхан” медресесі делінеді). “Тарихи Рашиди” кітабының жалғасы ретінде танылатын “Тазкираи хожаған” атты кітаптың авторы Мұхаммед-Садық Қашқари (1740-1849) жастайынан Қашғар қаласындағы медреселерде оқып, білім алды.10

Демек, қазақ халқы Қазақ Хандығының кезінде Илам мәдениеті негізіндегі ілім-біліммен қайта табысты. Бірақ XVII ғасырдағы жоңғарлардың тарихи аренаға көтерілуі бұл білімнің табысты болуын тағы да жүз жылға созды. Ал 1731 жылдан бастап Ресей империясына бодан болу – қазақтардың Ислам мәдениетінен өрбитін ілім-білімге ден беруін бірден тежей алмады. Қазақстанда XIX ғасырдың 50-60-жылдарында діни білім беретін 84 оқу орны болды. Бұл оқу орындары ислам дінін уағыздайтын, шариғат заңдарын ьүсіндіретін жоғары лауазымды діни қызметкерлерді даярлады. Сондай-ақ, халыққы әдебиет, мәдениет, оқу-ағарту мәселелерінен де дәріс беретін мәдени-насихат орталығы рөлін атқарды. Мұндағы мұғалімдердің көпшілігі Мысыр, Бағдат, Стамбұл және Қазан, Орынбор, Уфа қалаларында оқып, тәрбие алған молдалар болған. 11

XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басындағы жәдиттік қозғалыс мұсылман оқу жүйесіне жаңа серпіліс алып келді. Заман талабы мен отаршыл миссионерлік ағарту саясаты медреселердің оқу жоспары мен бағдармаларын қайта қарап жетілдіруі талап етті. Оның үстіне жәдиттік оқу жүйесі жергілікті жерлерде күннен-күнге күш алып бара жатқан орыс-түзем школымен бәсекеге шыдайтындай дәрежеге жетулері керек еді. Нәтижесінде, жәдитшілердің игілікті істерініңбарысында жәдиттік оқу бағдарламаларының бірі – “Алтын жылдық ибтидоия мектептерінің бағдарламасы” жасалып, медреселердегі тарихтан білім беру ісі осы құжат негізінде жүргізілген.12

С. Садуақасов Кеңес дәуіріне дейінгі Қазақстандағы оқу-ағарту тарихын үш кезеңге бөледі:

1. Қазақстанға сарттар мен башқұрттар және татарлар арасынан келген молдалар арқылы іске асырылған діншілдікті баса уағыздайтын ғылыммен байланыссыз ағарту кезеңі, немесе Қадим кезеңі;
2. Дін жолында болғанмен ғылыммен біршама байланысты жәдиттік кезең;

• Орыс-түзем школы.13 Бұның негізін қалаған Еуропа жиһангерлеріне еліктеп, Иван Грозныйдың отаршылдық саясатын қолдаған орыс жиһангерлері. Егер Иван Грозный заманындағы ағарту ісінің өзегі дінге сүйену болса, орыстың революционер демократтарынан басқа патша жақтастары Романовтар әулеті биліктен кеткенше, Иван Грозныйдың ізін жалғастырып, қазақ ұлтын шоқындыруды өздерінің басты мақсаттарына айналдырып келді. Бұл үшін олар “ислам дінінің ықпалынан мектеп оқылықтарын қорғау”, араб әліпбиін орыс графикасына ауыстыру, т.б. мәселелермен айналысты. Мысалы, Қазан қаласындағы Діни академияның (1842ж) “Аудармашылар комитеті” (1847ж) православие шіркеуінің 307 діни кітабын шығыс халықтарының тіліне аударып, басиырып шығарды.14

Дегенмен, орыс миссионерлері XIX ғасырдың ортасына дейін Қазақстан өлкесінде өз талап-деңгейінен шығатын екі-ақ мектеп аша алды: біріншісі – 1841 жылы Бөкей ордасында ашылған бастауыш мектеп; екіншісі – 1850 жылы Орынбор шекралық комиссиясының жанынан қазақ балаларын оқытуға арналған жеті жылдық арнаулы мектеп.15 Осы Орынбор мектебінде алғашқылардың бірі болып, білім алып шыққан қазақ халқының тұңғыш ағартушысы Ы. Алтынсарин 1871 жылғы 31 тамызда Н. И. Ильминскийге жазған хатында орыс алфавитін ендірудің қиыншылықтарын ескертіп, қазақ жастарын білімге тартідағы араб әрпімен жазылған кітаптардың жетекшілік мәнін көрсете келе былай дейді: … “Кітаптарды қазақтың өз тілінде, олардың өздеріне таныс әріппен шығара білу керек. Сөйтсек, ол кітаптарды жұрт бірден қолға алып оқып, бұл кітаптар татар кітаптарымен қатар, зор күш болар еді. Бұл арада әріптің арабша не орысша болуы – араб әрпінің ептеген зияны болғанымен, ісімізге онша кесел келтірмейді. Ал араб әрпінің ол зиянына құтылуға болады. Міне, менің шын пікірім осы”.16

Бірақ Ы. Алтынсариннің бұл ұсынысын Н.И. Ильминский де, сол кездегі оқу министрі Д.А. Толстов та, қасиетті синоттық статс-секретары К.П. Победоносцев те қабылдамаған. Өйткені олардың түпкі мақсаты, Н.И. Ильминскийдің өз сөзімен айтқанда: “Обрусение инородцев и совершенное слияние их с русскими по вере и языку – вот конечная цель, к которой должна стремиться в система инородческого образования в крае”.17 Ал министр Д.А. Толстовтың пікірі осыны айғақтай түседі. Ол айтады: “Біздің отанымызда тұратын барлық бұратаналарды оқытудағы түпкі мақсатымыз оларды орыстандыру және орыс халқымен мидай араластырып жіберу болып табылады”.18 Сондықтан Ы. Алтынсарин “Қазақ хрестоматиясын” орыс алфавитімен жазып шығаруға мәжбүр болған. Кейін бұл кітап 1889 жылы Қазан қаласына Ы. Алтынсарин өзі арман еткен араб әрпімен қайта басылып шығып, ел ішінде кең тараған.19 Демек, бүгінгі күні кейбір авторлар айтып жүргендей, Алтынсарин жазып шығарған оқулықтар оның өзінің ұсынысымен орыс харіпінде берілген жоқ. (Пірманов Ә., Қапаева А. Қазақ интеллигенциясының қалыптасу тарихы. Монография, Алматы: “Атамұра” 1997, 85 б.)

Ал патшалық және кеңестік әдебиеттерде араб әрпімен оқытқан мұсылман мектептері діни мекеме ретінде ғана қарастырылып, оның білім беретін мекеме ретіндегі рөліне көңіл бөлінбеді. “Мектептердің жергілікті халықтың сауаттылығын қалыптастырудағы рөлін теріске шығару, — деп жазды прфессор П.Г. Ким, — ғылымдағы тарихылық принципті бұзу. Бұл рөлді білмейінше, мұндағы (Түркістандағы) Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы да, одан кейінгі де мәдени құрылысты диалектикалық тұрғыдан түсіндіріп беру мүмкін емес”.20

Қазақстандағы медреселердің пайда болуы мен даму тарихына келсек, ол да ислам дінінің таралуымен және мешіттер салынуымен тығыз байланысты. Бастапқыда мешіттер салынып, кейіннен олар оқу орнын айеалды, қосымша бөдмелер, аудиториялар тұрғызылып, осылайша медреселер қалыптаса бастады. Олардағы оқу үш сатыға – төменгі (бастауыш), орта және жлғары сатыларға бөлініп, 9-12 жылға созылды.

Медреселердегі оқу бағдармаларына пәндердің мынадай топтамалары (циклдары) енген: 1) араб тілі – грамматика, морфология, синтаксис, этимология, араб риторикасы, араб тарихы, құран оқу туралы ғылым және мәдени-ғылыми пікірсайыстар; 2) дін ілімі мен заңдану – құранның мазмұны мен маңызы, құқық, діни ережелер, мұраны бөлу тәртібі туралы ілім, заңтану негіздері; 3) философия, логика, математика, география, астрономия, химия және жаратылыстану ғылымы.21 Ы. Алтынсариннің замандасы Құрбанғали Халиди (1846-1913) өзінің бастапқы білімін Аягөз медресесінде алып, Семей медресесінде оқуын әрі қарай жалғастырған. Оның есімін жұртшылыққа танытқан және оны тарихшы-ғалым ретінде көрсеткен “Тауарих-н Хамса-и Шақри” атты кітабы болды. Бұл туынды қазақ халқының тарихын, этногрфиясын, мәдениеті мен әдебиетін зерттеп білуге қосылған елеулі еңбек болып табылады.22

Сөйтіп, Халық қалауымен исламдық дін жолымен келген білімді өзгертуді христиан діні арқылы іске асыра алмаған орыс ағартушылары дәстүрлі әріпті орыс алфавитіне ауыстырып, қазақтардың тілін бұзуға барынша кірісті. Яғни миссионерлік әрекеттерді жүргізудің халық ағарту саласындағы орыстық саясаттың негізі дәл осы болатын. Ал миссионерлік дегеніміздің өзі өзінше рухани соғыс. Мұндай соғысты бастаушылар жоспарларын, тұжырымдарын ешуақытта жарияламайды. Олар үшін бұратаналар орысша сөйлегенде жаңылысып, қызарып, берекесі кету керек те, жазғанда қате жіберіп, осы қылықтары үшін тіпті төменгі орыс бастықтардың алдында үрейленіп, қорқып тұру керек. Өйткені бұрынғы араб жазу таңбасын орнықтырған түркі халықтары бірін-бірі оқып түсіне алатындықтан, өз араларында рухани тұтастықты сақтап қалған болатын. Міне, осыдан қауіптенген Ресей империясының алысты көздеген отаршылдық саясаты орыс таңбасын жазу үлгісінде ендірмейінше, қазақ халқының өткен тарихы мен ұлттық дәстүрлерінен қол үздірмейінше, оларды рухани құлдыққа түсіре алмайтынын білді. Бұның өзінде қазақ балаларының сауатын ашу – бастауыш білім берумен шектеліп, жалпы орта білім беретін оқу орындарында орыстан басқа ұлт өкілдерінің санаулы бөлігі ғана оқыды. Ал Қазақстан аумағында ұлттық орта оқу орындарының мүлде болмауы қазақтарды өз балаларын орыс орта оқу орындарына беруге мәжбүр етті.

Соған қарамай, XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ балаларының негізгі дені мұсылман мектептері мен медреселерінде оқыды. Патшалық үкімет органдары бұған мүмкіндігінше тосқауыл қоюға тырысты. Айталық облыстық мектептер мен медреселерде балаларын оқытқысы келетіндердің оқу орны бастықтарынан арнайы рұқсат куәлігі болмаса, тиісті шаралар қолданылды: бірінші жолы – 10, екінші жолы – 30 сом айыппұл алынып, үшінші ретте 15 тәулікке қамауға алынды да одан әрі балаларын мұсылман мектептерінде оқытуға тыйым салынды.23 Осындай шектеулерге қарамастан, Қазақстанда, әсіресе ислам дінінің ықпалы күшті болған оңтүстік облыстарды мұсылман мектептеріндегі білім беру ісі жүргізіле берді. Бір ғана Сырдария облысында 1842 жылы 27082 оқушысы бар 1497 мектеп пен 35 медресе, 1895 жылы 28898 оқушысы бар 2409 мектеп пен 34 медресе болса, 1891 жылы Жетісу облысында 12510 оқушысы бар 64, 1987 жылы – 12835 оқушысы бар 88 мектеп пен медресе жұмыс істеді.24  Ислам негізіндегі осындай оқу-білім ірі қалаларда да жалғасын тапты. Мұндай жағдай 1905-1907 жылдары бірінші орыс революциясының қарсаңында кең құлаш жайып, қазақтар өз балаларын негізінен Уфа, Қазан, Троицк, Орынбор сияқьы қалалардағы татар мектептері мен орта мектеп болып есептелетін медреселерге оқуға жіберді.25Сол кездегі қазақ қоғамының көптеген интеллектуалдық топтары осы ортада қалыптасты. Мәселен, біз I мемлекеттік думаның депутаты Шахмардан Қосшығұловты мысалға кельіре аламыз.26 Демек, революциялық оқиғалар кең құлаш жайған (1910жыл) жылдарға дейін мұсылманша білім беру ісіне патша үкіметі тарапынан қатаң шектеулердің болмауы мұсылман местептерінің мейлінше дербес жұмыс істеуіне мүмкіндік туғызды. Сөйтіп, қазақ халқының ықтиярымен орныққан алғашқы білім жүйелері өзінің ислам дінінің ықпалымен қалыптасқан келбетін кеңес дәуіріне дейін сақтап келді.

Сонымен, сонау VIII ғасырдан Ислам дінімен бірге келген білім беру ісі өз дәрежесінде халықтың сауатын ашумен айналысып, қазақ қоғамының дәстүрлі мәдениетін қалыптастыруға жәрдемдесті. Мұсылмандық мектептер мен медреселерде халық дәстүрлері, этнопсихология, дәстүрлі әдебиет өз дамуын тауып , халықтық сана-сезімді орнықтырудың негізіне айналды. Осы арада қазақтың ұлы ақыны, ағартушы және ойшыл Абай өзінің алғашқы білім алуын ауыл мектебінде бастап, Қамали қазіреттің мешіті жанындағы медреседе жалғастырғанын еске түсірсек, мұсылмандық білім мекемелерінің сындарлы оқыту жүйесі болды, әрі Кеңес дәуіріне дейінгі мектеп, медреселер қазақ халқының сауаттылық деңгейін белгілі бір дәрежеде көтере алды деген қорытынды жасауға тура келеді. Бұл жөнінде зерттеуші А. Н. Красновтың XIX ғасырдың соңына қарай айтқан мына бір сөзі біздің пікірімізді қуаттай түседі. Ол айтады: “Дала тұрғындары арасында орысша оқитындар аса сирек кездеседі, жаза білетіндер мүлде жоқ деуге болады. Оның бер жағында Верный қазақтарының 25%-ы арабша оқи білді”.27 

Демек, осы дәлелдер күні кешеге дейін “қазақ көшіп-қонбалы өмір сүрген, онда білім де, қала мәдениеті де болған жоқ” іспетті түсінік үстемдігін санамыздан аластауға көмектеседі. Сондай-ақ, “қазақтың көзін 1917 жылғы қызын төңкерісі ғана ашты, оған дейін елдің 2-ақ пайызы сауатты болған” деген қасаң қағиданы ұран етіп көтерген кеңестік дақпыртты, біздің елімізде мұсылман оқу-білім жүйелерінің болғандығы жоққа шығарды.

Ол кездегі қазақ әдебиеті тар өрісті ұлттық мүдделер шеңберімен шектеліп қалмады. Ол өзінің алдыңғы қатарлы орыс мәдениетімен, сондай-ақ татар, өзбек, қырғыз, түркімен, қарақалпақ, әзірбайжан және басқа халықтардың әдебиеттерімен байланыстарын нығайтты.

Біртіндеп ел өміріне капиталистік қатынастардың ене бастауымен туындаған өзгерістер тарихи білімнің тұрақты түрде қалыптасып, одан әрі дамуына да өз ықпалын тигізді. Сөйтіп, XX ғасыр басында оның білім ретінде жүйеленуінің алғышарттары пісіп-жетілді.

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

Сонымен ғылыми жүмысын аяқтай отырып, мынадай түжырым жасауға болады. Осыдан 14 ғасыр бүрын, яғни VII ғасырдың басында Мүхаммед пайғамбар жариялаған жаңа дін — исламмен біріктірілген арабтар Аравия түбегінен кең тарихи сахнаға шықты. Пайғамбардың ізбасарлары, яғни халифтар Абу Бәкір (632-664 жж.), Омар (634-644 жж.), Осман (644-656 жж.) және Әлиден (654-661 жж.) бастап өз шекарасын миссионерлік қызмет арқылы, сондай-ақ жаулаушылық соғыстар арқылы да кеңейтіп отыруға тырысқан. Осының нәтижесінде мүсылман әлемінің шекарасы IX ғасырдың басында айтарлықтай үлғайып, өзіне Солтүстік Африкадан Орта Азия жерлеріне дейінгі үлан-ғайыр территорияны қосып алды. Олар Периней тауларынан Инд өзеніне дейін созылып жатқан орасан зор территорияда, көне мәдениеттердің жүртында жаңа этникалық өркениет және үлы империя қүрды. Бүл мемлекетте Үлы Македондық Александр заманынан кейін алғаш рет Шығыс пен Батыс, эллиндік Жер Орта теңізі елдері, Үнді-Иран және түркі әлемі бірікті. Қасиетті қүранмен рухтанған ортағасырлық арабтар \Ш-\ПІ ғасыр көптеген елдерді еш қиындықсыз-ақ бағындырды, басқа «варвар» халықтардың жаулаушылығына өзгеше, арабтардың жаулап алушылықтары жаппай қырып-жою, қиратушылықтармен жүрмеген. Араб жаулап алуларын күні озған ескі өркениеттерді қиратып, орныны жаңа прогресшіл өркениет орнатқан халықтардың Үлы қоныс аударуының қүрамдас бір бөлігі ретінде қарастыру керек.

Араб халифаты территориясының геосаяси кеңейтілуі жаңа жерлер мен халықтарды жаулап алу жолымен жүрген болса (бүл орта ғасырлар мен жаңа заманның барлық мемлекеттеріне тән жағдай), ал жаулап алынған халықтардың іс жүзінде ислем дініне өтуі күштеу жолымен жүрді деп айта алмаймыз. Көбіне арабтар өздеріне қаратқан жерлердің жергілікті халқы, бүл жерлерде ислам мемлекеттік дін болуына қарамастан, өздерінің дәстүрлі діндерінде қала берген.

Бүл территориялардың исламдану процесі баяу жүрді және оның өзінің ерекшеліктері болды. Мысалы, Омейя әулеті кезінде (661-750 жж.) мүсылмандар христиандар мен зороастриліктердің діни ісіне араласпаған. Қүранда исламға тек жаңа діннің басты жауы болып табылатын пүтқа табынушыларды өткізу қажеттілігі жөнінде ғана айтқан. Мүсылмандықты таратуда күш қолданбай (жаңа дінді) халықтың көпшілігінің өз еркімен қабылдау процесін тездетті.

Осы   түста   Мүхаммед   пайғамбар   негізін   салған   ислам   діні «қылыштың күшімен таралды», «ислам зорлықшылардың діні» деп қарастыру теріс екендігіне көзіміз жетеді.

Жалпы екі елдің соғысуы, көбінесе халықтар арасындағы соғыс сипатында емес, қайта сол өңірдің феодал билеушілердің немесе әскер басшысының не өз еркімен, не патшаның бүйрығымен туындаған уақиға екенін білген жөн.

Арабтардың жаулап алушылық жорықтары Исламның діни бүйрығынан гөрі, олар қарасты болған патшалардың бүйрығының нәтижесі еді. Демек, араб жаулап алукшылығына себепші фактор ислам дінін тарату емес, саяси-экономикалық мүдделер болған. Ендеше, араб жаулап алушылығының исламмен байланысы жоқ екенін түсіну қиын емес.

Араб жаулап алушылығы арқылы араб қол астындағы елдер ислам дінімен танысып, исламның таза, пәк рухани сүраныстарына жауап бере алатын дін екенін түсіне отырып, өз еріктерімен ислам дінін қабылдағанын көреміз.

Ислам және араб мәдениеті Орта Азия халықтарының түрмысына айтарлықтай ықпал етті, соның ішінде, ең алдымен түркілер отырықшылық пен қалалық өмірдің, сауданың дамуына, түрмыс, мәдениеттің көтерілуіне белгілі дәрежеде ықпал етті деп айта аламыз.

Тарихи түрғыдан алып қарағанда Орта Азияның араб-мүсылман өркениетіне тартылуы бүл жерде қоғамдық қатынастардың жетілуіне, жергілікті халықтардың топтасуына, бытыраңқылықтың әлсіреп, орталықтандырылған мемлекеттердің қүрылуына ықпал етті.

Араб-мүсылман дәуірі халықтарға соның ішінде, әсіресе ирандықтар мен түріктерге іс жүзіндегі мәдени процесс алып келді. Әл-Фараби, Ибн Сина, Бируни, Ибн Рушид, Махмүт Қашқари, Қожа Ахмет Иассауи, т.б. сияқты әлемдік деңгейдегі түлғалардың пайда болуы осының бүлтартпас айғағы.

Түрік-ислам синтезінің қалыптасу уақыты ортаазиялық-хорасандық сопылықтың гүлдену дәуірімен (ІХ-Х ғғ.) сәйкес келді. Түріктердің исламдануына ирандықтар үлкен рөл атқарды.

Орта Азия Мүсылмандық Ренессанс әрекет еткен аймақтардың бірі болды. Арабтар келгенге дейін-ақ өздерінің дамыған мәдени дәстүрлерінің болғандығы Орта Азия мәдениетінің араб дәуірінде ерекше гүлденуіне негіз болды. Орта Азия топырағынан шыққан үлы ғүламалар өздерінің теңдессіз туындылары арқылы өз уақытының интеллектуалдық дәрежесімен салыстырғанда аса жоғары деңгейге көтерілді. Алайда, мүның өзі бүл ғүламалардың өз халқының бүған дейін жинақтаған мәдени жетістіктерін өз бойына сіңіріп, ары қарай дамуына сырттан жаңа серпін алғанынан деп түсінеміз.

Орта Азия Исламның гүлденген өлкесіне айналды. Теология, әдебиет пен сәулет өнері қарқынды дамыды.

X ғ. бері қарайғы түркі әдебиетін ислам мәдениетінен бөліп қарау мүмкін  емес.  Өйткені,  Египет пен  Үлы  Қытай  қорғанына дейінгі аралықта билік қүрған араб халифатының қол астына қараған елдер «Ислам мәдениеті» дейтін өркениеттің ортақ ошағын түтатқан еді.

Орта Азия ғалымдары исламдық ғылымдар саласында жемісті еңбек етіп, араб философиясы мен филологиясын дамытты. Түркі топырағынан шыққан атақты ғүлама ғалым Әбу Насыр әл-Фараби араб философиясының негізін қалады, оны Ибн Сина, Ибн Рушид сияқты үлы мүсылман философтары «Екінші үстаз» деп дәріптеді.

Мүсылман дәуірінде, әсіресе, Х-ХІІ ғасырларда Орта Азияның барлық аймақтарында жүздеген жаңа қалалар салынды.

Біз қарастырып отырған дәуірде Орта Азия халықтарының саудаға деген қатынасы өзгерді. Бүл жағдай бір жағынан исламның саудаға қатынасымен түсіндірілсе, екінші жағынан әр түрлі еддер арасындағы шекараларды жойып, мүсылмандар үшін баж салығын төмендеткен халифаттың Үлы Жібек жолы бойымен сауда керуендерінің еш қауіп-қатерсіз, еркін түрде жүруіне ықпал етуінен деп түсінеміз.

Халифаттың басқа да аймақтары сияқты Орта Азия халықтарына араб тілі мен жазуы енді. Араб тілінен енген ауыс-түйіс сөздер қазіргі таңца да түркі халықтары лексикасының айтарлықтай бөлігін қүрап отыр. Араб жазуы Орта Азия халықтарының басқа жазу түрлерін ығыстырып шығарды. Әл-Фараби бастап көшпелі түрік ғүламалары өз еңбектерін араб тілінде және араб графикасымен жазды.

Сонымен, қорыта айтқанда, бүл ғылыми жүмысында араб жаулап алушылығы басқа «варвар» тайпаларына қарағанда қирату, жоюшылықпен жүрмеді. Сонымен қатар, осы жаулап алушылық нәтижесінде Орта Азия аймағында болған тарихи-рухани процестерге талдау жасадды. Ғылыми жүмысының нәтижесінде әлемдік деңгейдегі үлы ғүламаларды өмірге әкелген ислам-түрік синтезі сыңаржақты процесс емес, керісінше, шын мәніндегі өзара ықпалдастық екені дәлелденді.

Ғылыми жүмысының нәтижесінде жасалған басты қорытынды — әр түрлі халықтар арасындағы өзара ықпалдастық, соның ішінде, әсіресе, мәдени диалогтар әрдайым прогреске, орасан зор мәдени өрлеуге алып келіп отырады. Мәдени ықпалдастықтың тікелей жемісі болып, яши Орта Азия топырағынан шыққан атақты мүсылман ойшылы үлы әл-Фарабидің саяси түжырымдамасы маңызын әлі күнге дейін жойған жоқ, керісінше, адамзаттың қазіргі таңдағы ғаламдық мәселелермен байланысты оның өзектілігі арта түсіп отыр. Мемлекеттік шекаралардың шеңберінен шығып отырған экологиялық қиындықтар және әр түрлі оқшау соғыстардың жиілеп кетуі әлемдік деңгейдегі басқару мен билік мәселесін күн тәртібіне ереюпе қойып отыр. Прогматизм түрғысынан қарағанда қияли болып көрінетін,

рухани қүндылықтарды паш етуші «ізгі қала» идеясы, бүкіл жер шары адамдарының қоғамдастығы туралы идея бүгін утопия болмай қалды.  Бүған ғылым мен техниканың, экономика мен қүқықтың, мәдениет пен өнердің интернационалдық сипатымен ерекшеленетін біздің заманымыздың жалпы беталысы куә.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Деректер:

1. ал-Балазури. Ахмад   ибн   Йахийа   ибн   Джабир.   Завоевание
         Хорасана: Извлеч. Из соч. «Футух ал-буддан» (пер. с араб.). —
        Душанбе: Дониш, 1987 г.
2. Бейхаки. Абу-л Фазл. История Мас’уда (1030-1041). Пер. с.
        перс. —   М.: Наука, 1969 г.
3. Аль-Фараби. Философские трактаты. Алма-Ата: Наука, 1970 г.
4. Ибн аль-Араби. Мекканские   откровения  (ал-Футухат   ал Маккийя). Пер. с араб. Спб.:   Центр   «Петербургское востоковедение», 1995 г.
5. История   ат-Табари   (Избранные   отрывки).   Пер.   с   араб.
   Ташкент: ФАН, 1987 г.
6. Наршахи,   Мухаммед.   История   Бухары   (пер.   с   перс.).
   Ташкент, 1897 г.
7. Коран.  Пер.  с  араб.  Акад.   И.Ю.Крачковского.        М.:   Изд.
   «Раритет», 1990 г.
8. Мүхаммед пайғамбардың хадистері. Ауд.: Н.Қазыбеков. Ред.:
   О.Сәрсенбаев, Ә.Сәрсенбаев. — Алматы: Жазушы, 1994 ж.
9. Махмүт Қашқари. Түрік сөздігі.  3 томдық. Ауд., алғы сөін
   жазған А.Қ.Егеубаев. — Алматы: ХАНТ., 1997 ж. Т.1.
10. Қүран Кәрім. Қазақша   мағына   және   түсінігі.   Аударған:
    Халифа Алтай. Өндеуші: Дәлелхан Жаналтай. Редакциялаған:
    Абдүрраһим Алтай.      Қүран Шариф басым комбинаты, 1991ж.
11. Хрестоматия по истории   Халифата.   Сост.   Л.И.Надирадзе.
    М.: МГУ, 1968 г.
12.  

Зерттеулер:

1. Агаджанов    С.М.     Кыпчаки    в    истории    средневекового
     Казахстана. — Алматы: Ғылым, 1989 ж.
2. Абуов А.П. Мировозрение Ходжа Ахмета Ясави. — А., 1997 г.
3. Африка: Взаймодействие культур. Отв.ред. Р.Н.Исмагилова.

— М.: Наука, 1989 г.

4. Агаджанов С.Г. Огуские племена Средней Азии ІХ-ХІІІ вв. //
     Страны и народы. М., 1971 г.
5. Әли-Хіммет Берки.    Осман    Кескіоғү.    Соңғы    пайғамбар Хазірет    

     Мүхаммедтің өмірбаяны. — Анкара, 1997 ж

6. Бартольд В.В.  Ислам.  Общий  очерк.       Петроград:  Огни
     Петрограда, 1918 г.
7. Бартольд В.В. Культура мусульманства. —  П., 1918 г.
8. Бартольд    В.В.    Иран.    Исторический    обзор.    Соч.    т.7,
     М., 1971 г.
9. Бартольд   В.В.   Тюрки:   Двенадцать   лекции   по   историй
     турецких народов Средней Азии. — А.: Жалын, 1998 г.
10. Балыпаков О.Г. История халифата. Спб., М.: Вост. Лит, 2000. Т.2.
11. Байпаков К.М.   Среневековая  городская  культура  Южного   Казахстана и Семиречья (VI- нач. XIII вв.). Алма-Ата: Наука, 1986 г.
12. Бартельс Е.Э. Насир-и-Хосров и исмайлизм. М.: Изд. Вост.

      лит., 1959 г.

13. Беленицкий А.М. и др. Средневековый город Средней Азии.

      Л., 1993 г.

14. Беляев Е.А.  Арабы,  ислам  и  арабский  халифат  в  раннем
    средневековье. — М.: Наука, 1966 г.
15. Гибб А.Р. Арабская литература. Классический период. Пер.
    А.Б.Халидова и П.А.Грязневия. — — М.: Изд. Вост. лит., 1960 г.
16. Гумилев Л.Н. Древняя Русь и Великая степь. М., 1989 г.
17. Грюнебаум Г.Э. фон. Основные черты арабо-мусульманской     

       культуры. —   М.: Наука, 1981 г.

18. Дүға. Қүрастырған Қ.Мамашәріпов. — А., 1991 ж.
19. Жүмағүлов Қ.Т.    Проблемы    исследования    авропейской
      истории   //   Историческая   наука   в   XXI   веке.   Материалы
      международных Бекмахановских чтенийй. 24-25 мая, 2001 г.
      Часть 2. — Алматы: Қазақ университеті, 2001 ж
20. Жүмағүлов Қ.Т. Гуны   в   истории   Евразии   IV-V  вв.   //
           Материалы       международной научно-теоретической  конференции      

      «Древнетюркская   цивилизация:    Памятники
      письменности»,    посвященной    10    летию    незавизимости
      Республики Казахстана. — Алматы: Ғылым, 2001 г.

21. Зубов А.Б. История религии. Кн. М., 1997 г.
22. Зайончковский А.   Старейшие  арабские  хадисы  о  тюрках.
    ^ІІІ-ІХ   вв.   //   Тюркологический   сборник.    М.:   Наука, 1966 г.
23. Идис Шах. Суфизм. М.: Клышников, Камаров и Ко, 1994г.
24. Игнатенко А.А. Ибн Хальдун. — М.: Наука, 1983 г.
25. Ирмиява Т.Ю.    От   халифата   до    блистательной    порты.
    История мусульманского мира. —  Пермь: Урал, 2000 г.
26. Нүртазина Н.Д. Ислам в истории средневекового Казахстана.

     — Алматы: Фараб, 2000 г.

27. Назарбаев  Н.А.   Идея  Евразиского  союза  и  перспективы
    интеграции // Евразиской союз: новые рубежи, проблемы,
    перспективы. Материалы научно-практической конференции. — 

      М., 1996 г.

28. Кляшторный С.Г. Из истории борьбы народов Средней Азии
     против арабов. — Л., 1954 г.
29. Крачковский И.Ю. Избранные сочинения в 6-ти томах.
     М.-Л.: Изд. Акад. наук СССР., 1957 г.
30. Касымжанов А.Х. Абу Насыр аль-Фараби.   — Алматы: Центр
     аль-Фараби, 1997 г.

 

 

31. Кунаев А.М. Аль-Фараби и развитие культуры стран Востока.

      —   Алма-Ата: Наука, 1975 г.

32. Қартабаева Е.Т.  Араб-мүсылман  мәдениеті  және   Орталық
         Азия халықтары өміріндегі өзгерістер (ҮШ-ХІІІ ғғ.). т.ғ.к.дис.

    —    Алматы, 2002 ж.

33. Қартабаева Е.Т.   Араб   жаулап   алулары   мәселесіне   жаңа
                  көзқарас      //     Халықаралық      Бекмаханов      оқуларының
                  материалдары.   24-25   мамыр,   2001   ж.         Алматы:   Қазақ
                 университеті, 2002 ж.

     34.Леви-Провонсаль Э. Арабская культура в Испаний. Пер. с
          франц. — — М.: Наука, 1967 г.

  35.Мец. Адам. Мусульманский Ренессанс (пер. с нем.).  М.: Наука, 1966.

36. Остраумов Н.П.   Исламоведение.   1.   Аравия         колыбель
             ислама.       Ташкент: Типогр. при концлере Туркестанского
            Губернатора, 1910 г.
37. Плетнева С.А. Кочевники средневековья. М.: Наука, 1982г.

 

38. Пигулевская Н.В. История Ирана с древнейших времен до
       конца XVIII века. — Лениенград, 1958 г.
39. Прозаров     С.М.     Из     истории    религиозно-релитической
              идеологии в раннем халифате // История, культура, языки
             народов Востока. —  М., 1970 г.
40. Стеблева И.В.  Развитие тюркских поэтических форм в XI
             веке. М.: Наука, 1971 г.
41. Сагадиев А.В. Очеловеченный мир в философии и искусство
                 мусульманского       средневековья       (по       поводу       одной
                  типологической концепции) // Сборник: Этика и жизнь.
               М.: Искусство, 1974, вып. 3.
42. Сайдбаев Т.С. Ислам и общество. М., 1984 г.
43. Уотт У.М. Влияние ислама на средневековую Европу. Пер. с
                англ. —  М.: Наука, 1976 г.
44. Тәжікова   К.   Ислам:   дүниетанымға   идеология,   саясат.
                Алматы: Қазақстан, 1989 ж.

 

45. Таукелев А.Н., Сапаргалиев А.Н. Государственно-правовые
    взгляды аль-Фараби. — Алма-Ата: Наука, 1975 г.
46. Тортаев С.Ә. Орта ғасырлардағы Шығыс елдерінің тарихы. —
    А., 2000 ж.
47. Шпенглер О.  Закат Европы:  очерки морфологии мировой
    истории. Т.    Всемирно-историческая перспектива.   М.:
    Мысль, 1998 г.

 

 

 

48. Фильштинский И.М. История арабов и халифата (750-1517).

— М.: И.Д. «Муровей-Ганд», 1999 г.

49. Фролова Е.    Раний   ислам   его   социальной   сущность   и
    историческая роль // Наука и религия 1971, №10.

    50.Халидов А.Б.  Ислам и арабский язык // Ислам, религия,
         общество, государство. — М., 1984 г.

 

 

1 Назарбаев Н.А. Идея Евразийского союза и перспективы интеграции //
Евразийский союз: новые рубежи, проблемы, перспективы. Материалы научно-
практической конференции. — М., 1996. С.— 3-7.

2 Африка: взаймодействие культур. Отв. ред. Р.Н.Исмагилова. — М.: Наука, 1989.
— С. 367.

 

 

1 Прозоров С.М. Из истории религиозно-политической идеологии в раннем халифате // История, культура, языки народов Востока. — М., 1970. — С. 76-79.

² Қартабаева Е. Орталық Азия халықтарының араб-мұсылман мәдениетіндегі орны // «Тарих тағылымы XX ғасырда» халықаралық Бекмаханов оқуларының материалдары. 2 бөлім. — Алматы: Кдзақ университеті, 2001. – 144-148 бб.

 

1 Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья (VI — нач. XIII в.в.) —  Алма-Ата: Наука, 1986. — С. 254.

2 Жумагулов К.Т. Гунны в истории Евразии IV-V вв. // Материалы
международной научно-теоретической конференции «Древнетюркская
цивилизация: памятники писменности», посвященной 10-летию независимости
Республики Казахстан. — Алматы: Ғылым, 2001. — С. 207-215.

1  Игнатенко А.А. Ибн Хальдун. — М.: Наука, 1983. 102 с.

2 Очерки истории арабской культуры Ү-ХҮ вв. — М.: Наука, 1982. — 440 с.

3 Питнева С.А. Кочевники средневековья. — М.: Наука, 1982. — 188 с.

 

1 Жумагулов К.Т. Проблемы исследования Евразийской истории // Историческая
наука в XXI веке. Материалы международных Бекмахановских чтений. 24-25 мая
2001, часть 2. — Алматы: Қазақ университеті, 2001. — С. 120-126.

2 Босворт К.Э. Мусульманские династии (Справочник по хронологиии и
генеологии). — М: Наука, 1971. — 324 с.

3 Мец Адам. Мусульманский Ренессанс (пер. с нем.). — М.: Наука, 1966. — 458 с.

 

 

4 Грюнебаум Г.Э. фон. Основные черты арабо-мусульманской культуры. — М.:
Наука, 1981. — 227 с.

5 Уотт У.М. Влияние ислама на средневековую Европу. Пер. с англ. — М.: Наука,
1976. — 128 с.

1 Уотт У.М. Влияние ислама на средневековую Европу. Пер. с англ. — М.: Наука,
1976. — 128 с.

2 Нұртазина Н.Д. Ислам в истории средневекогого Казахстана. Алматы: Фараб, 2000.

3 Қартабаева Е.Т. Араб жаулап алулары мөселесіне жаңа көзкдрас // Бекмаханов
оқуларының материалдары. 24-25 мамыр, 2002. Алматы: Қазақ университеті,
2002.

 

4 История ат-Табари. (Избранные отрывки). Пер. с араб. -• Ташкент: ФАН, 1987.

1 ал-Балазури, Ахмад ибн Иахийа ибн Джабир. Завоевание Хорасана: Извлеч. Из
соч. «Футух ал-булдан» (пер. с араб.). — Душанбе: Доншии, 1987.

2 Наршахи Мухаммед. История Бухары (пер. с перс.). -• Ташкент, 1897.

3 Бейхаки Абу-л Фазл. История Ма’суда (1030-1041). Пер.с перс. — М.: Наука,
1969.

4 Коран. Пер.с араб. акад. И.Ю.Крачковского. — М.: Изд. «Раритет», 1990.

5 Мүхаммед пайғамбарымыздың хадистері. Ауд. Н.Қазыбеков, Ред. О.Сәрсенбаев,
Ә.Сәрсенбев. — Алматы: Жазушы, 1994 ж.

6 Әл-Фараби. Философские трактаты. — Алма-Ата: Наука, 1970.

7 Махмұт Кдшқари. Түрік сөздігі. 3 томдық. Ауд., алғы сөзін жазған А.Қ.Егеубай.
— Алматы: ХАНТ., 1997. Т-1.

8 Жумагулов К.Т. Европе к современной постановке и трактовке проблемы //
Вестник КазГУ. Серия историческая. Вып. 9. — Алматы, КазГУ, 1998.

 

 

1 Пигулевская Н.В. История Ирана с древнейшиз времен до конца XVIII века. М., 1958. — 76 с.

1 Али Хіммет Берки, Осман Кескіоғлу. Соңғы пайғамбар хазірет Мүхаммедтің өмірбаяны. Анкара, 1997. — 55-56-беттер.

2 Дүға. Қүрастырған Қ.Ламашәріпов. — Алматы, 1991. — 7-бет.

 

3 Ислам энциклопедиясы. Алматы, 1998. —125 бет.

1 Қартабаева Е.Т. Араб-мүсылман мөдениеті және Орталық Азия халықтары өміріндегі өзгерістер (ҮІІІ-ХПІ ғ. Басы). т.ғ.к. дис. Алматы, 2002. — 126-бет.

2 Зубов А.Б. История религий. Кн. 1. М., 1997. — С.-270.

3 Фон-Грюнебаум Г.Э. Основные черты арабо-мусульманской культкры. М,
1981. -с. 41.

4 Беленицкий А.М. и др. Средневековой город Средней Азии. Л., 1973. — с. 144.

5 Гумилев Л.Н. Древняя Русь и Великая степь.М., 1989. — 209 с.

 

 

 

 

 

 

1 Али Хіммет Берки, Осман Кескіоглұ. Соңғы пайғамбар хазірет Мұхаммедтің өмірбаяны. Анкара, 1997. — 7 б.

 

1 Бартольд В.В. Ислам. Общий очерк. — Петроград: Огни Петрограда, 1918. — 96 стр.

1 Қазақстан тарихы. Том 1. Алматы: Атамұра, 1996. – 338 бет

 

² История ат-Табари. Ташкент, 1987. — 19 с.

¹  Зайончковский А. Старейшие арабские Хадисы о тюрках ҮІІІ-ХІ вв. //
Тюркологический сборник. М.: Наука, 1966. — с. 194-202.

2 Құран Көрім. Қазақша мағына жөне түсінігі. Аударған: Халифа Алтай. Өндеуші:
Долелхан Жаналтай. Редакциялаған: Абдүраһим Алтай. Құран Шариф басым
комбинаты, 1991. — 653 бет.

3 Стеблева И.В. Развития тюркских поэтических форм в XI веке. М.: Наука, 1971.

—  299 с.

 

 

 

⁴  Нүртазина Н.Д. Ислам в истории средневекового Казахстана. Алматы: Фараб,
2000. — 312 с.

5 История ат-Табари (Изб. отрывки) Пер. с араб. Ташкент: ФАН, 1987. — 441 с.

1 Қашқари М. Түбі бір түркі тілі (Диуани лүғат-ат түрік). Аударғандар
Қ.Бекетаев, Ә.Ибатов. Алматы: Ана тілі, 1993. — 192 б.

²  Ибн өл-Араби. Меканские откровение (Аль-Футухат аль-Маккийя). Пер. с араб.
Спб.: Центр «Петербургское востоковедение». М.: Наука, 1969. — 108 с.

³  Кляшторный С.Г. Из истории борьбы народов Средней Азии против арабов. Л.,
1954. — 10 с.

 

 

1 Бейхаки, Абу-л Фазл. История Ма’суда (1030-1041). Пер. с перс. М.: Наука,
1969. — 108 с.

2 Қазақстан тарихы. Очерктер. Алматы: Дәуір, 1994. — 448 б.

3  Вяткин М. Очерки истории Казахской ССР. М.: Госполитиздат, 1941. Том 1, —

367 с.

 

⁴ Астроумов Н.П. Исламоведение. 1. Аравия — колыбель ислама. Ташкент:

5 Тәжікова К. Ислам: дүниетаным, идеология, саясат. Алматы: Қазақстан, 1989. —
1746.
типогр. при канцлере Тюркистанского Губернатора, 1910. — 276 с.

‘ Халидов А.Б. Ислам и арабский язык // Ислам. Религия, общество, государство.

М., 1984. -с. 74-81.

² Беленицкий и др. Средневековой город Средней Азии. Л., 1973. -• 160-161 с.

 

3 История ат-Табари. Изб. отрывки. Т., 1987. — 815-816 с.

1 Агаджанов С.М. Кипчаки в истории средневекового Казахстана. Алматы: Ғылым, 1989.   — 294 с.

2  Бартольд В.В. Тюрки: Двенадцать лекции по истории турецких народов Средней Азии. Алматы: Жалын, 1998. — 192 с.

1 Сайдбаев Т.С. Ислам и общество. — М.: Наука, 1984. — 304 с.

2 Касымжанов А.Х. Абу Наср аль-Фараби. — Алматы: Ценрт аль-Фараби, 1997. —
128 с.

3 Бартольд В.В. Культура мусульманства. — П., 1918. — 112 с.

 

 

 

4 Тәжікова К. Ислам: дүниетаным, идеология, саясат. — Алматы: Қазақстан, 1989. — 174 б.

1 Агаджанов С.Г. Огузский племена Средней Азий ІХ-ХПІ вв. (Историко-
этнографический очерк) // Страны и народы Востока. — М.: Наука, 1971. Вып.
X. — с. 179-193.

2 Беленицкий А.М. и др. Средневековой город Средней Азии. — Л.: Наука, 1973.
— 389 с.

 

 

3 Фролова Е. Раний ислам, его социальная сущность и историческая роль // Наука и религия. — 1971. ғЮ. — с. 57-61.

1 Шпенглер О. Закат Европы: Очерки морфологии мировой истории. Т. 2. Всемирно-историческая перспектива. — М.: Мысль, 1998. — 608 с.

2  Махмүт Қашқари. Түрік сөздігі. 3 томдық. Ауд., алғы сөзін жазған А.Қ.Егеубай. — Алматы: ХАНТ, 1997. Т.1. — 589 б; Т.З. — 597 б.

¹ Мец Адам. Мусульманский Ренессанс (пер. с. нем.) — М.: Наука, 1966. — 458 с.

2 Крачковский И.Ю. Избранные сочинения. В 6-ти томах. — М.-Л.: Изд. Акад. наук СССР., 1957. Т.4. — 919 с.

1 Кунаев А.М. Аль-Фараби и развитие культуры стран Востока. — Алма-Ата: Наука, 1975. — 26 с.

 

2 Сагадеев А.В. Очеловеченный мир в философии и искусстве мусульманского

средневековья. (По поводу одной типологической концепции) // Сборник. Этика

и жизнь. — М.: Искусство, 1974. — вып. 3. — 542 с.

1 Қазақ даласының ойшылдары. ІХ-ХІІ ғғ. — Алматы: Ғылым, 1995. -160 б.

2 ²Таукелев А.Н., Сапаргалиев А.Н. Государственно-правовые взгляды аль-Фараби.

— Алма-Ата: Наука, 1975. — 102 с.

1 Бартольд В.В. Иран. Исторический обзор. Соч. Т.7. — М., 1971. — 663 с.                            

 

2 Вамбери А. Очерки Средней Азии. — М.: Изд. А. Мамонтова, 1868.— 361 с.

 

 

1 Түркістан газеті. 2003, 9 қаңтар.

2 Бұлұтай М. Ж. Ата-баба діні. Түркілер неге мұсылман болды? А., 2000, 77-б.

3 Бернштам А. А., Советская археология XI, С. 378.

4 Егемен Қазақстан, 29 қазан, 2003 ж

5 Бұлұтай М.Ж., Ата-баба діні. Түркілер неге мұсылман болды? А., 2000. 281-б.

6 Васильев Л.С., История востока, Высшая школа, Москва, 1998г, I том, 272-с.

7 Абай шығармаларының 2 томдық шығармалар жинағы, Жазушы, Алматы, 1995 жыл, II м, 181-б.

8 Юдин В.П., Орда: Белая, Синяя, Серая, Золотая II Чингиз-наме, 16-с.

9 Қазақстан тарихы (Көне заманнан бүгінге дейін) бес томдық, II том, “Атамұра” баспасы, Алматы, 1998жыл, 577-бет.

10 Ұмытылмас есімдер – Алматы: Қазақстан, 1994, 114-бет.

11 Қазақстан: Ұлттық энциклопедия 2 том  “Қазақ энциклопедиясының” Бас редакциясы, Алматы, 1999, 496-б.

12 Қазақ ордасы-2003, Хижра-1424, қазақша-қой жылы, №1-2 ақпан-көкек 19-бет

 

13 Смағұл Сәдуақасұлы, Таңдамалы, II том, 209-210-беттер, Біріккен қазақ-монғол “Ахтан” кәсіпорны, Алматы, 1993жыл

14 Қазақстан: Ұлттық энциклопедия, 2 том, “Қазақ энциклопедиясының” Бас редакциясы, Алматы, 1999, 496-бет.

15 Алексеенко Н.В., Население дореволюционного Казахстана, Алматы, 1981 жыл, 94-бет.

16 Алтынсарин Ы., Таңдамалы шығармалары, Алматы, 1955, 278-279-беттер

17 Алтынсарин Ы., Таңдамалы шығармалары, Алматы, 1955,17-бет.

18 КРОМА., 81-қор, I тізбе, 1036 парақ.

19 Ұмтылмас есімдер – Алматы: Қазақстан,1994, 188-беттер

20 Ким П.Г. Неграмотность в Туркестане? Миф и факты языком документов// Правда Востока, 1991, 13 маусым.

21 Пірманов Ә., Қапаева А. Қазақ интеллигенциясы (Ұлттық интеллигенцияның қалыптасу тарихынан). Монография – Алматы: “Атамұра”, 1997, 43-44-беттер.

22 Ұмытылмас есімдер – Алматы: Қазақстан, 1994, 194-196-беттер

23 КРОМА., 25-қор, I том, 3804-іс, 39-42 парақ

24 Сәбитов Н. Мектебы и медресе у казахов, Алматы, 1950 жыл, 16-17 беттер

25 КРОМА., 81-қор, I том, 1092-іс, 317-парақ. Сәбитов Н. Мектебы и медресе у казахов, Алматы, 1950 жыл, 19-20-беттер

26 Қазақстан тарихы., Көне заманнан бүгінге дейін “Атамұра” баспасы, Алматы, 2002 жыл, 678-бет

27 Краснов А.Н., Очерки быта семиреченских казахов // Известия Русского географического общества, т.23,1887, 463-464-беттер