Дипломдық жұмыс. Бейдағдарыстық басқарудағы кризистік жағдайларды бақылау

Бейдағдарыстық басқарудағы кризистік жағдайларды бақылау

 

 

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ…………………………………………………………………………………………………………….3

1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫСТЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАБИҒАТЫ    

1.1.    Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні…………………..7

1.2     Дағдарысқа     қарсы     басқаруды     үйымдастыруды     концептуальды  тұрғыдан  қарастыру…………………………………………………………………………………….21

1.3. Дағдарысқа қарсы менеджмент: басқару құралдары мен әдістері………………28

 

2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУ ШАРАЛАРЫ

• Дағдарыс жағдайьндағы мемлекеттік реттеудің аналитикалық негіздері…………………………………………………………………………………………………………36
• Дағдарысқа қарсы басқарудағы мемлекеттің рөлі……………………………………42
• Дағдарыс жағдайындағы мемлекеттік реттеудің түрлері……………………………46

 

3 КӘСІПОРЫН ДАМУЫНДАҒЫ ДАҒДАРЫСТАР

• Кәсіпорындағы дағдарыстың пайда болуы…………………………………………………54
• «Тас-Қүм» АҚ сипаттама және қаржылық-экономикалық  жағдайын талдау…………………………………………………………………………………………………………..61
• Дағдарысқа қарсы басқару тиімділігі………………………………………………………77

 

ҚОРЫТЫНДЫ……………………………………………………………………………………………….89                                                          

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ………………………………………………………94                                                          

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

    Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып, әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуға жол ашатын демократиялық қоғам күруға сай экономиканы нарықтық қатынастарға көшіру міндеті түр. Осы негізінде әлеуметтік, рухани және тағы басқа күрделі мәселелерді шешу — бүгінгі күннің басты талабы. Сөйтіп бүл мәселелерді дәйекті түрде жүзеге асыру бүкіл қоғам мүшелерінің жаңаша көзқарасына, нақты іс — қимылына және олардың экономикалық біліміне тікелей байланысты. Экономикалық тәрбие — қоғамды дамытудың пәрменді күші. Сондықтан бүгінгі жаңа шаруашылықты жүргізу тәсілдеріне негізделген экономиканы басқаруға тартылатын мамандардың экономикалық білім дәрежесі де жоғары болуы қажет.

    Біздің ойымызша, нарықтық экономиканы қалыптастыру біздің Қазақстан Республикасында жаңа қоғам құру. Осы мәселе туралы әлі де бірқатар пікір — таластарды алға тартуға болар еді. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә.Назарбаев: «Қазастанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу мен дамуының стратегиясы » деп аталатын еңбегінде біздің стратегияны былай деп анықтайды: « меншіктің негізгі түрлерін (жекеменшік пен мемлекеттік меншік) үйлестіре және өзара іс -қимыл жасай отырып бәсекелестік бастамаға негізделген әлеуметтік — экономика құру… ».

«Дағдарысқа қарсы басқару» термині салыстырмалы түрде жақында пайда болды. Оның пайда болу себебі Қазақстан экономикасын реформалау және Қазақстанның дағдарысты даму аясына өтуімен байланысты. Реформалау нәтижесі дағдарысқа әкелетінін көбісі күткен жоқ, бірақ бүгінгі күні экономиканы дағдарыстан тек жаңа типтегі басқару шығара алатынын көбісі түсінеді. Бұндай басқару «дағдарысқа қарсы» атауына ие болды. Бірақ аты атымен, ал мәні үлкен пікір талас туғызды. Дағдарыс қандай тереңдікте болмасын, әйтеуір өтеді. Бүны көптеген елдердің экономикалық даму тарихы  көрсетті.  Және  дағдарысқа қарсы  басқару  қажеттігін  керек

етпейді. Сонда бүндай типтегі басқару уақытша мінезді немесе тек праг-мативті   мәнде   ма?   Онда   неге   жоғары   білім беру   жүйесінде   мамандар дайындап, ғылыми концепция қалаудың қажеттігі қанша ?

Әрине, Қазақстандағы дағдарыстың өрпгуі тиімді дағдарысқа қарсы басқаруды қажет етті. Бүл тәжірбие тапсырысы. Сонымен бірге басқару ғылымының даму тенденциясы да дағдарысқа қарсы басқару концепциясын дайындауды қажет етеді. Оның алғы шарттары болып, циклдық даму, басқарушылық, ресурстрды үнемдеу, мотивация, уақыт үнемділігі, әлеуметтік әріптестік және көптеген басқалар. Олардың жиынтығы нақты дағдарыс қауіпін куәландырады, тіпті сәтті басқаруда да.

Объективті түрғыдан дағдарыс көптеген жағдайларды өзара байланысын сипаттайды, басқару қиындығы мен тәуекелділігін жоғарлатады. Бүл түрғыда дағдарысты және оның алдын алуды шеттетіп, дағдарысты түрақтандыру, бірінің біріне үласуы, дағдарыстан шығуды осы шақтанда келер шақтанда алынып тасталмайды. Тек экономика ғана емес, сонымен қатар табиғатта циклды өмір сүреді, және тек экономика дамуы ғана дағдарыс жағдайын туындатпайды.

Қоғам дамуының әр түрлі этапында дағдарыс қатынасына деген түсінік те әр қилы болады. Мысалға, бір позиция бойынша дағдарыс тек табиғи қүбылыс салдары, ал басқалары, — дағдарысты адамдар өздері туындатады, олардың қателіктері, дүрыс көңіл бөлмеуі, білместік, сенімсіздік.

К. Маркс болса қоғам дамуындағы дағдарыстың қайнар көзінің экономика екендігін дәлелдеді, ол жеке меншікке және соның салдарынан құрылымға және мүдделер қақтығысына әсер етуіне негізделген. Осыдан көптеген біздің елдің алысты көрмейтін саясаткерлері мен идеологтары мынадай пікір қальгатастырды, жеке меншікті жойған қоғамдық — экономи-калық формацияда дағдарыс мүмкіндігі болмайды. Сол себепті бүрындары « өсім қиындьщтары », «даму проблемалары», «тұрып қалу» терминдері жиі қолданылып келді, кейіннен олар «дағдарыс түсінігіне» ауысты, бірақ мәні бойынша сол процестерді қамтыды.

Бірақ та, дағдарыс басталуы қандай терминді қолданумен анықталмайды, ол өндірістің және жалпы экономиканың нақты даму тен-денцияларымен, қажеттіліктермен анықталады. Ал дағдарыс негізі мен те-реңдігі басқаруға тәуелді, яғни, мәселені шешудегі көрегендік және дағдарысты жүмсарту мүмкіндігі, оларды даму мақсатында қолдану.

    Бүгінгі күндегі азғантай дағдарысқа қарсы басқару кітаптары мен оқу әдістемелерінде дағдарысқа қарсы басқару концепцияларына әр түрлі көзқарастар қалыптасқан. Немесе оны тек макроэкономикалық масштабтағы мәселе деп қарастырылады да, дағдарыстың жекелей үйымда да пайда болып  және  ол  әркашан  жалпы  экоеомикалық  жағдайға тәуелді  еместігін естен   шығарып   алғандай;   немесе   тек   дағдарыстың   экономикалық   ас-пектілері   ғана   қарастырылып,   оның   әлеуметтік,   саяси,   психологиялық, ұйымдастырушылық,   басқарушылық,   табиғи   және   тағы   басқа   жақтары шетте қалып қойылған.

    Бұл дипломдық жұмыста дағдарысқа қарсы басқару мәселелерін кешенді түрде мемлекетпен, экономикамен, өндіріспен, үйымдастырылумен, адамдармен байланыстырып жазуға тырыстық. Сонымен қатар бұл еңбекте тек дағдарыстың мүмкін болатын масштабын ғана емес, сонымен қатар оның әр түрлі формалары, мазмүны, себептері және оның салдары қарастырылған.

    Дипломдық жұмыс үш тараудан түрады. Бірінші тарауда қүбылыстың объективті мәні қарастырылған, онда «дағдарыс» түсінігі сипатталып, экономикалық дағдарыстар талданып және оған анықтамалар берілген, оның құрылымдарына ғылыми көзқарастар және пайда болу себептері берілген. Бүл жерде әртүрлі фаза да пайда болған дағдарыстарды басқару мүмкіндіктері және қажеттілігі дәлелденген.

    Екінші тарау мемлекеттің экономиканы басқарудағы дағдарыстар туындауы және дағдарысты реттеудегі мемлекеттің рөліне арналған. Тәжірибе көрсетуі бойынша мемлекеттік басқару оның ішінде дағдарысқа қарсы басқару шараларына байланысты дағдарыстар әртүрлі өтеді. Өйткені дағдарыс сферасы тек объект ғана емес, сонымен қатар басқару субъектісі де болуы мүмкін. Тіпті соңғысы дағдарыс көзі болуы да мүмкін, оның жағдайы мен дамуы басқару объектісінің даму тенденциясы мен жағдайына сай келмей дағдарыс жағдайы туындауы мүмкін. Бүны мемлекеттік басқару жүйесінде қарастыру өте маңызды.

    Үшінші тарауда дағдарысқа қарсы басқару концепциясының жеке үйымға немесе фирма, кәсіпорын және сол сияқтыларға қатысты матери-алдарды қамтиды. Бұл жерде дағдарыс құбылысы тек макроэкономикалық көлемде ғана емес, сонымен қатар қандай кішігірім болмасын жекелей үйымда да пайда болатын құбылыс ретінде ой қалыптасады. Жұмыс қолданылған өдебиеттер тізімі мен және қосымшалармен аяқталады.

 

1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫСТЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАБИҒАТЫ

 

         1.1 Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні

 

    Қазіргі күнгі әдебиеттерде, әлеуметтік — экономикалық жүйенің дамуын-дағы ортақ дағдарыс түсінігі қалыптаспаған. Тұрмыстағы көзкарас бойынша, дағдарыс тек капиталистік өндіріс тәсілінде ғана тән қүбылыс және социа-листік өндірісте болмауы тиіс. Тіпті бүрьшдары социализмде дағдарыс жоқ, тек «өсім қиындықтары» деген теория қалыптасқан болатын. Көп жылдары біздің елімізде бүл түсінік, өндіріс дамуындағы экономикалық саясатты қалыптастырудың нақты факторы емес, тек идеологиялық тұрғыда болды.

    Кейбіреулердің айтуынша, бұл тек макроэкономикалық даму процесіне қатысты, ал кәсіпорын немесе фирма масштабында, мысалға, басқарудағы қателіктермен немесе басшылардың кәсіби деңгейінің төмендігінен туындайтын үлкен немесе кішігірім өткір мәселелердің болуы. Бүндай мәселелер дағдарыс дамуын көрсетпейді, олар объективті тенденциялардан туындамаған, бірақта кейбір сыртқы әсерлерге байланысты.

   Мүндай ұсынымдар бір жақты және ұйымды басқаруда жағымсыз әсер қалдыруы мүмкін. Егер осы позициямен фирмаішілік басқаруды қарастыратын болсақ, даму стратегиясын құрастырғанда дағдарысты көре білу және оның мүмкіндіктерін ескеру мүмкін емес. Сонда, дағдарыстың болуы заңды қүбылыс екенін ескерсек, стратегияның қаншалыкты нақты болатынын көріңізші?

    «Дағдарыс» түсінігі «тәуекел» түсінігімен тығыз байланысты, ол өз кезегінде барлық басқару шешімдерін жасау методологиясына әсер етеді. Бүдан дағдарыс күтімін алыптастасаңыз, тәуекелдік өткірлігі жоғалады да дағдарыс жағдайы күрделене түседі. Дағдарыс мәселесіне басқа көзқараспен қарауға болады.

    Әлеуметтік — экономикалық жүйенің қандайда түрі болмасын, қоғамдық формация болсын, фирма немесе кәсіпорын өзінің өмірінде екі тенденциясы болады: жүмыс істеу және даму.

    Жүмыс істеу — бүл тіршілік әрекетін үстап түру, өзіне тән бүтіндігін, сапалы анықтамасын, мінезін білдіретін қызметін сақтау.

    Даму — бұл ортаның өзгеруіне байланысты тіршілік әрекетін нығайтуда жаңа сапаны игеру.

    Жүмыс істеу және даму, өте тығыз байланысты, және әлеуметтік -экономикалық жүйедегі негізгі тенденциялардың бірлігін білдіреді. Бүл байланысты келесі көрсеткіштерден көруге болады (сурет 1.).

 

 

 

1-Сурет, Ұйымдағы дағдарыс қауіпінің пайда болуы

    Жүмыс істеу және даму байланысы диалектикалық мінезде болады, ол дағдарыстың басталуының заңдылығын және шешу мұмкіндіктерін көрсетеді. Жүмыс істеу дамуды ұстап түрады, және сол уақытта оның қоректі ортасы болып табылады, даму жүмыс істеудің көптеген процестерін бүзады, бірақ оның нық орындалуына жағдай жасайды.

    Сөйтіп, дамудың циклдық тенденциялары пайда болады, ал ол кезеңді дағдарыстың басталуын білдіреді. Дағдарыс тек қирату немесе күйрету болуы міндетті емес, ол белгілі өткір дәрежеде болуы мүмкін, бірақ дағдарыс басталуы тек субъективті ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік -экономикалық жүйедегі табиғи әсердегі объективті жағы да бар.

    Дағдарыс тек жұмыс пен даму қайшылықтарынан туындамайды, ол жұмыс процесі кезінде де туындалуы мүмкін. Бүл, мысалға, техника деңгейімен персонал квалификациясы арасындағы қайшылықтар, технологиямен оны пайдалану жағдайы (ғимарат, климаттық орта, технологиялық мәдениет т.б.) арасында.

    Дағдарыс — бүл ұйымның қоршаған ортадағы қауіпті қайшылықтарының шиеленсуінің шегі (1-сурет).

Дағдарыс себептері әртүрлі болуы мүмкін. Олар объективтіге, модернизацияның циклдық тұтыну және қайта құрылымдарға байланысты, және субъективті басқарудағы қателіктер, сонымен қатар табиғи, яғни климат өзгеруі, жер сілкіну, тағы басқа.

Дағдарыс себептері сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Біріншісі макроэкономикалық дамудағы стратегиямен және тенденциялармен немесе

тіпті әлемдік экономиканың дамуымен, бәсекелестікпен, елдегі саяси жағдайларменде байланысты, екіншісі — маркетинг стратегиясының тәуекелдігімен, ішкі қақтығыстар өндірісті үйымдастырудың жетіспеушілігі инновациялық және инвестициялық саясатты басқарудың жетілдірілмеуі.

    Егер дағдарысты осындай жағдайда түсінетін болсақ, онда дағдарыс қауіпі әрқашан болатындығы және оны алдын ала көре білу және болжау керектігі айқын.

    Дағдарыс түсінігінде, тек себептері ғана үлкен мәнде емес, сонымен қатар оның әр-түрлі салдары: үйымның жаңаруы немесе қирауы, жандануы немесе жаңа дағдарыстың пайда болуы. Дағдарыстан шығу, әрқашан позитивті жағдайларға байланысты емес. Жаңа дағдарыс кезеңіне өту, одан сайын терең және үзаққа созылуын жоққа шығармауымыз керек. Дағдарыс жағдайларын үзақ мерзімге тоқтатып қою мүмкіндігі бар. Ол белгілі   бір   саяси себептермен түсіндіріпеді. Негізгі дағдарыс салдары тығыз

Сыртқы себептер

2-Сурет,  Дағдарыстың  себептері

екі    факторға   байланысты:    оның   себептері   және   дағдарыстың    даму процестерінің басқару мүмкіндігі.

    Дағдарыс салдары тез өзгерістерге немесе жұмсақ үзақ және жүйелі шығу. Және үйым дамуындағы дағдарыстан кейінгі өзгеріс, үзақ мерзімді және қысқа мерзімді, сапалы және сандық, қайта қалпына келу немесе келмеу.

    Дағдарыстың әр түрлі салдары тек оның мінезімен ғана анықталмайды, сонымен қатар дағдарысқа қарсы басқарумен де, ол дағдарысты жүмсартып немесе оны өршітуі мүмкін. Бүл қатынастарды басқару мүмкіндігі мақсатқа, кәсіпқойлыққа, басқару өнеріне, мотивация мінезіне, себеп-салдарын түсіну, жауапкершілікке байланысты (3-сурет).

 

3-Сурет, Дағдарыстың мүмкін болатын салдары

Дағдарыс типологиясы

         Тәжірбие көрсеткендей, дағдарыс, себеп — салдарымен де мінезімен де бірдей емес. Дағдарыстарды тармақтап жіктеу қажеттілігі, құралдарды дифференциациалап және оларды басқару әдістеріне байланысты. Егер дағдарыс     типологиясы  және  дағдарыс  мінезі  белгілі   болса,   онда  оның өткірлігін   төмендету   уақытын   қысқарту   және   ауыртпалықсыз   өтуімен камтамасыз ету мүмкіндігі туады (Қосымша 1).

 

    Дағдарыстың ортақ және локальды түрлері бар. Ортақ барлық әлеуметтік-экономикалық жүйені қамтиды, локальды — тек оның бір бөлігін қамтиды. Бүл дағдарыстарды бөлудің масштабты корінісі. Нақты дағдарыс жағдайларын талдау кезінде әлеуметтік-экономикалық жүйенің шекарасын, оның құрылымын және қызмет ету ортасын ескеру керек.

    Дағдарыс мәселелеріне қарай макро және микро деп бөлуге болады. Макродағдарыс едәуір үлкен көлемдегі және масштабты мәселелерге тән. Микродағдарыс тек жекелей мәселені немесе топтық мәселені қамтиды.

     Экономикалық дағдарыс тобынан қаржы дағдарысын бөлек алып қарауға болады. Ол фирмадағы қаржы жүйесі жағдайын немесе қаржылық мүмкіндігінің қайшылықтарын сипаттайды. Бүл экономикалық процестердегі дағдарыстың ақшалай корінісі.

     Әлеуметтік дағдарыс әр түрлі әлеуметтік топтардың қақтығысы немесе қайшылықтардың оршуінен туьшдайды: жүмыскерлер мен жүмысберушілер, кәсіподақтар мен кәсіпкерлер, әр түрлі мамандықтағы жүмысшылар, персонал және менеджерлер және т.б. Көбінесе әлеуметтік дағдарыс, экономикалық дағдарысты толықтырушы немесе жалғастырушы болып табылады, кей жағдайда өздері де туындайды, мысалы басқару стилінде, еңбек талаптарымен келіспеген жағдайда, экологиялық мәселелер қатынасында, патриоттық сезімде.

     Дағдарыс қүбылыстарының пайда болу мәні мен себептеріне, әр түрлі теориялық мектеп өкілдерінің көзқарастарын талдай отырып, әр түрлі түсініктерді шығаруға болады — таза субъективтіден, яғни сүраныс пен үсыныстың психологиялық концепциясының өзгеруімен, өндірушілер мен түтынушылардың пессимистік немесе оптимистік көңіл-күйде болуынан, қатаң, барлық экономикалық дағдарыстардың ішінен ең бірішні себеп-ка-питалистік өндіріс жүйесіндегі таптық келіспес қайшылықтар мүддесіне дейін. Жеке тәуелсіз зерттеушілердің теориялық жағьшан айырмашылығы, өздерін ешқандай экономикалшық мектепке қатысы жоқтығын айта оты-рып, кең ауқымды ғылыми позицияның барын айтуда.

     Енді, экономикалык дағдарыстардың заңдылықтарын, мәнін және пайда болу себептерін теориялық түрғыдан қарастырсақ:

     Бірінші себеп, яғни экономикалық дағдарыстардың пайда болуы, өндіріс пен түтыну арасындағы үзілу немесе ажырау болып табылады. Натуралды шаруашылық шеңберінде өндіріс пен түтыну арасында тікелей байланыс болды да, экономикалық дағдарыстардың пайда болуына мүмкіндік болма-ды. Олардың пайда болуы мен кең етек жаюына, тауар өндірісі мен айна-лысының дамуы себеп болды. Еңбек бөлінісі, маманданудың және коопера-цияның дамуы, өндіріс пен түтыну арасындағы үзілісті едәуір алшақтатты. Бірақ та жәй тауар өндірісінде дагдарыс ықтималдығының қажеттілігі бол-мады. Онда тауарлар негізінен жергілікті нарықтарда сатылып, оларды өткізу қиындығы локальды мінезде болып, қоғамдагы өткізу процестерінің бүзылуы байқалмады.

     Тауар өндірісінде, өндірісті үйымдастырудың үстемдік етуші формасы болып, ал нарық оның реттеушісі болғалы, өндіріс пен түтыну арасындағы айырма уақытпен де және кеңістіктеде тез күшейе түсті. Стихиялық және анархиялы жағдайда өндірістегі экономикалық дағдарыстар объективтІ заңдылық бола бастады.

     Капиталистікке дейінгі өндіріс әдісінде, материалдық игіліктер жеткіліксіз өндірілді. Капитализм кезінде ғана бірінші рет артық өндіріс туындады. Неліктен бүлай болды? Экономиканың дамуы, өндірістің қоғамдық мінезде екендігін, ал иемдену формасы еңбек нәтижесі негізінде жекеменшіктің сақталуьша әкелді. Бүл қоғамдық мінездегі өндіріс пен иемденудің меншік формасы арасындағы шиеленістің өршуіне әкелді. Мұндай шиеленістердің әр елде әр түрлі тарихи кезеңдерде болуы, өзіндік спецификаны көрсетеді, ол   дағдарыстар мінезіне де едәуір әсер етеді. Экономикалық дағдарыстың мәні, тауарды артық өндірудің төлемқабілетті сұраныс жиынтығы қатынасындағы, үдайы өндіріс жағдайындағы қоғамдық капитал процесінің бүзылуынан, фирмалардың жаппай тоқырауынан, жүмыссыздықтың өсуі және басқада әлеуметтік-экономикалық күйзелісте көрініс табады. Экономикалық циклдарды оқу кезінде, артық өндіріс дамуындағы, өндірістің қүлдырауы және көтерілуін сипаттайтын заңдылықтар көрініс табады. Бүл мәселені К.Маркс терең және тыңғылықты зерттеген. Ол дағдарыс себеп-терінің стихия және анархиялық өндіріс кезінде, болмай қоймайтындығын дәлелдеп ашқан. Белгілі экономист В. Леоңтьевтің айтуынша: «Іскерлік цикл теориясы Маркстік саясиэкономия алдында айқын қарыздар».

     Маркстік емес мектеп өкілдері алғашында, экономикалық циклдардың бо-латындығын теріске шығарып, дәстүрлі нарық механизмі шеңберіндегі қүбылыс сияқты циклдықты жеңу мүмкіндігін дәлелдеп бақты. Әлемдік эко-номиканың XX ғасырдағы дамуы артықөндіріс процесіндегі циклдық көзқарасы шегінен бастартуға әкелді.

Экономикалық дағдарыс себептері

     Экономикалық дағдарыстар себептеріне деген көзқарастар біршама қарама-қайшы. Және бүған объективті себептер аз емес. Артық өндіріс циклдлығына әсер ететін бір ғана факторлардың, әр кезеңде өр түрлі және же-келей елдерде көрініс табуы өзіндік ерекшеліктерге ие. Көптеген экономистер циклдылықтың үзақтылығын ғылыми-техникалық прогреспен (ҒТП) байланы-стырады. Негізгі капиталдың активті бөлігі 10-12 жылда моральды тозуға үшырап отырды. Бүл экономикалық жандануға стимул болу үшін рларды жаңартып   отыруды талап етеді. Алғашқы серпіліс болып, құрал жабдықтар

мен технологияны ауыстыру болса, ал негізгі капиталдың жаңаруы, экономи-калық циклдлықтың материалды негізін қалайды.

    Цикл   кезеңінің    кезекті   қысқарулары,    қәзіргі әлемдегі ҒГП әсерінен, негізгі капиталдьң жаңару мерзімінің жылдамдығымен байланысты.

     Неоклассикалық және либеральды мектеп өкілдері, экономикалық дағдарыстарды капитализм табиғатьшен байланыстырмай басқа да себептерін үсынды. Олардың көбінің ойынша дағдарыс себептері артық өндірісті туғызатын халықтың жеткіліксіз түтынуы. Жеткіліксіз түтыну теориясының жалғастырушы өкілі, сол жақ кейнсиандық жетекшісі Джоан Робинсон болды. Дағдарыс дәрісі ретінде түтынуды ынталандыру болып есептелді. Бірақ түтынудың жетіспеупгілігінің (төлем қабілеттіліктің) туындауы, дағдарыс себебінен гөрі оның салдары болды. Маркстік позицияға жақынырақ эко-номистердің есептеуінше, дағдарыс себептері үйлеспеушіліктен, немесе «теңсіздіктен». Теңсіздік теориясы, саяси, демографиялық, табиғи сыртқы жағдайдан туындаған басқа да кең тараған дағдарыс көзқарастарымен үйлеседі. Нарықтық бостандықты жақтаушы және мемлекеттің араласуына қарсылас Ф. Фон Хайектің ойынша артық өндіріс дағдарысының пайда бо-луы мемлекеттің артық қаржыландыруынан (арзан несиелер, сүранысты ын-таландыру) туындайды.

     Дағдарыстың психологиялық теориясы да бар. Й. Шумпетердің ойынша, инвестициялық қатынастарды қалыптастырушы әрбір фазаға тән өзіндік пси-хологиялық суреттемесі бар¹. Дағдарыс жағдайындағы дүрбелең мен ала-ауыздық капитал салымының түрып қалуына әкеледі. «Ауыспалы жағдай» инвестициялық циклдың бір қалыптылығын қамтамасыз етеді. Экономикалық ғылым, қазіргі уақытта экономикалық цикл мен дағдарыстар себебін түсіндіретін бір қатар теорияларды қалыптастырды. Мысалға, П. Самуэльсон өзінің «экономика» кітабында циклдьшық пен дағдарыстар теориясы-ның бірқатар белгілерін көрсеткен, олар төмендегідей:

• ақша теориясы, яғни банк несиесінің кең етек алу циклы (Хоутри және басқалар);
• жаңашалық теориясы, яғни өндірістегі негізгі жаңашальгқ еңгізу циклы (Шумпетер, Хансен);
• психологиялық теория, яғни пессимистік және оптимистік көзқарастағы толқынын қамту циклы (Пигу, Бэджгот және басқалар);

—   жеткіліксіз тұтыну теориясы, табыстың көп бөлігін, бай және сақ адамдар-
ды инвестрленгенмен салыстырғандағы цикл себептерін қарастырады. (Гопсон, Фостер, Кэтчингс және басқалар);

• мөлшерден тыс инвестициялау теориясы, жақтастардың айтуынша, рецессия себебі болып жеткіліксізден гөрі, мөлшерден тыс инвестициялау больга табы-лады. (Хайек, Мизис және басқалар);
• *сүн дағы теориясы — ауа райы — өнімділік (Джевонс, Мур).

 

 

[1] Й. Шумпетер «Теория экономического развития» М: Прогресс, 1982.

 

     Циклдлық пен оның себептері көзқарастарын бағалау кезінде, уақыт жағдайында олардың түрлерінің өзгеруі, әлеуметтік-экономиканың да шын мәнінде өзгеруін ескерген жөн. Осыған орай, Ресей экономистерінің эконо-микалық циклдер көзқарасын өзгертуге бағытталган үш этапы назар ауда-руға лайықты.

     Дағдарыс және жүмыссыздық проблемаларын шешудің бірден-бір құралы ретінде Кейнс тиімді сүраныс жиынтығын ынталандыру мақсатында экономикаға мемлекеттің араласу идеясын ұсыныды? Циклдық факторын зерттеудегі еңбегінің бірі мултипликатор теориясының жасалуы және кейіннен бұл теорияны циклдық себептерін талдау кезінде кеңінен қолданыс тапты.

   Экономикалық циклдық себептерін зерттеудің үшінші кезеңы болып 60 -шы жылдардың ортасынан қазіргі күнге дейінгі кезең. Бүл кезеңде, біріншіден, нарықтык экономика циклдлығының экзогендік (сыртқы) және эндогендік (ішкі) себептерінің шектелуіне аса көңіл бөліне бастады, әсіресе эндогенді факторларға айрықша көңіл бөлінеді. Екіншіден, бірқатар мамандар позициясы анықталды, олардың ойынша, көптеген дамыған елдер үкіметі экономикалық теңдік түрақтылығын және циклдық ауытқуларды бәсеңдетуге бағытталган дағдарысқа қарсы реттеуге аса көңіл бөлмей, керісінше про-циклдық саясат жүргізеді, яғни циклдылықты қолдайды.

Циклдық фазалары және оныц көрініс табуы

         Классикалық қоғамдық үдайы өндіріс циклы төрт фазадан түрады.

     Бірінші фаза -дағдарыс (қүлдырау). Бүл кезде өндіріс көлемі және іскерлік белсенділік қысқарады, бағарың түсуі байқалады, тауардың қалуы, жүмыссыздар саны және тоқырау саны күрт өседі. Бүл жағдайда экономи-каның дағдарыстардың жекелей салаларға жағымсыз әсер дәрежесінің айыр-машылығын айта кеткен жөн. Күнделікті қолданыстағы заттарды жеткізуші са-лаларда өндіріс көлемі салыстырмалы масштабта аз қысқарады. Бүл уақытта түтынушыларда бүндай жағымсыз экономикалық жағдайда құрал жабдықпен түрмыстық техниканы сатып алуды мүлдем тоқтатып жақсы күндерді күтедІ. Сәйкесінше металлургия, ауыр машина жасау салаларында, тоңазытқыш, ав-томобиль және тағы басқа өндірістің төмендеуі, жеңіл және тамақ өндірісіне қарағанда көбірек болады. Экономиканың монополияланған және монополи-яланбаған секторындағы іс әрекеттің де айырмашылықтары бар. Егер де жоғары монополияланған салаларда дағдарыс кезеңінде өндіріс көлемінің күрт қысқаруы кезінде баға төмендейді, ал капиталдың аз шоғырланған са-лаларында өнім көлемі аздап төмендегенде баға да түседі. Қарапайым түсіндіргенде, монополия өзінің экономикалық билігіне сүйеніп, дағдарысты аз шығынмен өткізеді.

     Екінші — депрессия (стагнация). Бүл фаза (үзақтылығы — жарты жылдан үш айға дейін) шаруашылық өмірдегі жаңа жағдайлар мен сүранымдарға бейімделу, жаңа тепе-теңдік алу фазасы. Бүл фазадағы тән қасиеттер сенімсіздік, ретсіз іс-әрекеттер. Кәсіпкерлердің конъюктураға деген сенімділігі еңбекпен қалпына келеді, шаруашылық жағдайдағы баға түрақтылығына қарамастан, олар бизнеске едәуір көлемде қаржы салуды байыппен қарап, тәуекелділікке бармайды. Бүл фаза көп жағдайда пайыз нормасының түсуімен сипатталады.

    Үшінші — жандану. Бүл қалыпқа келу фазасы. Капиталсалымдары баста-лып, баға өсіп, өндіріс және пайыздық мөлшер өседі. Жандану ең алдымен өндіріс құралдарын жеткізуші салаларды қамтиды. Басқалардың жетістіктерінен жаңа өндірістер құралады. Былайша айтқанда, жандану дағдарыс алдындағы макроэкономикалық көрсеткіштер деңгейіне жетумен аяқталады. Бүдан кейін жаңа, жоғары көтерулер басталады.

    Төртінші — көтерілу (бум). Бүл жаңа тауарлар және жаңа өндірістердің пайда болуы, капитал салымдарының едәуір өсуі, акциялар курсы және басқада бағалы қағаздар пайыздық мөлшерінің өсуі, баға және еңбек ақының өсуі сияқты бірқатар жаңа енгізулердің арқасынада экономикалық дамуды жылдамдататын фаза. Және дәл осы уақытта банктің баланс қуаты дамып, тауар қоры молаяды. Экономиканың ілгері дамуын жаңа деңгейге шығарған көтерілу кезекті жаңа дағдарысқа база дайындайды.

Жаңа кезекті дағдарыстың алғашқы «серпілісі» (себебі) жиынтық сүраныстың қысқаруы болып табылады. Қайтадан өндіріс төмендейді, табы-стың   азаюы,   шығындар   мен   сүраныс   қысқарады.    Алғашқы   жиынтық сүраныстың қысқаруын тудыратын факторлар әрқилы болуы мүмкін: тозған құралдарды ауыстыру, жекелей өнімдерге сүраныс түседі, салық және не-сие пайыздары өседі, ақша айналым заңдарының бүзылуы, әртүрлі саяси жағдайлардың туындауы, көрінбеген жағдайлар және тағы басқалар. Бүның бәрі қалыптасқан нарық теңдігін бүзып, кезекті экономикалық дагдарысқа серпін беруі мүмкін. Үдайы өндіріс циклдылыгы мен дәстүрлі фазалардың жиі бүзылу себептерінің көптігін ескере отырып, әртүрлі бағыттағы ғалымдар циклдылықтың төмендегідей әртүрлігін үсынады:

• Кондратьев циклы немесе үзақ толқынды цикл, үзақтылығы 40-60 жыл. Оның басты қозғаушы күші болып қоғамдық өндірістің техноло-гиялық базасын түбегейлі өзгерту, оның құрылымын қайта қарастыру;
• Кузнец циклы. Оның үзақтылығы шамамен 20 жылмен шектеледі, ал оның қозғаушы күші болып, үдайы өндіріс құрылымындағы өндіріс жылжуы (бүны үдайы өндіріс немесе құрылыс циклы деп жиі айтады);
• Джаглер циклы. ¥зақтылығы 7-11 жыл, бүл алуан түрлі ақша-несие факторларының өз-ара іс-әрекетінің қортындысы болып табылады;
• Китчин циклы, үзақтылығы 3-5 жыл, кәсіпорынның тауарлы-материалды қүндылықтарының салыстырмалы көлемі динамикасынан туындайды;
• Жеке шаруашылық циклы, 1 жылдан 12 жылға дейінгі кезеңді қамтып, инвестициялық белсенділіктің ауытқуына байланысты өмір сүреді.

    Қазіргі жағдайда ғалымдар Н. Д. Кондратьевтің (1892-1938) «үзын толқын» теориясына үлкен көңіл бөледі. Өткен ғасырдың 20 жылдарынан-ақ, КСРО шаруашылық конъюктурасының динамикасы сүрақтарын қарастыра отырып, Кондратьев ел экономикасының дамуын сипаттайтьш бірқатар көрсеткіштерді, әлемдегі капиталистік шаруашылық динамикасы-мен, экономикалық салыстырулар жүргізді. Зерттеулер нәтижесі оның капи-талистік үдайы өндірістің «үзын толқындар» концепциясының туындауына әкеліп соқты. Көптеген статистикалық материалдарды қорытып, Кондратьев, кішігірім капиталистік үдайы өндіріс циклымен (үзақтылығы 8-10 жыл) қатар, үзақтылығы орташа (48-55 жыл) үлкен үдайы өндіріс циклы барын дәлелдеді. Бүл циклдардан Кондратьев екі фазаны немесе екі толқынды бөліп көрсетті: жоғарлатқыш және төмендеткіш.

    Бірінші цикл — 1787 — 1792 ж.ж. бастап 1810-1817 ж.ж. дейін (жоғарлатқыш толқын) және 1810 — 1817 ж.ж. бастап 1844-1855 ж. дейін (төмендеткіш толқын). Екінші цикл 1844-1851 ж.ж. бастап 1870-1875 ж. дейін (жоғарлатқыш толқын) жоне 1870-1875 ж.ж. бастап 1890-1896 ж. дейін (төмендеткіш толқын). Үшінші цикл 1890-1896 ж.ж. бастап 1914-1920 ж. дейін (жоғарлатқыш толқын) және 1920 жылдан 1940 дейін (төмендеткіш толқын). Оның есебі бойынша, келесі төртінші үлкен цикл 40 жылдың соңынан бас-тап 70 жылдардың басына дейін жалғасуы керек болған. Жоғарлатқыш толқын күтіліп, ал 70 жылдардың басынан 80 жылдардың ортасына дейін -төмендеткіш толқын. Төртішні циклдың төмендеткіш толқынынан, келесі үлкен  бесінші  циклдың жоғарлатқыш толқынына өту, осы есеппен 90 жылдың    басы, ал осы бесінші циклдың жоғарлатқыш толқынының жоғарғы нүктесі, XXI ғасырдың бірінші ондығьшда жетуі тиіс.

    Әлемдік экономиканың даму тәжірибесі көрсеткендей Кондратьевтің «үзын толқындары» қоғамдық үдайы өндірістің дамуын дәл болжаған. Сон-дықтан да оның теориясы әлемнің көптеген елдерінде көрініс тапты, және шет елдік әлеуметтік-экономикалық әдебиеттерде, үлкен циклдар құрметтеліп орын берілді. Бүл теорияға 80-90 жылдары бірқатар ха-лықаралық конференциялар арналған, нәтижесінде мынадай қорытындыға келген, әлемде табиғи және қоғамдық процестер дамуының бірегейі ретінде циклдылық заңы бар, сонымен қатар әлеуметтік және экономикалық мінездегі заңдылықтарды, табиғи-экологиялық циклдар олардың сәйкестілігі және өзара әрекеті, әсерін есептемей түсіну мүмкін емес.

    Кондратьев идеясын, ғылымның дамуымен сәйкес көптеген ғалымдармен зерттелген. Бүл бағытта табысты еңбек еткен Австрия эконо-мисі Й. Шумпетер болды. Ол өзінің «Іскерлік циклдар» (1939 ж.) еңбегінде ка-питалистік экономиканың үзақ мерзімді тербелісінің басты қозғаушы күші болып, техникалық және технологиялық жаңа еңгізулердің толқын тәріздес динамикасы екенін дәлелдеді. Қазіргі күнгі жағдайда «үзақ толқындар» дәстүрлі циклына да біршама әсері бар. Егер дағдарыс үлкен циклдың төмендеуші толқынында кенет пайда болса, онда оның біршама терең және үзақтау мінезде екенін анықтауға болады, ал үлкен циклдың жоғарлаушы толқынында, дағдарысты жеңуде жағымды (позитивті) әсерде болуы мүмкін.

Экономикалық дағдарыс түрлері және олардын динамнкасы

    Кейнстен кейін батыстың экономикалық ойлары, қоғамдық үдайы өндірістің циклдылығын мойындап қана қоймай, циклдылық себептерін және күрылымын зерттеу формаларьш терендетті, сонымен қатар қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына циклдылықтың жағымсыз әсері салда-рьгаан нейтрализациялау әдістері мен жолдарын іздестірді. Әртүрлі жақтастардың циклдылыққа деген көзқарас позициялары жақындасты.

    Бірақта, басқа да көзқарас бар: циклдар және дағдарыстар — әр елдің ішкі дамуының ерекшелігінің  нәтижесі.

    Дағдарыстар жүйелі түрде (циклды), немесе кезеңді яғни белгілі бір заңдылықтарымен қайталанатын және жүйесіз. Үдайы өндірістің жүйелі дағдарысы және циклдың басталуын көрсетеді, сол кезде экономика бірінен кейін бірі болып төрт фаза өсіп және келесі дағдарысқа база дайындала-ды. Олар, экономиканың барлық саласын қамтуымен сипатталып, үлкен те-рең және үзақтылығын көрсетеді. Экономикалық дағдарыстың жүйесіз түріне, аралық, жартылай, салалық және құрылымдық. Аралық дағдарыс жаңа цик-лдық басталуына жол бермей көтерілу немесе жандану фазасын уақытша тоқтатады. Ол кезектілікпен салыстырғанда терең емес және өте үзақ емес, және локалды мінезде. Бүл дағдарыстар 1924 және 1927 жылдары капита-листік елдерде белең алған болатын. Ал 1953 -1954 ж.ж. және 1960-1961 ж.ж. бүндай дағдарыстар АҚШ пен Канаданы қамтыды.

    Жартылай дағдарыстың аралылықтан айырмашылығы, ол барлық эконо-миканы қамтымай, тек қоғамдық үдайы өндірістің бірін ғана қамтиды. Бүған мысал ретінде 1932 жылы Германиядағы банк дағдарысын келтіруге бола-ды.

    Салалық дағдарыс халық шаруашылығының бір саласын ғана қамтиды. Бүған әртүрлі себептер түрткі болуы мүмкін. Олардың ішінде: сала дамуы-ның үйлеспеуі, күрылымдық қайта құрылулар артық өндіріс. Бүндай дағдарыстар үлттық және халықаралық болады. Соңғысына 1958-1962 ж.ж. әлемдік кеме қатынасы дағдарысы және 1977 тоқыма өнеркәсібіндегі дағдарыс.

    Құрылымдық дағдарыс қоғамдық өндірістің пропорционалды заңының бүзылуы болып табылады. Бүл сала аралық диспропорцияда көрініс табады, біржағынан және айрықша түрдегі натуралды түрде дамуды реттеуге бағытталған өнімді шығару. 1977 жылдары батыс экономикасын энергетика-лық, шикізат және азық-түлік дағдарыстары жансыздандырды.

    Кезекті кезеңді дағдарыс басталар алдында, өндіріс жоғары деңгейге жетіп оның соңы артық өндіріске әкелетіні белгілі. Бүл кезде өнімді өткізу мүмкін сияқты болып, банктер өнеркәсіпті және сауданы несиелендіріп, өндірісті кеңейтіп және үсынысты көбейтуде. Өзіңіз елестетіп көріңізші, ав-тострада да көпір жарылып алдыңғы машиналар тоқтап қалады, бірақ арт-тағы көліктер алға жылжи береді, жылжи береді, қозғалыс қауіпсіздік қызметі жолды бөгемегенше «тығын» үзарған сайын, оны тарату қиынға соғады.

 

1.2. Дағдарысқа қарсы басқаруды үйымдастыруды, концептуалды

түрғыдан қарастыру

 

    Өндірістік — экономикалық іс-әрекетті басқару теориясында дағдарысқа қарсы басқару проблематикасы басты бағыттардың біріне айналуда. Барлық деңгейдегі щаруашылықтағы үдайы өндіріс процестерінің қиындауының объективті тенденциялары — жекелей кәсіпорыннан бастап глобалды экономикаға      дейін      тәжірибелі      түрде      дағдарысқа      қарсы  басқаруды үйымдастыруға  бағытталған    ғылыми-әдістемелік     жобалардың қажеттілігін жоғарлатады. Сонымен қатар бүгінгі күнгі экономикалық әдебиеттердің дағдарысқа қарсы басқару проблематикасын талдай отырып, дағдарысты басқарудың теоретика-методологиялық базистері әліде қалыптасу стадиясында екенін көрсетеді. Сондықтан да, қазіргі күнгі кон-цептуалды түрғыдан қарастыру, қалыптасқан дағдарысты басқару теориясына бәскелес ретінде айтуға болады.

    Проактивті және реактивті дағдарысқа қарсы басқару проблематикасын салыстырып қарау, соңғы уақытқа дейін дағдарысқа қарсы менеджменттің басты сүрақтарына кірмеді. Әзірге «проактивті дағдарысқа қарсы басқару» термині кең қолданыс тапқан жоқ, және жекелей ғалымдар әртүрлі түсіндіріп жүр.

    Бірақ, қарама-қайшы қарастыру көздерін, біржағынан дағдарысты болдырмаудың, екінші жағынан, қандай да бір дағдарыс қүбылыстарының нақты да стратегиясына қарағанда, тактикасын, менеджмент теориясындағы классиктер еңбегінен көруге болады. Бірақта, үзақ уақыт бойы менеджмент теориясында дағдарысқа қарсы басқару, басым бағыттар қатарына кірген жоқ, сондықтан да реактивті және проактивті әдістерді салыстыру жалпы сипатта болып, екі мүлдем басқа методологиялық түрғыдан келгендегі, жағымды және жағымсыз жақтарын кешенді зерттеу өз формасын тапқан жоқ.

    Менеджмент теориясы әдебиеттерінде дағдарыстармен күресте проак-тивті әдісті енгізуді қолдайтын пікірлерді кездестіруге болады, бірақ олар ортақ мақсатты үстанып, дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісінің басым бағыттарын жүйелі қолдануды үсынбайды. Мысалы, жиі кездесетін мынадай пікірлер: «Дагдарысқа қарсы іс-әрекеттер мақсатының алғы шарты болып, жай ғана қиыншылықтарды масштабты дағдарыстарға айналдырмау». Мүндай нақты мысалдар сияқты сөздер көптеп кездесіп, бірақ жүйелі әдістемелі түрде дәлелденбеген.

    Біздің ойымызша, проактивті дағдарысқа қарсы басқаруда объективті, теңестірілген түрғыдан қарастыру кезінде оның дағдарыспен күрес кезіндегі басым бағыттарны ғана емес, сонымен қатар кемшіліктерін еске-ре кеткен жөн. Дағдарыс қүбылыстарын басқаруда проактивті әдісті таза түрде қолдану, біржақты шектелген. Әрине, алдын-ала сәйкестендірілмеген, аз белгілі қүбылыстар қандай да бір дағдарысқа қарсы әдістерге қиындық туғызады. Мысалға, 70 жылдары дамыған елдерде пайда болған «стагфляция» феномені мүлде күтпеген жағдай болып, және сол кездегі макроэко-номикалық әдістерге жат қүбылыс болды. Бүндай дағдарыс қүбылыстарымен күресте қажетінше реактивті әдістерді қолдануға болады, бүл мысалда көрсетілгендей біраз уақыт кезеңінен кейін нәтижесін береді.

    Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісінің шектелуінің бірі, на-рықтық шаруашылық жүйесіндегі әлеуметтік экономикалық процестердің жоғарғы динамикасы болып табылады, ол екі немесе одан да көп жағымсыз процестерге әкеледі, және үлкен дағдарыс потенциалына ие ку-мулятивті эффекті қалыптастырады. Бүған нақты мысал ретінде ТМД ел-деріндегі қоғамдық дағдарысты келтіруге болады, ол бір уақытта бір-бірін күшейткен бірнеше дағдарыс қүбылыстары, жиынтығында терең және үзақ дағдарысты туғызды. Бүл мысалда дағдарыс жағдайының өрши дамуына байланысты проактивті дағдарысқа қарсы басқаруды қолдану мүлде мүмкін   болмады.

    Дағдарыс қүбылыстарымен күресте реактивті және проактивті әдістерінің басым бағыттары мен кемшіліктерін жүйелі түрде қарастыру экономикалық басқару жүйесіндегі барлық негізгі бөліктерде салыстыруға мүмкіндік береді. 1-ші схемада нарықтық шаруашылық жүйедегі реактивті және проактивті әдістерін салыстырудың негізгі сипатын көрсетеді, онда проактивті әдістің басым бағыттарының біржақтыльшығын толық ашып көрсетпейді, бірақ дағдарысқа қарсы әдісті қолдануға көп орын қалдырады. Біздің саналы түрдегі реактивті және проактивті әдістердің қарсы қойылып салыстырылуы, дағдарысқа қарсы басқаруда әржақтың ар-тықшылығы мен кемшілігін айқынырақ ажырату болып табылады. Тәжірибе кезінде, реактивті және проактивті де әдістері дағдарыс қүбылыстарымен күресте, түйықталып қолданылмайды. Сонымен бірге, реактивті дағдарысқа қарсы басқаруды, дағдарыс жағдайында қарама-қайшы іс-әрекет үйым ретінде, бүнда болып жатқан дағдарыс қүбылыстарына әсер ететін стратегияға ие. Бүл ойды тарқата айтқанда, реактивті әдісі, макроэкономикалық деңгейде де, және иерархияның жоғары деңгейінде де кең тараған. Макро-экономикалық процестерді мемлекеттік реттеудің бүкіл тарихы реактивті түрғыдан келудің жоғары түрғанын көрсетті.

    Қазіргі күнгі баяу қүбылыс болып, әлемдік энергетикалық дағдарысты ай-туға болады. Халықаралық деңгейдегі бірыңғай тиімді және экологиялық таза энергетика технологиясын құру орнына, кейбір дамыған елдер энерго үнемдеу бағдарламасын жасауымен шектеледі, тек қарапайым шешімдер қабылдап, мысалы салық төлемін тез көтеру, энерго тасымалдаушылардың барлық түріне акциздік төлемдерді қосқанда. Ең біріншіден мүнай сілкінісінен кейінгі 30 жылда дамыған елдер энерго түтыну құрылымы аз-дап өзгерді. Бірақ батыс европа елдеріндегі отын түрлерінің бірқатарына бекітілген жоғары 60-70 % бөлшек саудада алынатын жоғары салық мөлшері де тиімділік бермейді.

    Микроэкономиалық деңгейдегі компаниялар мен коорпациялар арасын-дағы қатынастағы дағдарысқа қарсы басқару әдістерінде айырмашылық көп емес. Шағын және орта биснез өкілдері дағдарысқа қарсы мененджменттің реактивті әдісін үсынады. Жоғары бәсекелестік саладағы кіші кәсіпорындар дағдарысқа қарсы  шараларды  жүргізуде  максималды  экономдауға тырысады, сондықтан да кішігірім компаниялардың тоқырауға үшырауы, дағдарыс құбылыстарынан сақтанудың қарапайым шараларын жоққа шығаруы, заңды құбылыс. Ірі масштабтағы бизнес шеңберіндегілер дағдарысқа қарсы ме-неджментті үйымдастыруға аса жауапкершілікпен қарайды. Сонымен қатар ірі компаниялардың басым бөлігі (кіші бизнестегілер секілді) дағдарысқа қарсы басқарудың реактивті әдісін қолданады. Бүл бизестің ортақ идеоло-гиясына сәйкес, қысқа және орта мерзімді мақсаттарға бағыттапған, ең ал-дымен ағымдық пайданы жоғары деңгейде үстап тұру. Бұл позициядан қарағанда, дағдарысқа қарсы шаралар шығындары, өнділірген өнімнің өзіндік қүнын көтеру элементі ретінде қарастырады, немесе табыстылықты төмендету, немесе сату көлемін қысқарту. Бүл контексте ірі коорпарациялардың негізгі бөлігі, құрылымдық бөлІмшелерді аз құрып, олар тікелей дағдарысқа қарсы шараларды жүргізумен айналысады. Ірі компанияларда мененджмент функциясы ішінен, дағдарысқа қарсы басқару басым бағыттар қатарына жатпайды. Бүндай қатынас қапдық соммамен дағдарысқа қарсы құрылымдық бөлімшелерін қаржыландыруда дағдарысқа қарсы менеджменттің жеңілдетілген әдістерінің формалары мен процедура-ларын қолданғанда, дағдарысқа қарсы бөлімшелерге персонал таңдауда та-лаптардың төмен болуы көрініс табады.

    Ірі компаниялардағы басқару функцияларының жоғары бөлшектенуі ме-неджмент функциясының әрқайсысын сапалы үйымдастыруға объективті жағдай туғызады, және дағдарысқа қарсы басқару да тізімде бар. Сон-дықтан да ірі компанияларда, әсіресе нарықта өзіндік орны барлар, дағдарысқа қарсы менеджменттің жеңілдетілген әдісінен бас тартады. Бүндай корпорацияларда дағдарысқа қарсы басқарудың таза реактивті әдісінен бас тартып, одан гөрі дағдарыс жағдайларын ескертуге көп көңіл бөледі.

    Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті концепциясын жасағанда тікелей дағдарыс қүбылыстарын аз болжануын ескеріліп, онымен күресте реактивті әдісті қолданған жөн. Жекелеген жағдайда стратегиялық сүрақтарды шешу кезінде мақсатты түрде дағдарыс жағдайының толысу тактикасын таңдау қажет. Мысалға, макродеңгейде басқаруда үкімет белгілі бір ұзілісте, ха-лыққа білгісіз шараларды жүргізер алдында ұстап тұра алады (салықтың көтерілуі, түтыну тауарларының импортына шектеу қойлғанда және т.б.).

    Біздің ойымызша, дағдарысқа қарсы проактивті басқаруды кешенді түрде, әртүрлі кең әдіс жиынтығын колданатын, бастысы, басқару моделі мәнінің қалуы, ал оның ішінде: дағдарыс қүбылыстарының қарама-қайшы күшті іс-әрекетінің максималды мүмкін болатын ескертулер мен алдын-алуларды пайдалану және болып жаткан дағдарыс қүбылыстарымен белсе-не күресу.

    Көп жағдайда, әсіресе микроэкономикалық деңгейде, дағдарыс жағдайларын алдын-алудың қосымша шығындырын рационалды деп мойын-дауға  болады.   Әрине,  дағдарыс  құбылыстарын  жоюда  проактивті  жүйені енгізуде шығындарды толық салыстыру қажет, мүмкін болатын табиғи апаттардан, әртүрлі технологиялық ақаулардан және авариялардан, бәсекелестік басымдылықтан айырылу және басқа да көптеген дағдарыстар. Жекелей компаниялар мен ұлттық экономиканың өдірістік-экономикалық қызметінің орнықтылығын жоғарлатуды дағдарысқа қарсы басқарудың құрамдас бөлігі ретінде қарастыруға болады.

    Осыған үқсас мысалды үлттық экономикалық катынастардан келтіруге болады, өндірісті диверсификациялауды жүргізудің өзі прогрессивті процесс болып табылады, қосымша еңбек ресурстарын жүмылдыруға, өндіріс қуатын арттыру, шикізат ресурстары және тағы басқа мүмкіндіктерді бе-реді. Ұлттык экономиканың дағдарысқа карсы потенциалын дағдарыс құбылыстарьша тәуелділігін азайту арқылы көтеруге болады, яғни әлемдік нарықтар конъюктурасьшдағы шикізат пен алгашқы знерготасмалдауыш-тарға өзгерістердің жағымсыздығымен байланысты.

    Сондықтан. дағдарысқа қарсы басқару әдістемесін жасанды түрде, стратегиялық басқарудың ортақ ғылыми-әдістемелік базасьшан ажыратуға болмайды, жекелей компаниялардың өндірістік-коммерциялық қызметін ұзақмерзімді       орнықты     өсуіне     және     басқа     микродеңгейдегі     үйымдық құрылымдарда, ал ұлттык экономиканың дағдарыссыз даму стратегиясынан тіпті ажыратуға болмайды.

Біз ұсынған конңептуалды 2-ші схемада проактивті дағдарысқа қарсы басқаруды үйымдастырудағы әлеуметтік-экономикалық дамудың орнықты концепциясы мен дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісін, сыртқы экономикалық ортаның жағымсыз әсері қайшылықтарынан қорғаудың ке-шенді идеологиялық бүтіндігінің органикалық бөлігі ретінде өзара байла-нысы суреттелген.

Дағдарысқа қарсы басқарудың бүтіндігі барлық басқару бөлімшелерінің өзара іс-әрекетінің дәлдігімен, (немесе макродеңгейде мемлекеттік реттеу ор-гандары) дағдарысқа қарсы басқару бағдарламасын жасаудан және іске асы-руда көрініс табады. Соңғы пункт болып дағдарысқа қарсы басқарудың ғылыми-әдістемелік базасын жасау болып табылады.          Біздің қөзқарас бойын-ша, дағдарысқа қарсы басқару проактивті әдісінің стратегиялық мақсаты, орнықты даму теориясы болып табылады, оның мәні дағдарыс құбылыстарын көре білу мен мүмкіндіктерінде көрініс табады, дағдарыс жағдайларына белсенді қайшы тұру, бірінші кезекте, профилактикалық және ескертпелі формаларын және әдістерін қолдану, ал мүмкіндігінше -кейбір дағдарыстардың пайда болу себептерін түп орнымен жою.

Дағдарысқа қарсы проактивті әдісті қолдану жағдайды толықтай шеш-пейді, бірақ жоғары табысты өндірістік — коммерциялық қызметте ішкі себеп-терден туындайтын мүмкіндіктерді пайдалануға қатаң шектеулер орнатады,

 

2-схема, Проактивті дағдарысқа қарсы басқаруды ұйымдастырудың концептуалды сызбасы

егер жоғары табыс табу коммерциялық және өзге тәуелділіктермен тура бай-ланыста болса. Әрине, басқа да әдістер болуы мұмкін (венчурлық опера-цияларды жүргізу), бірақ бүл мүқият дәлелденген бірыңғай шаралар болуы керек, әрине олар, үзақ мерзімді орнықты даму стратегиясының жалпы мәнін жоғалтпауы керек.

 

1.3 Дағдарысқа қарсы менеджмент: дағдарысқа қарсы басқару құралдары мен әдістері

 

  Дағдарысқа қарсы менеджмент батысеуропалық экономистермен «негізгі мәселе дағдарыстан шығу болатын, кәсіпорынның қызмет етуіне қауіп төндіретін жағдайды жою үшін қажет қызмет» ретінде анықталады. Бүл қызмет «кәсіпорынның қызмет етуіне қауіп төндіретін жағдайдан шығу үшін қажетті әдістер мен тәсілдердің кәсіпорында қолданылуының интенсивтілігін арттырумен» сипатталады. Сонымен бірге, Хаберландтың ойынша, қатаң және жылдам шешім іс-шараларды жүргізумен бір уақытта байланысты қысқа мерзімді мәселерге бүкіл назар аударылады. Кейбір дағдарыстардың босатушы және ең сипатын бөліп көрсеткісі келген авторлар, дағдарысқа қарсы менеджментте керісінше, «жақындап келе жатқан үзілмелі пункт (дағдарыс) жайлы мәлімдеуге және дамудың жаңа бағытын әзірлеуге жол беретін» құралдарды кұру ретінде анықтайды.

    Мақсатты қоюмен қатар, дағдарысқа қарсы менеджмент ұғымы өзіне уакытша сипаттамаларды да қосады. Біріншіден, бұл анықтаманы дағдарыс кезінде дағдарыстық үрдістің әлсіреуіне, өтілуіне әкелетін іс-шараларды әзірлеу мен жүргізу жөніндегі барлық мәселелер бар, бүны Копптың ойынша тар мағынада дағдарысқа қарсы менеджмент сияқты сипаттау қажет, және екіншіден, бүдан тағы дағдарыстың алдын-алуды және терапиясын қосу қажет, сонда бұл кең мағынадағы дағдарысқа қарсы менеджмент үғымы болады. Үқсас анықтаманы Янике де берді, бұнда ол

«жылдам       дағдарысқа   қарсы   менеджмент   ретіндегі   қатаң   дағдарыс шеңберіндегі   әрекеттер   мен   басшылық   міндеттері»   және   «превентивті (ескертуші) дағдарысқа қарсы менеджмент» немесе «антиципативті  (озық) дағдарысқа қарсы менеджмент» сияқты дағдарыстардың алдын-алу мақсатын анықтайды.

    Бұл жұмыста «дағдарысқа қарсы менеджмент» үғымы ең кең мағынада қарастырылады және уақытша шектеулер жөніңдегі, мақсат қою жөніндегі және міндеттер саласындағы сипаттаманы да есепке алады, сондықтан, «дағдарысқа қарсы менеджмент» кәсіпорында базисті айнымалы шамаларды сақтау жөніндегі іс-шараларды жоспарлау мен жүргізу ретінде анықтауға болады.

    Өтімділік, табыс немесе айналым сияқты базисті айнымалы шамалардан сақталуын қамтамасыз етуге тікелей әсер ету үшін «жылдам дағдарысқа қарсы менеджменттің» жекелеген құраушы бөліктері өтімділіктің немесе табыстылықтың белгілі бір деңгейіне жету сияқты нақты мақсат қоюмен сипатталады. Бүл мақсатқа бағытталу, сонымен қатар уақыттың жетпеуі өлшенген дағдарысқа қарсы концепцияны әзірлеуде, бүрынғы мақсаттар мен нормалардың қайта қарастырылуын күрделендіреді «жылдам дағдарысқа менеджмент» мақсатты бүрынғы, дағдарысқа дейінгі жағдайды қалпына келтіру болатын; бірнеше критерийге негізделген іс шараларды жоспарлау мен енгізу ретінде сипаттауға болады.

    Бұған қарсы, «антиципативті дағдарысқа қарсы менеджмент» нақты іс-шараларды әзірлеу міндеттеріне қарағанда төменірек сатыда ғана қалыптастырыла алатын жалпы мақсаттармен араласып келеді. Антиципативті қатынастар кәсіпорынның барлық салаларын қамти алатын менеджменттің үзақ мерзімді міндеттері ретінде түсіндіріледі.

    «Дағдарысты жеңу конценпциясы» — нәтижесі болып дағдарысты жеңу жөніндегі жоспарланған және кейіннен жүзеге асыруға болатын жөне реактивті және антиципативті категорияларға бөлуге болатын іс-шаралар әзірлеу мен басқарудың барлық үрдістерді жүйелі көрініс түрінде түсіндіреді.

    Ең басында, дағдарысты жену концепциясын әзірлегенге дейін, жауапты түлғалар (меншік иелері, жоғары басшылық, мемлекеттік органдар) дағдарысқа деген өз қатынасын әзірлеуі керек. Бүл өте қажет, себебі бүл дағдарысқа қарсы іс-шаралардың бүкіл барысында өз ізін салады.     Дағдарысты  қабылдаудьщ  екі  концепциясы  бар:

1. Сақтауға бағытталған дағдарыс қатынасы. Мүнда дағдарыс қауіп немесе бөгет ретінде қабылданады, бүл араласқан индивидумдар немесе үжым үшін тәуелсіздік пен мәнін жоғалтуды білдіреді. Оның салдарынан, дағдарыс жауапты адамдармен кері түсініледі де, іс-шаралар дағдарысқа дейінгі жағдайды қалыптастырғанша ойланып немесе ойланбай әзірленеді.
2. Дағдарысқа қатынас — жаңаға бағытталған. Бүл жағдайда дағдарыс кәсіпорынның дамуьшың эволюциялық үрдісінде жаңаруға, қайта құрылуға қажеттілікке нүсқа ретінде қарастырылады. Дағдарыс мұнда белгілі бір ирроционалдық немесе дүрыс белгіленбеген мақсаттар мен төртіптерден босауды енгізеді. Мұның салдарынан, дағдарысты тудырған бұрынғы жағдайдың өзгеруіне қойылатын талаптар оң жағынан қарастырылады, мұнда негізінде дағдарыспен күрес емес, меншікті құрылымның жаңа қатынастарға өзгеруі болып табылады. Дағдарыс жағдайы кәсіпорынның төлем кабілетсіздігімен ғана емес, оның менпгік иелері мен кредиторларының мүдделерінің бұзылуымен де сипатталады.

• Меншікті капиталға салымдардың тиімділігін аныктауда инвестицияланған ресурстардьщ баламалы пайдаланылу мүмкіндігін есептеу қажет.
• Құрылымдау концепциясьш таңдау олардың тәуелділігі мен қаржылық жүзеге асырылуын есепке ала отырьш, жүргізілуі керек.

     Нарықтық экономика жағдайында дағдарыстьщ жағдайлар жалпы жүйеде де, жекелеген шаруашыльщ жүргізуші субъектілерде де пайда болады. Жауап ретінде жүйе ең алдымен төжірибеде тексерілетін баламалы механизмдерді әзірлейді, кейіннен олар теориялық түрде негізделеді. Ондай механизмдердің бірі больш корпоративті құрылымдау болып табылады. Жалпы қабылданған теорияға сәйкес, компанияның күнделікті іскерлік циклының бір бөлігі болып табылмайтын, өндірістегі капитал құрылымындағы  немесе   меншіктегі   кез-келген  әзгерістер  жатады.

     Құрылымдау жәніндегі қызметті екі түрге бөлуге болады. Стратегиялық құрылымдау акционерлер үшін меншікті капитал қүнын есіруге, компанияны әрекеттегі сияқты ұстаумен байланысты басқа да міндеттер мен корпоративті меншікті сақтауға бағытталған. Дағдарыстық жағдайдағы компанияны құрылымдау төлем қабілетсіз фирмалар немесе банкрот-фирмаларды әрекеттегі кәсіпорындар жағдайына оралту мақсатында құрылымдауға бағытталған шешімдерге шоғырланған, Қазақстанда қальштасқан жағдайдан шыға отырып, дағдарыстық жағдайды басынан кешіріп отырған компанияларды күрылымдау қағидалары мен техникасы, мақсаттары  қызығушылық  танытады.

Қайта құру мақсаттары мен оларға жетудің критерийлері

  Қайта құрудың басты мақсаты — компанияңы дағдарыстан шығару. Мұнда ондіріс тиімділігін арттыру, активтерді басқарудың сипатын өзгерту, қарызбен қаржыландыру мүмкіндігін пайдалану сияқты бағынышты мақсаттарға жету қажет.

    Кәсіпорынның қызметінің тиімділігінің маңызды көрсеткіші ретінде меншікті капитал қүнының өсуі жүреді, сондықтан қайта құру дәстүрлі түрде осы бағытта жүреді. Компанияның қүнының корсеткішін қайта -құру сияқты таңдау, кездейсоқтық емес меншік иелерін соңында өндіріс типі мен технологиясы, өнім параметрлері, откізу нарьщтары қызықтырмайды да нақты компанияға салымдарының тиімділігінің критерийі болып   меншік   иелерінің      жеке      игілігінің      деңгейінің      артуын      да, кәсіпорынның тиімді  дамуын  да щарттайтын  салымдар  қүнының үнемі өсуі  болып  табылады.

    Компанияның құны бизнесті бағалау арқылы анықталады. Мұндай бағалаудың үш дәстүрлі әдісінің, біздің ойымызша, компанияның ішкі экономикалық қүнын толығымен көрсететін дисконтталған ақша ағымы әдісін ғана көрсетеді. Бұл ақша ағымының корреляциясының жоғары дәрежесі мен де, кәсІпорынның операциялық, инновациялық және қаржылық қызметіне қатысты есепке алушы ақша ағымы көрсеткішінің экономикалық мағынасымен  де  шартталған.

    Дисконтталған ақша ағымы әдісімен есептелген кәсілорынның қүнының көрсеткіші, кәсіпорынды түрақтандыру кезеңінде (есепті кезең) ағымдағы құнына келтірілген ақша ағымдарынан және есепті кезеңнен кейінгі ақша ағымының дисконтталған қүнынан қалыптасады. Ақша ағымы кәсіпорынның қарыз міндеттемелеріндегі өзгерістерді, меншікті айналым қолдарына және капитал салымдарына деген қажеттіліктерді, сонымен қатар, мақсатты қаржы ресурстары ретіндегі кәсіпорын иелігіндегі қалған амортизациялық аударымдарды есепке ала отырып, таза пайда көрсеткіші негізінде анықталады. Дисконтталған ақша әдісінің моделін формула түрінде  көрсетуге   болады.

    Дисконтталған ақша ағымы әдісімен алынған бизнес қүны көбіне кері шама болып шығады, бүл нақты сөзбен айтқанда ақша қаражаттарының акционерлерден ағылуды білдіреді. Бүл дағдарыстың жағдайлардың меншікті айналым қорларының үнемі жетпеді, маңызды қарыз міндеттемелерін төлеу қажеттілігі, капитал салымдарына қажеттілік, негізгі қорларды көп рет тіркемей қайта бағалау нәтижесінде асырмалы немесе төмендетілген амортизациялық аударымдар сияқты салдарынан болып отыр.

Қайта құру концепциясы

    Қайта құрудың дәстүрлі міндеті — бизнес құнын максималдау оның концепциясын әзірлеу келесі әдістемені ескереді. Бірінші кезеңде компанияньщ құны дисконтталған ақша ағымы әдісі арқылы «барынша» бағаланады. Содан соң, кәсіпорынның операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметін қайта құрудың әр түрлі нүсқалары әзірленеді.

    Операциялық (ондірістік) факторлар шеңберінде өндірілетін өнім номенклатурасы, баға белгілеу, шығындар тиімділігі, өткізу нарықтары, жарнамалық қызмет пен өткізу жүйесі, өнімге сатудан кейінгі қызмет керсету жүйесі жайлы шешімдерді талдау қажет.

    Құн қозғалысын анықтайтын инвестициялық факторларға негізгі және
айнымалы қорларға салымдарды басқаруды, капиталдың меншікті
айналымының деңгейін оңтайландыруды жатқызуға болады. Осыған
байланысты         тауарлы-материалдық     қорлардың    деңгейі,     дебиторлық борыштардың жиыны, кредиторлық борштарды басқару, қуаттардьщ кеңеюі, капитал салымдарын жоспарлау, активтерді сату талданады. Қаржылық факторлар қатарына меншікті капитал құны, оның қарыз сомасына қатынасы, капитал құрылымы жатады. Іскерлік тәуекел факторларын басқару, капиталдың оңтайлы құрылымын қолдау әдістері, дивидиендті саясат талданады. Іскерлік тәуекелдің төлемдері, инвестор алғысы келген табыс ставкасын (дисконтты) азайта отыра, бизнес құнын арттырады.

    Әзірленген іс-шаралар дисконтталған ақша ағымы моделі арқылы тексеріледі, нұсқаларды таңдай критерийі сияқты компанияның құнының өсуі болады. Бизнестің құньшың өсуіне әкелетін стратегия қайта құрудың кейінгі нұсқалар қарастыруға негіз болады.

    Қайта құру стратегиялары қарапайымнан күрделіге қарай қарастырылуы керек — минималды капитал салымдары мен сыртқы қаржыландыруды ескеретін нүсқадан, өндірісті толыгымен қайтажарақтандырудың инвестициялық жобаларына дейін. Алайда көптеген кәсіпорындар, басты мақсаты кредиторлардың талаптарын қанағаттандыру болатындай жағдайда тұрғанын ескеру қажет. Оған жету, қайта құрудың дәстүрлі міндеті -компания қүнын максималдауды шешумен әрқашан үйлесе бермейді, себебі бұл стратегия әдеттегідей, зор капитал салымдары мен қосымша сырттан қаржыландыру қажеттілігінен тәуекелдің жоғары деңгейімен қатар жүреді.

Дағдарыстық жагдайда кәсіпорыиды қайта күру стратегияларының

нұсқалары

    Ауыр дағдарыс кезінде қайта күру концепциясын таңдау, біздің ойымыз-ша, минимал тәуекел деңгейімен бизнестің нөльдік немесе нөльге жақын нүсқаларымен шектеле алады. Басты шарт кредиторлар талаптарын, дискон-тталған ақша ағымы моделінде есепке алынатын, кәсіпорын үшін ең тиімді қарыз міндеттемелерін жабу кестесіне сәйкес толық қанағаттандыру болу керек. Бүл концепция кәсіпорынның меншік иелері үшін тартымды бо-лып табылмайды, бірақ біздің ойымызша, сыртқы басқару нүскаларының бірі болуға қүқылы.

    Балама ретінде біз кредиторлар мүдделерінің де, кәсіпорынның меншік иелерінің минималды талаптарының да қанағаттандырылуына кепілдік бе-ретін қайта құру стратегиясын үсынамыз. Мұндай концепция қарыз міндеттемелерін толық жабудың бекітілген кестеге сәйкес кредиторлардың талаптары қанағаттандырылатын және бизнес құны тәуекелділік пен өтімділіктің үқсас деңгейлерінде баламалы инвестиция табысының мөлшерлемесі бойынша ағымдағы құнға келтірілген, құрылтайшылардың алғашқы салымдарына жақынға жетілетін қайта күру стратегиясын көрсету керек. Бүл жағдайда қойылған мақсаттарға жетудегі тәуекелділік, нөльдік құн концепциясын жүзеге асыруға қарағанда жоғары, алайда, акционерлер-ге салынған қорлары тәуекелдің минималды деңгейі мен инвестицияла-нуын есепке ала отырып қайтып оралады.

    Көрсеткіштің нақты мәні мен бірліктің арасындағы кері айырымы, кәсіпорынның        меншік    иелерінің    мүдделерінің    толығырақ    сақталуы мақсатында қайта күру үрдісінде құрылуы керек бизнестық қосымша қүньш есептеу үшін пайдалана алады. Ерекше қызығушылықты і пайыз мөлшерлемесінің (дисконттьщ) мәнін табу танылады. Мүнда кәсіпорынның меншікті капиталына салымдардың кәсіпорынның капиталына қатысуынан түсетін өткен және болашақ табыстарының ағымдағы қүны мен мүмкін ба-ламалы пайдаланылуын есепке алғандағы ағымдағы қүнының теңдігі байқалады. Осылайша алынған пайыз мөлшерлемесі (оны табыстылықтың нақты нормасы деп атайық) меншікті капиталға инвестициялық нақты қүнын көрсету керек. Табыстылықтың нақты нормасын пайыздың есепті мөлшерлемесімен (дисконт) салыстыру келесі жағдайларды анықтау мен тал-дау үшін пайдаланыла алады:

• Табыстылықтың нақты нормасы пайыздың (дисконттың) нақты мөлшерлемесінен асады. Бүл жағдайда мүндай асу пайыздың есепті мөлшерлемесін көрсететін тәуекелділік пен өтімділіктің бағаланған денгейлерімен салыстырғанда меншікті капиталға салымдардьщ қосымша табыстылығын сипаттайды;
• Табыстылықтың нақты нормасы пайыздық есепті мөлшерлемесінен төмен. Бүл жағдай, нақты табыс күтілетінге тең келмейді және инвестициялар-дың тәуекелділігі олардың табыстылығының сәйкес деңгейімен қолданбайтынын растайды.

    Ұсынылған қайт құру концепциялары бизнестің максимал қүнына талпы-нысын көрсететін стратегиямен бірге талдана алады. Нөльдік қүн, меншік иелерін қорғау және бизнес қүнын максималдау стратегиялары кредиторлар жиналысымен дағдарыстық жағдайдан шығудың баламалы концепциялары ретінде қарастырылуы керек, мүнда стратегияларды таңдау критерийлері ретінде тәуекел мен қайта құру нүсқаларының қаржылық жүзеге асырылуы алынады.

 

 

Кәсіпорында дағдарысты жағдайды экспрес-талдау үшін қолданылатын корсеткіштер

 

	Стратегиялық дағдарыс		Нәтижелер дағдарысы	Өтімділік дағдарысы	Банкроттық
Ағымдағы    өтімділік коэффициенті   < 1,2
Меншік    қорларымен қамтамассыз  ету  ко-эффиниенті < 0,1
Автономия    коэффи-цинеті < 0,6
Ағымдағы    өтімділік коэффициенті < 1,4
Абсолютті    өтімділік коэффициенті < 0,3
Таза түсім коэффици-енті < !/0 Зиянның болуы
Кредиторлық борыш-тьщ өсуі
Жалпы    рентабельдік көрсеткіші — төмендеу
Негізгі кррлардың ай-налымдылық көрсеткіші — төмендеу
Сату             көлемінің төмендеуі
Кәсіпорында дағдарыстың   болуын алдьш-ала түсіндіру

 

Кәсіпорында дағдарысты жағдайды экспресс — талдау үшін қолданылатын көрсеткіштер.

Стратегиялық дағдарыс. Нәтижелер дағдарысы. ӨтімдІлік дағдарысы. Тоқыраулық (банкрот).

Ағымдағы өтімділік коэффиценті< 1,2.

Меншікті қорлармен қамтамасыз ету коэффиценті <0,1.

Автономия коэффиценті < 0,6.

Ағымдағы өтімділік коэффиценті < 1,4.

Абсолютті өтімділік коэффиценті < 0,3.

Таза түсім коэффиценті < !/0.

Зиянның болуы

Кредиторлық борштың өсуі

Жалпы рентабельділік көрсеткіші — төмендеу

Негізгі қорлардың айналымдылығы көрсеткіші — төмендеу

Сату көлемінің төмендеуі

Кәсіпорында дағдарыстың болмауын алдын-ала түсіндіру.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУ ШАРАЛАРЫ

 

2.1 Дағдарыс жағдайындағы мемлекеттік ретгеудің аналитикалық

незіздері

 

      Құлдыраулар мен көтерулер, қаржылық күйреу және қайта жандану, өндіріеі дамыған елдер экономикасының міндетті серіктері. Экономикалық дамудың осы компоненттерінің эпицентрінде, қоғам өмірінің негізін қалаушы кәсіпорын және үй шаруашылығы тұрады.

      Менеджмент позициясынан қарағанда кәсіпорын — техникалық, коммер-циялық, қаржылық, сақтандыру, есеп және әкімшілік операциялары іске аса-тын басқару объектісі. Акционер позициясынан қарағанда кәсіпорын қызметі ең бірінші ақша қозғалысымен байланысты. Мемлекет үшін кәсіпорын — бүл елдің микроэкономикалық потенциалы. Үй шаруашы-лығы арқылы қоғамдық өндірістің әлеуметтік мақсаттары жүзеге асырылады. Әсіресе, бүл отбасылық түтыну бөлігіне, жаңа буын тәрбиесі бағытына қатысты.

      Кәсіпорындар   мен   үй   шаруашылығы  үпгін   түрақты   даму, кедейшілікті азайту,    жақсы    білім    алу,    тамақтану мен денсаулық сақтаудың жоғары деңгейі, таза қоршаған ортаға, мүмкіндіктердің теңдігі және тұлгалық бостан-дық, аса бай мәдени өмірге талпыныс ортақ мақсат больш табылады.

      Осыған байланысты, әрине бірқатар сұрақтар туындайды, экономикалық болашақты болжау мүмкін бе, кәсіпорынды немесе үй шаруашылығын күйреуден қалай құтқару керек, бұндағы мемлекеттің ролі, мемлекеттік рет-теу механизмдері   неден  тұрады   және   басқалар ?

      Нарықтық экономика жағдайында меншік иесі және менеджменттің бас-ты көңілі — шешімдерді оңтайландыруға бағытталған. Кәсіпорын, табысын максималдауға тырысады, ал үй шаруашылығы — өз табысын ұтымды пайда-лануға тырысады. Бірақта, оңтайландыру шаралары орындалмай, үй шаруашы-лығын ойсыратып кетерлік жағдай туғызып, кәсіпорынды күйрету, бірнеше салалар тоқырап және табиғаттың опат болуына әкеледі.

      Осы қүбылыстардың әрқайсысы жеке-жеке де, және өзара байланыса бе-лең алады. Үй шаруашылығының ойсырауы шығындарды төлеуге қаржының жоқтығы және үдайы өндірістің болуы. Кәсіпорынның күйреуі, барлық шығындырды алып тастағаннан кейін пайда нөльге тең немесе одан да төмен болуынан пайда болады. Мәдениет пен білім берудің төмендеуі, мем-лекеттің осы мақсаттарға бөлінген қаржының жоқтығынан болатын құбылыс. Бұндай құбылыстардың болуы — әлеуметтік жағдайдьщ шие-ленісуіне әкеледі.

      Сонымен, нарық жағдайындағы шаруашьшық субъектінің теңдігінің бұзылу себептері неде ? Бұған жауап, келесідей: бірішпіден, монополияның болуы; екіншіден, мемлекеттің араласуы; үшіншіден, инфляция және сьфтқы фак-торлар. Тепе-теңдіктің бұзылуы дағдарысқа әкеледі — өзінің мәнімен бір шекті және бүрынғы регуляция ішіндегі қайшылықтардың шиелінісу қүбылысы. Регуляция теорисының позициясынан қарағанда дағдарыстарды келесідей жіктеуге болады:

• Дағдарыс «сыртқы» шок нәтижесі ретінде. Бүның мәні, экономикалық дамудың жалғасы ресурстардың жетіспеушілігінен географиялық орта-дан шеттетіліп қалу, табиғи апаттар немесе экономикалық күйреулермен байланысты дағдарыс жағдайлары;
• Циклдық дағдарыс. Бүл жерде, экономикалық механизмдер және әлеуметтік процестердегі өрлеу кезеңінде жиналған шиеліністер мен теңсіздіктерді жою фазасьш сипаттайды;
• Құрылымдық (үлкен) дағдарыс. Кез-келген жағдай, экономикалық және қоғамдық динамикаға ылғи да күш беретін, дамитын қайшылықтарға кіреді, яғни үзақ мерзімді үдайы өндірістің жалпы жүйесінің қарама-қайшы мінез көрсетуінен туындайтын кез-келген жағдай;
• Регуляция жүйесіндегі дағдарыс. Регуляция жүйесінің механизмдері, жағымсыз конъюктуралық процестерді өзгерте алмауы, бірақ жинақтау режимі өміршең, жағдайы;
• Өндіріс әдісіндегі дағдарыс. Бүл дағдарыс қайшылықтарының ши-елінісуімен сипатталады, аса маңызды институтционалды формада да-миды — жинақтау режимін анықтайтын форма. Дағдарыс барысында өндірісті үйымдастыру, капиталды тиімді пайдалану перспективалары, бағаны бөлшектеу және қоғамдық сұраныс құрылымына негізделген ең негізгі заңдылықтар іске аспай қалады. Бұл жағдай, берілген  нақты экономиканың ұдайы өндіріс динамикасы шектеледі. Белгілі  француз экономисі Робер Буайе  өзінің дағдарыстар типология-сында олардың төрт типін көрсетеді:
• «мінездің бұзылуы»;
• «регуляция жүйесіндегі аздап бұзылу»;
• «регуляция жүйесіндегі дағдарыс»;

4)        «жинақтау режимінің және регуляция жүйесіндегі дағдарыс».
Жоғарыда көрсетілген дағдарыстарды осы типологияда қолданса, «сыртқы

шок» дағдарысы 1-ші типке жатады, циклдық және құрылымдық — 2-ші, ал ке-лесілер сәйкесінше 3-ші және 4-ші типтерге жатады. Институтционалды форма, жинақталу режимі, регуляция және дағдарыстар механизмдерінің өзара байла-нысы, Р. Буайннің «Регуляция теориясы» / 1/ кітабында көрсетілген.

    Өндірістің көтерілу, конъюктураньщ ауытқуын, стагнация және түрақсыздық себептерін айқындау және белгілеу — мемлекеттік басқару аппа-раты менеджерлерінің зерттеу қызметінің мақсаты. Бұл дағдарыс жағдайындағы мемлекеттік реттеу шараларын іске асырудың басты талаптары.

    Халық шаруашылығы дамуын реттеу мәселелері КСРО кезінде де кеңінен талқыланды. Бірақта «реттеу» түсінігінің өзі мемлекеттік экономика-лық саясатты білдіргенде көбірек қолданылады. Бірақ дерективті-жоспарлы экономикадағы мемлекеттік реттеу және нарықтық экономикадағы мемле-кеттік реттеудегі түсініктердегі айырмашылықтар бар.

    Реттеу — бүл экономикалық жүйедегі функционалдық құрылымда тепе-теңдік жағдайьга қамтамасыз ететін, басқару функциясы.

    «Экономикалық тиімділік» түсінігінің нақты мәнін талап етеді. Экономикалық тиімділік кешенді түсінікпен анықталады, атап айтқанда:

• Берілген көлемдегі шығындар мен максималды өнім шығаруды қамтамасыз ететін, ресурстар үйлесімділігін білдіретін, өндіріс тиімділігі. Бүл инженер — технолог түсінігіндегі тиімділік. Мысалы, берілген стандарттарға сәйкес, минималды бетон жоғалтулармен және минималды түрып қалуда, әлде ресурстарға бағаның ескерілген өндірістік технологияны таңдап, мектеп ғимаратын түрғызу керек. Тиімділікті бүлай қарастыру, біздің елдегі еңбек ақы мөлшерінің төмендігімен, құрылыс процесі көп еңбекті қажет етеді, ал Герма-нияда — көп қаржыны қажет ететін, фактлерімен түсіндіріледі;
• Өнім құрылымының тиімділігі, яғни оптималды үйлесімділікпен тауар өндіру;
• Түтыну тиімділігі. Бүл тұгынушы өз табысын қалауынша максималды қанағаттануға жүмсап, табыс деңгейін тауар бағасымен сәйкестендіруді сипаттайды.

    Жоғарыда көрсетілгендердің бәрі осы уақыттағы ресурстарды пайдалану тиімділігін қамтамасыз етеді. Динамикалық тиімділік өндірістің немесе тұтынымның өсімінің оңтайландырылуын талап етеді. Динамикалық тиімділікке ұмтылу (статикалықтан айырмашылығы) қиындықтар туғызады -қаржы құралдарын ағымдағы тұтынушылар және инвестициялау арасындағы бөлу.

    Аталған ерекшеліктер дағдарыс жағдайын реттеу және алдын алуда маңызды, өйткені бұл процесте маңызды орынды, жақындап қалған қажетсіз қиын қыстау жағдайды қарастыратын стратегия алады; бұндай жағдайлардың туындау себептерін айқындау және оның құрамын бағыттау; мүмкін болатын зиянды санды және сапалы бағалау; кәсіпорынның келеңсіз жағдай кезіндегі қызметінің тактикалық нүсқаларын жасау және одан шығу.

    Алайда, тәжірибиеде бұндай стратегиялар өте сирек жасалады, бұл басшы-лардың және менеджерлердің дәйекті стратегиялық шешімдер қабылдауға дайын еместігімен түсіндіріледі, шаруашылық құрылымда технологиялық сыз-ба жобасының жоқтығы, стратегиялық жоспарларды іске асыру және бақылау, яғни стратегиялық басқару жүйесі. Ең басты кедергілер болып, біріншіден, ескіше ойлау. Оның тамыры тереңде жатыр және оны шешу тиімді білім беру жүйесінсіз және сыртқы әлемге ашылмайнша мүмкін емес. Көптеген біздің ма-мандар және басшылар түсінік білмеген және білмейді де, мысалы, сирек ре-сурстар баламалы қүнға ие екендігін, яғни, берілген мақсатқа жетудегі қолданылатын ресурстар бағалығы, басқа да барлық мақсаттарды жүзеге асы-руда қолданатын баламалар мүмкіндігімен айқындалады. Бүндай түсініктің болмауы әртүрлі ымыраға теңбе-тең келе алмайды, басымдылықты таңдау қиындау болады.

    Екіншіден, ескі басымдылықтардың жүгі басым. Бізге белгілі, совет уақытында экономикалық жүйе, түлға қүқығы алдындағы қоғам мүддесіні ба-сымдылығымен құрылған, сонымен қатар, қандай жолмен болмасын мақсатқа жетуді көздеген, тіпті өтірік айтуға да тура келсе де.

Бұл адамдардың жүріс-түрысында байқалады: қызметкерлер басшылардан жағымсыз жаңалықтарды жасырып, бүлінгенді әдемілеу де болып тұрады.

    Үшіншіден, ескі қорқыныштар қорғану әрекетіне әкеледі. Бұрындары экономикалық қиыншылықтар қайта ұйымдастырылуымен шешіліп құлдыраулардың беті жабылып қалды. Бұл шаралардың шығындары кәсіпорынның еңбеккер коллективіне түсті, нәтижесінде көптеген адамдар реформалардан сескеніп, оның мақсатқа жету мүмкіндігіне сенбейді.

    Қорыта айтқанда аталған жағдайлар және алғы шарттар дағдарыс жағдайын реттеуде маңызды рөль атқарады. Бірақ бұл жерде осы қызметтің шекарасын анықтайтын сұрақ туындайды, яғни дағдарыстан шығудың «көрнекті» белгілері. Қазіргі әлемдік экономикалық пікірлер, дағдарыс жағдайынан шығудың келесідей белгілерін бөліп көрсетеді.

1. Экономикалық өсу әдісіне өзгертулер енгізетін инновацияны іздестіру. Бұл бұрынғы экономикалық өсім әдісінен шьіғу әрекетіне итермелейтін, жалдамалы қатынастар шеңберіндегі қайта құрылымдар. Вұл кәсіпорынды қозғаушы, бәсекелестік және ішкі ұйымдастыру әдісінің анықтамасы. Бұл мыналарды анықтау, өмір салттағы өзгерістер, матералды пайдалану (тұтыну) сферасында (саласындағы) өзгеріс немесе бұзылуы және бұл жалдама қатынасы және өндірісті ұйымдастыруға қалай әсер етеді? Қандай жағдайда мемлекеттік реттеулер қалыпқа к е-леді? Өнеркәсіп және банктер арасындағы байланысқа қаржылық дерег-ламетацияға, ақша арасындағы қатынасқа, несиеге және жинақтауға қалай әсер етеді? Бұлар алуантүрлі мамандар және зерттеушіллердің бүларды шешуді куәландыратын сұрақтардың толық тізімі емес.
2. Инновацияны таратудың жағдайларын іздестіру. Бұл жерде, инновация-лар тек пайдалы ғана емес, шарасыз да (пайдасыз) болуы, сонымен қатар уақытынан ерте, макро және микро деңгейдің оларды қабылдауға дәрменсіз жағдайы кезінде болуы мүмкін. Сондықтан дағдарыс жағдайында инновацияны тарату факторларын анықтайтын өтемаңызды сұрақ туындайды.
3. Локальды және глобальды өзгерістер арасындағы айырмашылықты анықтау. Жаңалық енгізу логикасы және құрылымдық өзгерістер туды-ратын логика шеңберіндегі қосымша инновациялар арасындағы айыр-машылықты ажырата білу қажет. Бұл жерде, жаңа, ескіден туындайты-нын айта кеткен жөн. Бұл жағдайда, реттеудің бір әдәсінен екіншісіне ауысу жолдары буынның ауысуымен және бүл кадр персоналына да қатысты және пайдаланылып отырған ғимараттар, құрал жабдықтар.
4. Бір уақытта езгеріске ұшырайтын құрылымдық сәйкестікті орнату. Бүл
   дағдарыс жағдайларын реттеу процесі логикасынан туындайды. Өйткені
   қолданылған өзгерістер мақсатқа жеткзу немесе жеткізбеуі, немесе бол-
   жанған салдарды туғызуы мүмкін. Сондықтан менеджмент көзқарасынан келесідей сұрақтарға жауап беру керек: логикалық және
   әлеуметтік — саяси жоспарда қайта құрулар қаншалықты тиімді және
   мүмкін болады? Ылғи қайталанылып отыратын қайшылықтар қалай
   шешіледі және микроэкономикалық деңгейде пайда болатын
   теңсіздіктерді шешу? Макроэкономикалық жоспарда мыналарды
   анықтау кажет, жалпы реттеу жүйесіне институттар және жекелей
   келісімдердің әсері, яғни озара сәйкес механизмдердің бәрін бөлу, капи-
   талды, еңбекті, ақша, несиені.
5. Үйымдастырушы — құрылымдық жаңалық еңгізу. Бүл аспект әкімшілік
   механизмдерді нығайтуда көрініс табады. Халықтың мемлекетпен тығыз
   байланысы, мемлекеттің халыққа қызмет көрсетуінде болып табылады.
   Кейбір азаматтар үшін бүл мемлекетпен тікелей байланысьшың жалғыз
   мүмкіндігі. Хальщ дағдарыс жағдайларын реттеу саясатының тиімділігін,
   күнделікті өмір жағдайымен салыстырып баға береді.

 

2.2.    Дағдарысқа карсы басқару кезеңіндегі мемлекеттің ролі

 

    Нарықтық экономика — бүл өзіндік мақсат емес, ол құрал. Сондықтан мемлекет күшін, бар ғьлыми-техникалық және өндіріс потенциалына, адам қорын сақтауға, реформаны кең әлеуметтік қолдауымен қамтуды максималды пайда-лануға бағытталған жолдарды іздеуге жүмылдырылуы тиіс.

    Осыған сәйкесінше енеркәсіптік және әлеуметтік саясатты белсенеді жүргізу үшін нақты әдістер жасалуы тиіс, айрықша көңілді институттардың көптүрлілігінің құрылу проблемаларына бөлінуі тиіс онсыз нарықтық экономи-ка дүрыс жүрмейді. Соңғысы Қазақстан үшін аса маңызды. Егер нарық — бүл өзін-өзі реттеуші жүйе деп қабылдасақ та, ол өте қатаң жағдайда ғана түзелетіндігімен, ол өздігінен қалыптасатын жүйе бола алмайды. Қазіргі кезде біздің елде, таза және бәсекелестіктен түратын — нарық емес, тек әр түрлі ма-фиялық құрылымдар өркендеген нарық көрінісі.

    Бұндай қиын-қыстау жағдайда сүрақтар туындайды: екінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі жаппай өндіріс және түтыну режимін орнатқан сол факторлар, қазіргі кезде көптеген Еуропалық елдерге тән құрылымдық дағдарысты неге асқындырып отыр?

    Қатты айтқанда, даму механизмінің феноменін шешу, өсу және қүлдырау ең бір актуалды мәселенің бірі болып табылады. Оған, әлемдегі көрнекті ғалымдардың еңбектері арналған. Біздер үшін, қазіргі барлық реттеу теориясы сияқты бүл феноменді ойлау, келмейтін мәнді білдіреді.

    Дамудың орталық тауқыметі — бүл үкімет пен нарық арасындағы қарым-қатынас. Бүл сүрақ, мемлекеттің экономика ісіне араласуы немесе араласпауы туралы емес. Әлемдік тәжірбие бойынша, бәсекелес саудагерлер нарығы әзірше, өндірісті және тауарлар мен қызметтерді таратудьщ ең тиімді үйымдастыру болып табылады. Бірақта нарық вакуумда дами алмайды, ол күқықтық және реттеуіш негізді қалайды.

Сондықтан мемлекет, даму үшін осындай негізді қалыптастырады, меншік қүқықтарын сақтап және қорғайды, қүқықтық және басқа да реттегіш жүйелерді құру арқылы, азаматтардың тиімді кәсіпкерлік қызметін және қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз етеді. Нарық өзінің әр түрлілігі форма-лары ерекшеліктері сияқты, мемлекетте өзінің әр-түрлі әдістер түрлері арқылы өзін білдіріп отырады.

Ішкі экономика өзінің шексіз қайшылығынсыз, өзінің адам капиталын ұқыпты қалыптастыруына ықпал етеді. Сол кезде білім беру ішкі экономиканы, жаңа технологияны игеру арқылы өнімділікті жоғарлатады. Немесе басқа мысал: тұрақты макроэкономика ішкі баға жүйесіне әсер етеді, өйткені ол инфляция буын сейілтеді. Микроэкономика тиімділігі инфляцияны төмен деңгейде ұстап түру мүмкіндігін жеңілдетеді: мемлекет секторындағы субсидияға сұраныс дефицитін күшейтетін деңгейі төмен кәсіпорындарға қарағанда. Барлық төрт бағыттағы қызметтер де, олармен жүмыс істеуге қүқылы. Бірақта, байланыс нәтижесі де өлшеусіз берік бола алады, егер олар бірігіп іске асырылса.

    Реформалар мемлекет, көсіпорын және азаматтар міндеттерін түбегейлі өзгертуді қажет етеді. Советтік жүйе жагдайындағы мемлекеттің экономикалық функциясы негізінен, тек адамдардың сүраныстары мен түтынуын қанағаттандырып қана қоймай, сонымен бірге кәсіпорындарды да. Нарық жағдайында кәсіпорындар өндіріс пайдалылығы мен тиімділігін өздері қамтамасыз етеді. Адамдар жүмысты өздері іздеп, өз мүмкіндіктерін көрсетуге өздері міндетті. Мемлекет болса, құрылым жылдамдығы мен масштаб арасын-дағы байланысты және мемлекет қауіпсіздігі мен әлеуметтік түрақтылыққа қауіп төндіретін тенденциялар туындауын қадағалап отырады.

    Дағдарыстан шығу динамикасы, одан кейінгі экономикальщ өсім мемле-кеттід толық билігі немесе күшімен аньгқталмайды, ал оның сол кезеңдегі институтционалды формалардың дамуын үйлестіру мүмкіндігімен анықталады. Дағдарыстан  кейін,   барлық  ескірген  және  бүрыңғы  көзқарастарды  қайта қарастыруға әкелген күйреулер, жаңа өсімдерді қарастыру, бүның маңайында барлық және әлеуметтік кеңестік қайта құрылуы керек.

    Мемлекеттің бүл функциясы жүргізілген реформалардың әлеуметтік мінезде болуына көңіл білдірген, саясаттың бүкіл қоғам мүддесіне жүмыс

істеуін қолдайтын демократиялық биліктің болуымен, ал кейбір топтар немесе элиталармен емес. Сәйкесінше, әңгіме биліктің қалыпты іс-әректі, қоғам механизмі құрылымына айналуда, сайлаушылар еркіне сәйкес әкімшіліктің қалыпты ауысуын қамтитын және қоғамды биліктің монополиялануынан қорғау. Бүл мәселені шешу тек, билікті мемлекетгік және қоғамдық бақылаудың болуы арқылы жүзеге асырылады.

    Әлеуметтік факторларды іске асыру үшін, олардың максималды берілуі үшін бірқатар жағдайлар жасау қажет. Ең алдымен бүл заңдық базаның дамуы және барлық заңдардың орындалу механизмінің тиімділігі. Қоғамда мемле-кеттік-қүқықтық жүйенің заң күшінің қайшылықтарды ескертуге кепіл болуы-ньщ, жоқ болуы көлеңкелі экономиканың өсуіне әкеледі.

    Көлеңкелілер, бізге белгілі болғандай статистика органдарына өзінің ша-руашылық айналымын жарияламайды. Сондықтан тікелей, толық статисти-калық және көлеңкелі экономика көлеміне толыққанды баға беру мүмкін емес. Бірақта бүл шешілмейтін мәселе емес.

    Көлеңкелілерді өндіріспен байланыс мінезінен ажыратуға болады. Бір бөлігі тауар және қызмет өндірісіне қатысады, ал келесі бөлігі — жасалған өнімді бөлумен (таратумен) айналысады. Көлеңкелі экономика субъектілері, олардың қызығушылығы да ажыратылады. Сәйкесінше типтері, қызмет ету сферасы айрықшалығымен, қолданылатын әдістері және көлеңкелі қызмет түрлерімен анықталатьга, өз деңгейінде пирамида құрылады. Оның ең үшында — қылмыстық элементтер, есірткі және қару-жарақ сатушылар, жал-дамалы адам өлтірушілер, рэкетирлер және тагы басқалар. Бүл жерге билік және басқару органдарының классикалық жемқор өкілдерін, ірі көлемде пара алатын, мемлекет мүдделерін және қызмет орындарын сататындарды да жатқызуға болады. Бүл элементтер көлеңкелі экономика өзіндік құрылымын қалыптастырады, эксперттердің бағалауы бойынша, пирамиданың 5тен 25%ға дейінгі бөлігін құрайды және бірқатар ресурстармен, күшпен және әсер етуші ықпалға ие.

    Бағалау бойынша, Қазақстандағы көлеңкелі капиталдың жалпы ішкі өнімге қатынасы Латын Америкасы елдері экономикасымен, оларда 60-65% жетеді, салыстыруға келеді. Тіпті ресми мәліметтер бойынша, ең аз дегенде халыктың 25% табысы жасырын түрде келеді.

    Шетелдік тәжірибе сабақтарына сүйене отырып және отандық тәжірибені талдап, Қазақстандағы көлеңкелі экономика көлемінің өсуіне анықтаушы роль болып артық есептер және экономикалық қайта құрылудағы кеткен қателіктерді көрмеу мүмкін емес. Дәл осы жағдай заңды экономикалық іс әрекет механизміне кері әсер қалыптастырып, көпшілік халықтың материалдық жағдайы түрақсызданады.

    Бұл үрдістегі басты талаптар болып, әлеуметтік қайшылықтарды шешуді қамту, экономикалық қауіпсіздіктерді ұстап тұру,  саяси тұрақтылық және тұлғалық  құқықты   қорғау,   шаруашылық   іс   әрекеттерді   әлеуметтендіруді қалыптастыру.

    Шекті қуаттылық елдегі реформалау және әлеуметтік теңсіздікке төнген қауіппен байланысты, ол мемлекеттің ылғида мониторинг және қабылданған шешімдер салдарына талдау жүргізуді талап етеді. Реформалар стратегиясы шешімдердің әлеуметтік салдарына алдын ала баға берілуі тиіс, оларды түзету және жағымсыз салдарды жүмсартудың жүйелі шаралары қарастырылуы тиіс. Бүньщ бәрі әлеуметтік — экономикалық үрдістерді басқаруда жаңаша жолдар-дың қажеттігін талап етеді, онда шаруашылық шешімдер нәтижесінІң анықталмағандығын, тәуекелдік факторлардың болуы ескеріледі.

    Тәуекелділік концепциясын қолдану мүмкін болатын қиын жағдайларын көре білуге ықпал етеді, халықтың ықтимал жоғалтуларын бағалап, оның сан-дық және сапалық мінезін көлеміне және нақты өтелуін көрсетеді. Бұндай кон-цепцияны құрастыру және жүзеге асыруға мемлекеттің өзі қызығушылық білдіреді. Оның қолында үлкен жоғары ликвидті материалдық активтер бар. Мемлекет меншік иесі ретінде өзінің өнеркәсіптік және қаржылық капиталы-мен үдайы өндірісті кеңейтуге мүдделі. Мемлекеттік меншіктің кірісінің көбеюі оны басқарумен тікелей байланысты.

 

2.3 Дағдарыс жағдайындағы мемлекеттік реттеудің түрлері

 

   Мемлекет озінің басқару функцияларын бірнеше салаларда жүзеге асыра-ды. Біріншіден, бүл мемлекеттің күзырындағы кәсіпорындарда жүзеге асады. Оларды басқаруды үйымдастыру мүліктік кешен сияқты мемлекеттік мүлік және жекешелендіру министрлігі іске асырады.Өндірістегі оперативті басшы-лық (басқару) салалық министрліктер мен ведомстваларга жүктелді. Функция-ларды бүлай болу коптеген проблемаларды туғызды, олар негізінде кәсіпорынды тиімді басқару мақсатында құрылған.

    Екіншіден, бұл жаргылық капиталында мемлекеттік үлесі бар кәсіпорындар. Бұл кәсіпорындарда мемлекеттің акциялық үлесі сатуға жатпайды және олар мемлекет тарапынан әсер ету объектісі болып табылады. Бұл кәсіпорынның басқару органдарына мемлекет өкілдерін қосу арқылы жүзеге асады.

    Мемлекеттің реттеу алаңына, аймақтағы меншік қатынастары жатады. Түрғын үйді меншіктің бір түрінен екінші түріне ауыстыру проблема емес. Бүл жерде мемлекеттің, кәсіпорынның және жүмысшының мүддесі ұтымды шешілуі тиіс. Кәсіпорын — экономика құрылымын калыптастырушы негізгі элемент, бүнда өнім ондіру үшін, еңбек, материал және қаржы ресурстары біріктіріледі, олар — қоғамның тауарға және қызметтерге сүранысын қанағаттандыру көзі және елдегі еңбекке жарамды копшілік тұрғындар күшінің орны.

    Дағдарыс жағдайында әсіресе мемлекеттің әлеуметтік қүндылықтар сала-сындығы нормативті реттеудің айрықша мәні бар. Мемлекеттің бұлай арала-суы, экстремалды жағдайда нарықта әділдік пен тиімділікті қолдау қажеттігінен туындайды, бүл түтынушылардың қажетті және дұрыс ақпарат

алуында көрініс табады. Сондықтан мемлекет заңдардың және нормативті актілердің   сақталуын   бақылау   режимін   қатайтады,   мысалы,   алкогольді ішімдіктер, азық-түлік, дәрі-дәрмек, түрмыстық электро техникаларын өндіру мен сатуға байланысты заңдар.

    Мемлекеттің әлеуметтік өміріндегі реттеулері ерекше орын алады, олар, еңбекпен қамтылу, еңбек қатынастары, үй шаруашылығының дамуы. Олардың бәрі заңдық және әкімшілік- қүқықтык шаралар, баға саясаты және тарифтер, салықтар және тағы басқалар көмегімен іске асырылады.

    Өткен жылдардағы реформалар қорытындысын талдау, дағдарыстан шығу және экономиканың қарқынды дамуын, жан — жақты адамгершілік, қажеттіліқтер мен адам түтыныстарына терең бетбүрыс, қабілеттің дамуын және творчесталық потенциалсыз мүмкін еместігін көрсетеді. Заң және мемле-кеттің нормативті-қүқықтық іс-әрекеттің қоғамдық өндіріс дамуын ынталанды-ратын әлеуметтік интеграцияға максималды әсер етуі тиіс.                       Ұлттық экономиканың түрақты экономикалық өсу режиміне көшуі мемле-кеттің мықты тірегін талап етеді.

Тұрақты экономикалық өсу үшін, келесідей шараларды қабылдау қажет:

• Бюджет жүйесі функциясын бөлу және оның үйымдық құрылым іс-әрекетін әсіресе пайданы құруда және қаржыландырумен қамтамасыз ету режимін;
• Республикалық субъектілер шығындарын бюджеттік қаржыландырудың барлык баптары бойынша белгіленген заңды мерзімдер мен қаржыландыру көлемін қатаң қадағалау;
• Ақша эмиссиясын пайдалану процесін заңды-қүқықтық арнаға келтіру;
• Салық ауыртпалықтарын бөлуді сала арасында теңестіру ;
• Кәсіпорындағы салық ауыртпашылығын халық табысының өсуіне бай-ланысты жылжыту саясатын қою;
• Реформалау кезіндегі жалпы түтынушылардың мемлекетке деген сенімсіздігін жою.

    Өндіріс қуатының толық жүмыс істемеуі экономиканың дағдарыстан шығудың алгашқы кезеңіндегі экономикалық өсімнің негізгі факторы ғана бо-лып қоймай, сонымен қатар ары қарайғы инвестициялық іс-әрекеттің бел-сенділігін арттырудың негізгі алғы шарттары болып табылады.

    Айтылғандарды ескере отырып, мемлекеттік реттеудің өнеркәсіптік сая-сатқа белсенді ауысады, оның негізін келесі принцптер құрайды:

• Оны іске асыруға қатысушылардың қызығушылығын ескеріп қамту;
• әлеуметтік-экономикалық бағытталу;
• мемлекеттік реттеу шаралары мен нарықтық механизмдердің үйлесімділігі;
• күрылымдық қайта жандану кезіндегі жағымсыз салдарды азайту, одан ары халықтың түрмысын жақсарту үшін жағымды жағдайлар жасау;
• шаралардың орынды іске асырылуы және қатысушылардың шараларды өткізуге және оның соңғы нәтижесіне жоғары жауапкершілігі;
• қатынастардың келісім шарттық жүйесі және өнеркәсіпті қайта жаңарту үрдісін қатысувдылар үшін конкурстық негізде өткізу;
• өндірісті дамытуда қайту мақсатында рерурстарды орталықтандыру және ары қарайғы ғылыми — ендірістік және интелектуалды потенциал-дың бүзылуына жол бермеуі;
• жалға беруді, лизингті кеңінен қолдану және мемлекеттік меншікті сату-ды инвестициялық конкурс арқылы жүргізу;
• еңбек, капитал, тауарлар нарықтары және қызмет көрсету, технология
  және басқаларға сүранысты ынталандыру арқылы дамыту.
  Мемлекеттік саясаттың басты бағыты ғылыми — техникалық прогресс ролін арттыру болып табылады. Дәл осы және жалпы әлемдік интеграция тенденциясы өнім ассортиментін жаңартуға және кеқейтуге талпынады, оның техникалық күрделенуі, ғылыми сиымдылықтың көтерілуі.

    Әр түрлі меншік формаларындағы кәсіпорындарды және салалардың жүмысын талдау көрсеткендей, ең төменгі шаруашылық іс әрекет көрсеткіштерін мемлекеттік кәсіпорындар көрсетіп отыр.

    Кәсіпорындардың дағдарыс жағдайындағы бет алысының спецификалық моделінің мәнін үғыну және талдап қорыту келесідей қорытынды шығарады:

• дағдарыс фазасына тап болу кезінде, басшыларды дағдарысқа қарсы басқару шараларын қолдануға мәжбүрлейді;
• кәсіпорынды дағдарысқа қарсы басқару, экономикалық өсім немесе эко-номиканы түрақтандыру жағдайындағы тиімді болған іс әрекеттерге көбінесе қарама — қайшы;
• өнеркәсіпте әр түрлі дағдарысқа қарсы іс әрекет моделі қалыптасады. Оларды оқып білу, мойындап және тәжірбиеде қолдану қажет.

    Кәсіпорынды дағдарыстан шығару мақсатында дағдарысқа қарсы кешенді бағдарламасын жасау қажет, оларға мыналар кіреді:

• кәсіпорындағы маркетинг қызметінің дамуы, ол өндірілген өнімді Қазақстанда және шет елдегі сатылуын қамтамасыз етуі тиіс;
• өнімді шет елде сатуы кеңейту үшін, кәсіпорында халықаралық байла-ныстармен айналысатын бөлімшелер жүмысын жетілдіру;
• халық түтыну тауарларының бәсеке қабілетін арттыру және ассорти-ментті жақсарту (жаңарту).

    Бұл шаралардың бәрі дағдарысқа қарсы бизнес жоспарда бекітілуі тиіс, онда мыналар көрсетілуі тиіс: бәсеке қабілетті өнім шығаруды көбейту; Шығындарды азайту; өндіріс қуатын арттыру; сатудан және бос объектілерді жалға беруден түскен қосымша ақша қаражатарын тарту.

    Республиканың кейбір аймақтарында жергілікті билік органдарының қолдауымен несие ресурстарын біріктіруге болар еді, олар аймақтағы өнеркәсіпке бюджеттен тыс қор ретінде қаржылык қолдау көрсетіліп, кәсіпорындарға қор құралдары есебінен пайыздық көрсеткіштермен беруге болады.

    Дағдарыс кезіндегі кәсіпорын жүмысьш жүргізу шаралары арқылы ке-лесілерге қол жеткізуге болады:

• кәсіпорынның бюджет алдындағы қарыздарын қайта қарастыру;
• шағын өндірісті және мемлекеттік резерв көлеміне қолдау көрсетуге ор-талықтанган қаржы ресурстарын айқындау;
• отандық тауар   өндірушілерді   бақылаусыз   импорт   тауарларының әкелінуінен, квота еңгізу арқылы және кеден төлемдерін көтеру арқылы қорғау;
• теміржол арқылы тасылатын тауарларға дифференциация еңгізу;
• отандық бәсеке қабілетті тауарларды жарнама арқылы қолдау тиімділігі.
  Мемлекетгік реттеу аркылы, позитивті әлеуметтік процестерді ынталандыру, нарық ойындары күшІнің мүмкін болатын әлеуметтікке қарсы шараларын шектеу, қоғамды одан сақтандыру.

    Елдегі дағдарысқа қарсы шаралар жүргізіліп отырған реформалар арқылы қол жеткізуде.

    Егеменді ел ретінде қальштасқаннан бері бірқатар экономикалық реформалар жүзеге асырылды. Атап айтқанда ырыктандыру, жекешелендіру, нарықтық шаруашылық институттарын құру және дамыту негізінде, түбегейлі әлеуметтік экономикалық өзгерістер пайда болды. Бүл өзгерістер реформаның барлық ке-зеңінде де дағдарыстық қүбылыстармен қатар жүрді. Бүгінгі күнге дейін жалғасып отырған жалпы экономикальіқ жағдайдың жақсару тенденциялары көңілде қуаныш пен үміт тудырады. Оларды баянды етудің және түрақты эко-номикалық есудің тетіктерін іске қосудың маңызы зор. Бүл түрғыдан елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспар жүйесін жасау және жүзеге асыру жөнінде үкімет жасап жатқан шаралар қолдауға түрарлық.

    Біз реформаның аса маңызды кезеңінен өттік. Реформа одан әрі жалғасуда, өйткені, шешімін таппаған мәселелер әлі де көп.

    Еліміздегі соңғы он жылдағы экономикалық реформаларды жүзеге асырудың негізгі үш кезеңін атап айтуға болады. Бірінші кезең (1992-1993 ж.ж.) дербес шаруашылық жүйе ретінде еліміздің үлттық экономикасын қалыптастыру кезеңі болды, яғни экономиканы түбегейлі реформалаудан бастап үлттық валю-тамыз теңгені еңгізуге дейін. Бүл кезеңдегі макроэкономикалық саясатымыз Ре-сейде айқындалды. Еліміздің экономикасы да көп жағдайда көрші елде қабылданған шепгімдерге байланысты болды. Инфляция қарқыны көзге көрінбейтін деңгейге жетті.

Екінші кезең (1993-1996 ж.ж.) үлттық валютаны енгізуден басталып, на-рықтық түрпаттағы экономиканы іске қосудың нормативтік — қүқықтық база жасақтаумен, инфляцияға қарсы саясатты жүргізумен, экономиканы түрақтандыру тәртіптемесіне көпгуге байланысты экономиканың ыдырауын тоқтатумен сипатталады.

Екінші кезеңде жүргізілген реформалардың нәтижелері негізінде жаңа эко-номикалық жағдайдың қалыптасуына байланысты, жоспарлы экономика на-рықты экономикаға ауысты, ондағы өзгерістердің бастыларын атап көрсетуге болады:

1. Экономиканы ырықтандыру мен қайта реттеу оны жоспарлы түрде на-рыққа алмастырудың міндетті және маңызды тетіктері болып есепте-леді және олар республикада келесідей түрде көрініс тапты:

— бағаны ырықтандыру және оның сүраныс пен үсынысқа сай жаңа құрамьш қалыптастыру, тауарлар мен ақылы қызмет көрсетудің өте шек-теулі көлеміне ғана баға мен тарифті тек мемлекет тарапьшан реттеу;

• өндірісті монополиялық   жағдайдан   кетіру,   әкімшілік   тарапынан берілген монопольдық құқық пен жеңілдіктерді жою, шаруашылық субъ-ектілерге біркелкі жағдай жасау;
• ішкі және сыртқы сауданы ырықтандыру, экспорт тауарларына квота бе-ру көлемін елеулі түрде азайту;
• шаруашылық саласын мемлекет тарапынан регламенттеудің басқа түрлерін де қысқарту, шет елдер инвестициясы үшін елдің ашық болуы, валюта режимінің салыстырмалы түрақтылығын қамтамасыз ету.

2. Мүлікті мемлекет меншігінен алу және жекешелендіру.

Бүл нарыққа бет алған шаруашылық құрылымдардың дамуына қажет жағдайларды қамтамасыз ету, тиімді және жауапты меншік иелерін қалыптастыру, нақты бәсеке ортасын жасауды қамтамасыз ету, инвестиция тарту, оның ішінде шет елдік инвестицияларды, шағын және орта бизнестің пайда болып дамуына жағдай жасалды.

3. Нарықтық экономиканың қызмет етуіне кажет интитуттар құрылды.
   Олардың құрамында тарамдалған банк жүйесі, сақтандыру компания-
   лары, тауар биржалары, брюкерлік конторлар, аудиторлық фирмалар
   және басқадай инфрақұрылымдық обьектілер бар. Олар шаруашылық
   субъектілеріне қызмет етеді, өндірілген өнімдерді сатуға, шикізат алуға,
   кәсіпорындардың тиімді, сенімді жүмыс істеуіне көмектеседі.

Тауар, еңбек және капитал нарықтарындағы қатынастарды реттейтін заңдар ауқымы кеңейіп, жетіле түсуде.

Үшінші кезең үлттық экономиканың дамуы 1997-2003 ж.ж. Бүл жылдарды негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер динамикасының түрақтылығына бай-ланысты жеке кезең ретінде қарастыруға болады. 1997-2003 ж.ж. аралығында өнеркәсіп өндірісінің ЖІӨ, инвестиция көлемі және басқа да негізгі көрсеткіштер өсімі байқалды. Бірақ та экономикалық даму динамикасы әлемдік қаржы дағдарысына байланысты бірщама бәсеңдеді. 1997 ж. Оңтүстік Шығыс Азияда басталған дағдарыс 1998 ж. Ресейге дейін жетіп , Қазақстан экономика-сына да жағымсыз әсер етіп, 1998 ж. елдегі ЖІӨ төмендеді, ал 1999 ж. ұлттық валютамыз девальвацияға үшырады.

    Реформалаудың осы кезеңінде әлемдегі нарық коньюктурасына тәуелді ел-дегі шаруашылық жүйесіндегі жаңа типтегі проблемаларға байланысты оған бейім терең институтционалды қайта құрулар болды. Өңдеу өнеркәсібінің дамуы, отандық тауар өндірущілерді және шағьш бизнесті қолдау, шаруашылық кешенінің шикізат өндіруте бейімделген бағытын өзгертуге байланысты эконо-микалық реформалардың құрылымын тереңдету маңызды тауқыметтер болып табылды. Экономикалық процестерді реттеуде нормативті-қүқықтық база біршама кеңейіп толықтырылды, экономиканың нақты салаларының дамуына бағытталған бағдарламалық қүжаттар қабылданды. Осы кезеңдегі жасалған көптеген қадамдардың ішінен бірқатарын макроэкономикалық деңгейдің ке-лесідей шараларын айрықша атауға болады:

• азаматтардың зейнетақы құралдарын дара жинақтау қорлар жүйесіне, со-нымен қатар күшті үлттық инвестициялық институт функциясына зейнет ақы реформасын жүргізу;
• жекешелендіру үрдістерін жетілдіру және мемлекеттік меншікті басқару;
• өңдеу өнеркәсібі кәсіпорьшдарын қалыпқа келтіруге бағытталған им-порт алмастырушы өндірісті және отандық тауар өндірушілерді қолдауға арналған бірқатар кешенді шаралар қабылдау;
• қаржы саласындағы реформаларды тереңдетіп, отандық банк секторын нығайту және халықтың салымдарын инвестициялық үрдістерге тарту (екінші деңгейлі банк депозиттерінің салымдарына кепілдеме қоры құрылды, сақтандыру нарығында бірқатар реформалар жүргізілді);
• әлемдік нарық коньюуктурасында бағаның өзгеруіне байланысты елге жағымсыз, тәуелділікті азайту үшін Қазақстан Республикасының Үлттық қоры құрылды.

    Жалпы алғанда, соңғы оншақты жылды Қазақстанда экономикальщ рефор-малардың негізгі бөлігінің аяқталу кезеңі деп сипаттауға болады.

    Өткен жылдың мамыр айында «Индустриалды — инновациялық даму стратегиясы» (ИИДС) бекітіліп іске асырылуда, ол 2030 жылға дейінгі даму стратегиясының негізгі құрамдас бөлігі болып табылады.

    ИИДС — бүл жай ғана «дерективті қүжат» емес. Ол бизнесмендер мен өнеркәсіпкерлерге катализатор ретінде, жаңа өндіріс және алдыңғы қатарлы технологияның дамуына кәсіпкерлік ынтаға әкелетін жол.

    Жаңа инновациялық құрылым кұру дамыган және дамушы елдер, экономикалық саясатының негізгі міндеті. Бүл құрылымдар экономикалық жағдайды тұрақтандырады. Тіпті дамыған экономикалық жүйеде де, кейбір экономикалық қүлдырау кезеңінде құрылды.

    Жаңа типтегі инновациялық құрылым кей кездерде дағдарыс жағдайынан шығу талабы негізінде құрылды.

    Инновациялық үрдісті тиімді басқару арнайы үйымдық-экономикалық ме-ханизмдерді талап етеді.

    Инновацияльщ инфрақұрьшым қаржы ресурстарын шоғырландырып, инновациялық үрдістерге инвестициялық механизм ретінде әсер етеді. Ол институтционалды инвесторлар капиталын біріктіріп, тек қана жоғарғы технология мен ғылыми негіздегі өндірісті қаржыландырып қана қоймай тәуекелге де барады, яғни тәуекелдік сатып алу және сату объектісі ретінде болады.

    Инфрақұрылым шеңберінде мынадай инновациялық құрьшымдар біршама дами түседі, ғылыми-техникалық парктер, бизнес-инкубаторлары, технополистер, жоғарғы технология орталыктары т.с.с.

   Бұл барлық құрылымдар, атаулары мен ішкі үйымдарына байланыссыз, ортақ мақсатты үстанады: инновациялық қызметтің дамуына жағымды жағдай қальштастыру; венчурлық фирмалар құру және дамытуды қолдап; (ғылыми идеяларды дайындап, оларды жаңа технология және азық-түлікке айналдыруға негізделген, тәуекелге баратын кішігірім кәсіпорын), ғылыми зерттеу және ғылыми техникалық жүмыстар нәтижесін үтымды коммерциялизациялау.

    Технопарктер аймақтьщ маңызды тауқыметтерін шешеді: жаңа жүмыс орындарын беру, құрылымдық қайта — құрулар және дәстүрлі өндірісті жаңа технологияға көшуге ықпал етеді, сондықтан технопарктердің дамуына барлық деңгейдегі басшылардың қатынасуының маңызы зор.

    Инновациялық циклдағы технопарктерді бағытына байланысты зертте-ушілік, технологиялық және өнеркәсіптік деп бөлуге болады. Зерттеушілік парктер ғылыми өңдеуді тиімді жүргізуге жағдай қалыптастырады. Техноло-гиялық парктер жоғарғы технологиялық трансфертке, ғылыми-техникалық жүмыстар нәтижесін коммерциялизациялауға бағытталған. Өнеркәсіптік парк-тер белгілі бір түйықталған территорияда өндіріс пен жүмыс орнын құрып, кіші ғылыми ондірісті орналастырумен айналысады.

    Технопарктер құрылымы жағынан әр түрлі болуы мүмкін, бірақ олардың бәрі келесідей функционалды элементтерді қамтиды: коммерциялық орта-лықтар, консалтингті, инжиниригті, аудиторлы фирмалар, венчурлық қор, кіші ғылыми инкубатор фирмалар, бизнес — орталықтар. Парктер өсіп, дами келе олардың құрылымдық элементтері өзгеруі мүмкін, бүлар икемді үйымдар. Тех-нопарктер алдындағы негізгі міндеттердің бірі болып, ғылыми-техникалық жүмыстар нәтижесін түтынушыларға жеткізу болып табылады.

         Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыру бөлігінде «Халықаралық стандарттарға көшудің үлттық идеясы» жобасын іске асыруды бастау болжанып отыр. Индустриялық — инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру кәсіпорындарды жаппай техникалық қайта жарақтандыруды жүргізуді, сапа менеджменті мен 9000 және 14000 сериялы ИСО стандарттары бойынша экологиялық менеджмент жүйелерін жедел еңгізуді талап етеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 Кәсіпорын дамуындағы дағдарысгар

 

3.1 Кәсіпорындағы дағдарыстың пайда болуы

 

    Қазіргі күнгі менеджмент әдебиеттерінде «ұйым» түсінігін кейбір шамамен негізделген, қоғамдық еңбек бөлінісінің жалпы жүйесіндегі құрылымдық бөлімше ретінде қарастырады. Бүндай негіздің критериі болып, экономикалық өзбетіншілік, үйымдастырушьшық толықтылық (іпікі және сыртқы ортаның болуы), арнайы ақпараттық құрылымның болуы, бүл бөлімшеге жүмыстың жал-пынәтижесін бөлу мүмкіндігі.

Ұйым негізінде жеке фирма, кәсіпорын, кеңсе, акционерлік қогамды, банк, компания (сақтандыру, туристік және басқа), сонымен қатар мемлекеттік басқару жүйесіндегі құрылымдық бірліктерді қарастырылуы мүмкін.

    Жеке ұйым қызметі барысында дағдарыс туындауы мүмкін бе? Бүл қазіргі басқару проблематикасындағы маңызды сүрақ. Дағдарыс мүмкіндігі тәуекелді дамумен анықталады, онда дағдарыс пайда болу ықтималдығы көрініс табады, дагдарыс жағдайының қауіптілігі (3.1-сурет). Бүндай қауіп әрқашан болып түрады.

    Тәжірбие көрсеткендей, дағдарыстар мүмкін ғана емес, олар әрбір жеке үйымда өзіндік даму ырғағы көрініс табады. Әр үйымның өзіндік даму потен-циалы, оны жүзеге асырудың өзіндік даму талаптары бар және барлық әлеуметтік — экономикалық жүйедегі циклдық даму заңцылыктарына бағынады. Сондықтан олар жалпы экономикалық цикльша анықталған жағдай қатынасына болыл, сонымен бірге өзіндік цикл және дағдарысты дамуы бар. Бүл факторлар сыртқы және ішкі, жалпы және спецификалық.

         Ұйымның жағымды экономикалық орта кезеңінде де терең дағдарысқа кіруі мүмкін. Бүған себеп дамудың ішкі факторлары болуы мүмкін, олар, іскерлік және әлеуметтік — психологиялық қақтығыстар, істі тиімсіз үйымдастыру, пер-соналдардың кәсіптілігінің төмендегі, технологияның ескіруі, экономикалық стратегиядағы қате есептеулер, экономикалық шешімдер қабылдаудағы қателіктер, сәтсіз маркетинг және тағы басқалар.

    Кәсіпорында дағдарыстың пайда болу факторлары әр-түрлі болуы мүмкін. Дағдарысты дйму симптомдарын көре білу өте маңызды, өз уақытында дағдарысқа қарсы басқару бағдарламаларьш іске қосу мүмкіндігі болуы үшін. Дағдарыс факторларының, симптомдарын және себептерін ажырата білу қажет

   Симптомдар көрсеткіштермен байқалады,   ол өзгеру   тенденцияларында өте маңызды, ұйым дамуына әсерін тигізеді.

    Қорқайтарымдылық, өнімділік, тиімділік, энергиямен қаруланғандық, қаржы жағдайы көрсеткіштерін талдау немесе мьнадай, персонал ағымдылығы, тәртіп, еңбекпен қанағат, қақтығыс және басқалармен өндірісті үйымдастырудағы дағдарыстың туындауын сипаттауға болады. Қаржы — экоңомикалық жәве әлеуметтік экономикалық көрсеткіштерді талдау аса маңызды рөль ойнайды.

 

 

			Дағдарыстың пайда
			болуы
Факторлары			Себептері		Симптомдары
			Дағдарысты көре білу
			Дағдарысты көре білу құралдары

5-Сурет, Дағдарыстың пайда болуы және көре білу

Факторлары — сақтық шаралары.

Симптомдары — дағдарыс құбылыстарының сезілуі.

Себептері — дағдарыстың пайда болу көздері.

Дағдарысты көре білу — симптомдардың, факторлардың және себептердің байқалуы, оның мазмүнын, менін және мінезін анықтау.

Құралдары — интуиция, тәжірибе, арнайы білім, талдау, зерттеу, диагно-стика.

     Ал дағдарыс симптомы не болуы мүмкін? Дағдарыстар симптомы, көрсеткіштер жағдайы және оның өзгеру тенденциялары болып табылады. Бүл жерде көрсеткіштер жағдайы берілген нормативті көлемде бағалануы мүмкін (рүқсат етілген өзгерістер), және бір — біріне қайшы.

    Дағдарыстың даму симптомы болып заңдық қатынастар-көрсеткіштерінің сәйкес болмауы немесе уақытша белгілер, мысалы еңбек өнімділігі қарқынының өсуі еңбек ақы өсімі қарқынынан озық болуы тиіс. Егер бүлай болмаса, дағдарыс қауіптілігі жоғарлайды.

    Симптомдары әрқашан дағдарыс себептерін көрсете бермейді. Себептер көбінесе дағдарыстың сыртқы көріністерінен тереңірек орналасады. Симптом -бүл алғашқы белгі, дағдарыс қүбылыстарының сыртқы көрінісі, шын мәнінде дағдарыс себептерін сипаттай алмайды, бірақ бүл себептерді анықтауға болады. Дағдарысты бағалау үшін тек симптомдармен ғана емес, сонымеп бірге себеп-терімен және нақты факторлармен де бағалауға болады.

    Дағдарыс факторы — дағдарыстың басталуын куәландыратын оқиға, неме-се тіркелген жағдай, немесе белгіленген тенденция.

    Дағдарыс себептері — нәтижесінде дағдарыс факторлары пайда болатын оқиға немесе қүбылыс.

    Мысалы, инфляция дағдарыс факторы болып табылады, ал инфляция себеп-тері мемлекеттің үлкен қарыздары және оны белгілі уақыт кезеңінде өтей ал-мауымен байланысты ақша массасының көбеюі болып табылады. Дағдарыс симтпомы болып, мысалы, есеп айырысу операцияларында долларды қолдану, еңбек ақының ақтаусыз және өлшеусіз өсуі, бағаның өсуі және басқалар.

    Ұйымдағы дағдарыс факторлары ретінде өнім сапасының төмендігін, тех-нологиялық тәртіптің бүзылуын, техникалық құралдардың ескіруін, үлкен көлемдегі несиелік қарыздарды қарастыруға болады. Оның себептері болып, қаржы-экономикалық қателіктер, жалпы экономика жағдайы, персоналдардың төмен дәрежелігі, ынталандыру жүйесінің жетіспеушілігі. Дағдарыс симптом-дары — жағымсыз тенденциялар пайда болуының алғашқы қөрінісі, бүл тенден-циялардың қалыптылығы, іскерлік қақтығыстар, қаржы мәселелерінің көбеюі және басқалар.

    Ұйымдағы дағдарыс проблемаларының пайда болу мәселелерін жүйелілік түрғыдан қарастыруға болады. Әр бір үйым жүйе болып табылады, өйткені бір-бірімен байланысты элементтерден, бөлімдерден, компоненттерден және басқалардан түрады және бір бүтінді құрайды. Бүл жерде үйым дамуы, тіпті оның сандық өсімінде де, оның бүтіндігінің жалпы сипаты өзгермейді, егер ол таратылмаса.

    Жүйе өзінің өміршеңдігі процесінде қалыпты немесе қалыпсыз жағдайда болуы мүмкін. Статикалық және динамикалық қалыптылық болады. Жүйенің қалыптылығына әсер ететін факторлар сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Егер қалыптылық сыртқы факторлар әсерінен болса, онда оны сыртқы деп, ал ішкі факторлар әсерінен болса, онда ішкі деп атау керек.

    Жоспарлы шаруашылық жүргізу жүйесі жағдайында өндірістік-экономикалық құрылым қальштылығы негізінен ішкі факторлармен жетті, яғни барлық түрақсыздық процестері сыртқа шықпай өшіріліп отырылады.       Жүйенің түрақты немесе квазитүрақты жағдайға келтіру механизмі әр-түрлі болуы мүмкін: қосымша экономикалық қолдау, директорды ауыстыру, жос-парды түзету, өндірісті әкімшілік қайта үйымдастыру және басқалар.

    Нарықтық экономикада үйым дамуы мен өмір сүруі қалыптылығын қамтамасыз ету үшін сыртқымен қоса Іппсі механизмдерді де талап етеді. Бүл, басқалармен бірге өзі үйымдастырылатын жүйе қалыптасуының принципі. Бұл жағдайда ұйымды басқару сыртқы ортадағы іс-әрекетін талдау негізінде (сыртқы орта бұл жерде кең мағынада — бұл кәсіпорын орналасқан аймақтағы нарық, аймақтық әкімшілік және технологиялық қалдықтар әсер ететін табиғат және тағы басқалар). Кері байланыс принципі макромасштаб-тағы басқаруда да және микробасқаруда да бірдей маңызды.

    Жүйедегі қалыпты жағдай өз кезегінде тұрақты және квазитұрақты болуы мүмкін. Жүйенің қалыпты түрақты жағдайы мынадай жағдаймен түсіндіріледі, оның бір де бір құрылымдық құрамы өтпелі кезеңде түрған жоқ, немесе басқа сөзбен айтқанда, барлық құрылымдық құрамы (өміршеңдік процесінде) қалыпты өмір сүруде. Квазитүрақты жағдай, жүйедегі мына жағдаймен түсіндіріледі, оның кем дегенде бір құрылымдық құрамы өтнелі кезеңде түруы, бірақ бұл жүйенің жағдайына әсер етпейді немесе азғана әсер етеді, жүйе мақсатын қарастырғанда бүны ескермеуте де болады. Жүйелілікте мынадай жағдай қалыптасқан, күрделі жүйе әрқашан квазитүрақты жағдайда болады.

    Әлеуметтік-экономикалық жүйе — бүл суперқиын жүйе, сондықтан бүған қальгаты жүйе іс-әрекетімен байланысты заңдар жүрмейді.

    Тұрақты және квазитүрақты жағдайды анықтау барысында «өтпелі ке-зең» түсінігі қолданылады.

    Өтпелі кезең түсінігі бұл жүйе немесе оның белгілі көрсеткішінің сапалы түрде өзгеруі. Бүл анықтама, әрине жалпы үғым, бірақ алда ол нақтыланып түсіндіріледі.

    Әрине, өтпелі кезең жүйеге жағымды немесе жағымсыз әсер етуі мүмкін, яғни, жағдай жақсарады немесе нашарлайды. Мәселе жақсару немесе нашар-лау туралы болғандықтан, бүндай бағалау ерікті немесе еріксіз субъективті дәрежеде болады. Ары қарай жүйе жағдайына өтпелі кезеңнің объективті бағасы негізделген критерийлер нұсқасы қарастырылады.

         Өтпелі кезең критерилері келесі түсініктерді  қолдануды үсынады:

• Бейімделу (адаптация) процесі (А), жүйенің қоршаған ортада және өзінде болып жатқан өзгерістерге машықтануын көрсетеді (И);
• Құрылымдық өзгеріс процесі (Д), жүйе өзінің күрделілігін төмендетуді кврсетеді.
• Синерго құрылым  немесе  синергетикалық  процесс  (С),  жүйе  өзінің
  күрделенуін көрсетеді.

    Өтпелілік процестері деңгейін сипаттау үшін тек критерилердің абсолютті белгілері А, И, Д, және С, ғана емес, сонымен бірге олардың өзгеріс жыл-дамдығы және жылдамдық ара қатынасы да керек. Осы тұрғыда, өтпелі ке-зеңнің математикалық модельі келесі көрсеткіштерден тұрады:

А; И; Д; С;    Аv=dА/dt;   И_v=dИ/dt;    Дv= dД/ dt;

Сv=dС/ dt;   К_А=Аv/Иv;    Кс=Сv/Дv.

    Көрсетілген көрсеткіш номенклатураларьш екі: бейімделу коэффициенті — К_А   және синергия коэффициенті — Кс  қолданамыз.   Өтпелі кезең бағыты мәнінің өзгеру коэффициенті әр денгей үшін өзінікі болады.

    Өтпелі кезеңді талдау, өзгеріс дәрежесіне байланысты, берілген уақыт аралығындағы барлық өтпелі кезец үш деңгейде жіктелуге болатындығын көрсетеді.

    Бірінші деңгей, ары қарай оны гомеостатикалық деп атаймыз, ол мына-дай өзгерістерге байланысты, тек жүйенің жүріс-түрысын сипаттайды, бірақ оның құрылымын және элементті құрамын өзгертпейді. Бүған өзгеріс бағытына тәуелді: — өзгеріс жағдайы көрсеткішіне жағымсыз әсер ететін өзгеріс,

Қа=і;   Кс=1

    Егер зерттеліп жатқан жүйе кезеңі осы тәуелділікке сәйкес келсе, онда жүйе қайта қ^рылымдық немесе қыирау кезеңінде деп есептейміз;

—        жүйе жағдайы көрсеткішіне жағымды әсер ететін өзгеріс,

Қа=і;   Кс>і

    Егер зерттеліп жатқан жүйе кезеңі осы тәуелділікке сәйкес келсе, онда жүйе қайтақұрушы кезеңінде деп айтамыз.

    Екінші деңгей, ары қарай оны инновациялы деп атаймыз, жүйе құрылымына және элементтер құрамына әсер ететін өзгерістерге байланы-сты. Бұл берілген өтпелі кезең және коэффициенттер мәні өзгеру бағыты деңгейі болып:

—        жүйе көрсеткіштері жағдайына жағымсыз әсер ету өзгерісі,

К_А<1;                                                                Кс<1.

    Егер зерттеліп жатқан жүйе кезеңі осы тәуелділікке сәйкес келсе, онда жүйе дағдарысты кезеңде түр, немесе дағдарыста;

—        жүйе көрсеткіштері жағдайына жағымды әсер ететін өзгеріс,

К_А>1;      Кс>1.

    Егер зерттеліп жатқан жүйе кезеңі осы тәуелділікке сәйкес келсе, онда жүйе комфортты (жайлы) кезеңде.

    Үшінші деңгей, ары қарай бифуркационды деп атаймыз, ол мына өзгерістерге байланысты, жүйе құрылымына және элементтер құрамына аздап әсер ететін озгеріс. Бүл берілген өтпелі кезең деңгейі және коэффи-циент мәнінің өзгеру бағыты больш :

—        жүйе көрсеткіштері жағдайына жағымсыз әсер ету өзгерісі,

К_А^1 ;                                                               Кс«1.

    Егер зерттеліп жатқан жүйе кезеңі осы тәуелділікке сәйкес келсе, онда жүйе катастрофалық (апатты) жағдай кезеңінде;

—   жүйе жағдайы көрсеткіштеріне жағымды әсер ететін өзгеріс,

            Күрделі жүйені талдауда өтпелі кезең оның құрылымындағы құрамдас бөліктерге оның жағдайына әр түрлі ықпал етеді. Мысалы 1991 жылы ССРО тарауын критерилі бағалау бойынша оны апатты оқиғаға жатқызуға болады (ССРО жалпы жүйе ретінде), сол уақытта оньщ құрамдас саяси және экономикалық элиталарға ( бүл жағдайда жүйеішілік деңгейде құрылымдық   құрамдары   бөлінген   республикалар   болды ) тарау   жайлы (ыңғайлы) кезең болды (тарау кезінде емес, одан кейнірек кейбір элита-лар дағдарыс жағдайьша тап болды) .

    Әрине, үсынылған объективті процестерге субъективті факторлардың да әсері болуы мүмкін, қабылданғаннан өзгешеленген жағдайға байланысты. Мысалы, алғашында жүйе сыртқы өзгерістер әсерінен кокиридті кезеңге түсті және біраз уақыт қалыпты өмір сүрді, яғни, К_А>1; Кс»1, критери-леріне сәйкес келді, бірақ кейін жүйе бүндай өзгерістерге дайын еместіғінен, критерилер мәні мынадай Кд<1; К_с»1, яғни, жүйе аздап дагдарыс кезеңіне тап болды.

    Нәтижесінде жүйе өмірінде өзгерістер болады. Жүйе өміріндегі тенден-циялардың өзгеру кезеңінде нәтижесінде жүйенің ішкі мүмкіндіктері (жүйе потенциалы ) таусылғанда немесе сыртқы факторлардың әсерінен, олар өтпелі кезеңдер немесе, қабылданған классификацияға сәйкес, кей жағдайда дағдарыстарға үшырау. Осыған байланысты циклдық модель өміршеңдігін сипаттау кезіндегі тенденциялар өзгерісіне байланысты, өтпелі кезең классификациясына сүйену қажет.

 

3.2. «Тас — құм» АҚ сипаттамасы және оның қаржылық — экономикалық жағдайын талдау

 

    Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің келісімімен 1957 жылы 31 тамызда Тас-тақ ДСФ базасында Алматы қаласы мен Алматы обылысын қүм және щебень-мен толық қамтамассыз ету мақсатында Алматы рудаемес комбинаты (АКНМ) құрылды.

    Алғашқы мерзімде табиғи қүм Бурундай мен Дмитриевкада алынған, бірақ құм қорының азаюымен байланысты Қапшағай (табиғи құм) және Николаевка (жуылған құм) карьерлерін игере бастады. 1964 жылы 2 карьер да жобалық қуатқа шыға бастады. Осы мерзімде Ақсай карьері игеріле бастады (щебень). ПДУ-дан стационарлы заводқа ауысып бір мезгілде Тастақ ДСФ-сін іске асы-рады.

    Материалдарды түтыну көлемінің өсуіне байланысты 1957 жылы қуатты Новоалексеевка ДСФ-сінің құрылысы басталды, оның бірінші линиясы 1969 жылы іске қосылды. Дәл осы уақытта Қотыр-Бүлақ базасындағы кен орыны шет елдік (неміс) қондырғысымен салына бастады. Щебзавод ол бүрғылау-жару жүмыстарын қолдану арқылы жылына 400 000м³ щебень өндіру қуаты бар, ол 1972 жылы аяқталды. 1968 жылы АКНМ құрамына Талдықорған ДСФ-сі кірді. Осылай мекеме құрылымы 4 аудан территориясында құрылды. Бір мезгілде     жаңа     карьер     құрылысымен     механикалық     цехты     әр-түрлі қондырғылармен жабдықталған техникаларды жөндеу ңехтары бар.

   1987 жылы рудаемес материалдарды өндіру мен өңдеу жылына Змлн. м жетті. Бүл комбинат Республика мен Алматы қаласына инерттік матариалдарды жеткізуші ірі мекеменің бірі бола бастады.

Комбинат материалдарын қолданып (пайдаланьш) ерекше құрылыстар са-лынды. Мысалы: «Медеу» мүз айдыны, «Қазақстан» (25этажды) қонақ үйі, Рес-публика сарайы, ракета полигондары және басқа көптеген ғимараттар.

   1991 жылы «Алматынеруд» мемлекеттік мекемеден коллективті мекемеге одан кейін 1993 жылы «Тас-Қүм» акционерлік қоғамы болып құрылды.

    «Тас-Қүм» акционерлік қоғамы щебень, қүм, қүм-топырақ аралас материал-дар өндірумен маманданған, олар құрылыс және жол жөндеу жүмыстары үшін қолданылады.

«Тас-Қүм» акционерлік қоғамы 4 цехтан түрады.

1. Қотыр-Бүлақ цехы
2. Ақсайцехы
3. Первомайский цехы
4. Қапшағай цехы.

Өндірілетін өнім номенклатурасы

1. Қотыр-Бүлақ цехы 5×10 мм, 5×15 мм, 10×20 мм. Фракциядағы щебень және үнтақталған отсев шығарады.
2. Ақсай цехы гравиден 5×20 мм фракциядағы щебень және үнтақталған отцев.
3. Құм цехтары (первомайский және қапшағай) табиғи қүм шығарады.

    «Тас-Құм» акционерлік қоғамының үйымдастыру құрылымы. Президентті сайлайтын директорлар кеңесінен түрады. «Тас-Құм» акционерлік қоғамының президенті Шакиров Шавхат Галеевич. Президенттің екі вице-президенті бар. Бірінші вице-президент және бас инженері Цымбал П.Т. Бірінші вице-президентке өндірістік — техникалық бөлім, энергетика қызметі, механикалық цех, таулы цех, жаңа технологиялық цех, зертханалар, Қотыр-Бүлақ цехы, Ақсай цехы, Первомайский цехы, Қапшағай цехы бағынады.

    «Тас-Құм» акционерлік қоғамының екінші вице-президенті Чунакунов А.Ч. Екінші вице-президентке автотранспорт цехы, қойма, өткізу бөлімі және жабдықтау бөлімі бағынады. «Тас-Құм» акционерлік қоғамының бас бухгалтері Жамбасбаева Сауле. Ол бухгалтерия мен кассаға жауапты.

«Тас-Құм» акнионерлік қоғамының технико-экономикалык

сипаттамасы

    «Тас-Қүм» акционерлік қоғамы 1994 жылдан бастап «анхық» түрдегі қоғам болып саналады. Алматы обылысының, Талғар ауданындағы, Бесағаш ауылын-да орналасқан. Талғар ауданындағы ең ірі өндіріс орны болып саналады. 1997 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап «Тас-Қүм» акционерлік қоғамының ішінен мынадай негізгі және қосымша өндірістер кіреді.

1. Ақсай цехы
2. Қотыр-Бүлақ цехы
3. Қапшағай цехы
4. Первомайский цехы
5. Механикалық цех
6. автотранспорт цехы
7. Электроцех.

    Шикізат пен материалдардың экономиясы бөлімінде өндірістің механика-лық цехында автотранспорттық цех үшін жалпы қор бөлігінің 20%-ы жаб-дықтарды ауыстыруға, 80% өз күштерімен негізгі өндіріске қор бөліктері мен жабдықтарға кетеді. Өткен жылға 30 мың квт сағат электр энергиясы эконом-далған. Электр экономиясын экономдау қолда бар қуаттарды рационалды пай-далану есебінен жеткізілген, яғни ІСИД-ні жоғарлату, жаңа техниканы енгізу есебінен электр жабдықтарының бірлік қуатын төмендетуден, алмастыратын құралдарды пайдалану.

    Өнеркәсіп жүмысының тиімділігінің салыстырмалы және абсолюттік көрсеткіштерінің анализінің маңызы зор. Өнімді сатудан қосымша қүн са-лыктарын есептеусіз 2002 жылға 88146 мың теңге, 2003 жылы 125700 мың теңге құрайды, процентте базистік мәні бойынша 143 мың теңге.

    Сатылған өнімді өндіруге, шығын 2002 жылға — 91004 мың теңге құрайды, 2003 жылы 119231 мың теңге күрады, процентте базистік мәні — 131 ге теңеседі. Сатылган өнімнен пайда 2002 жылға — 2858 мың теңге, 2003 жылға -15218 мың теңге, процентте базистік мәні 19 мың теңге құрайды.

    Өндіріс циклы тау және өзен тастарын уату нәтижесінде әр-түрлі фракция-дағы щебеньді шығару, негізінен үш сатылы топтың бір автоматтандырылған жүйеге қосылған линиядан түрады.

    Аталған жүйені басқару агрегаттар мен механизмдердің байланыса жүмыс істей отырып берілген технологиялық процестерді қатаң сақтайды. Басқарудың автоматтандырылған жүйесі жүмыс орны мен жүмысшылар санын қысқартты соның арқасында 1 сменде 10 адам жүмыс істейді (бүрын 1 сменде 12 адам жүмыс істеген).

    Негізгі цехтар технико-технологиялық деңгейі мен үйымдастыру — эконо-микалық деңгейі нормативті талаптар мен типтік жобаларға сәйкес, өйткені цехтар төулік бойы жүмыс істейді. Бүл уақытқа жүмыс орнын пайдалану дәрежесі ықпал ету деген сөз, ол техникалық нормаларға сәйкес келеді.

    Кадрлар дайындау мәселесі — маңызды мәселелердің бірі, оған арнаңы оқу кластары да бар олар арнайы жабдықталған. Емтихан тапсырғаннан кейін тиісті квалификация мен разрядтар тағайындалады. Былтырғы жылдың өзінде кадрлар дайындауға 300 мьщнан аса қаржы бөлінген.

«Тас-Құм» акционерлік коғамының қаржылық жагдайын бағалау

    Қоғамдық үйымдардың қаржысы осы үйымдардың қаржы бөлімдері мен топтары баскарады.

    Кәсіпорындардың қаржы бөлімдері несие және есеп айырысу операцияла-рының жаңа нысандарын пайдалана отырып оперативті қаржылық жоспарлау-ды, кәсіпорынның қаржы ресурстарын икемді жүмсауды жүзеге асырады.

    Қаржыны оперативті басқаруға банк мекемелері де қатысады. Екінші деңгейдегі банктер кәсіпорындар мен үйымдарға есеп айырысу және кассалық қызмет көрсетуді, ақшалай қаражаттарға деген уақытылы қажеттілікті несие-лайді.

    Шаруашылықты жүргізудің нарықтық негізіне көшкеннен кейін кәсіпорын басшыларының, акционерлік компаниялар мүшелерінің ғана емес, сондай-ақ басқарудың әкімшіл-әміршіл әдістері жағдайында болмашы рөл атқарған қаржы қызметтерінің де рөлі ерекше арта түсті. Кәсіпорынды дамьпудың қаржы көздерін, қаржы расурстарын неғүрлым тиімді инвестициялаудың бағьггтарын іздестіру, бағалы қағаздар мен операциялар жасау және қаржы ме-неджментінің басқа мәселелері нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорьшдардың қаржы қызметтерінің негізгі мәселелері бола бастады.

    «Тас-Құм» акционерлік қоғамыньщ қаржы шаруашылық қызметінің бары-сында негізгі құралдар 2004 жылы 66763 мың теңгеге өсу байқалады, ал 2005 жылы 68789 мың теңгеге өсу байқалды, яғни жыл барысындағы өзгеру 2,026 мың теңге құрайды. Аяқталмаған қаржы салымы 2004 жылы 1187 мың теңғе, 2005 жылы 1187 мың теңгені құрайды, жыл барысындағы өзгеру 0, яғни аяқталмаған қаржы салымы өзгермеді. «Тас- Құм» акционерлік қоғамынын қоры 2004 жылы 2620 мың теңге, 2005 жылы 21565 мың теңге, 1 жылдағы өзгеріс 18945 мың теңге. Кредиторлық және дебиторлық қарыздар бар. Креди-торлармен есептесу 2004 жылы 41817 мың теңгеге, 2005 жылы 56285 мьщ теңгені құрады. Дебиторлармен есептесу 2004 жылы 14842 мың тенге, 2005 жылы 5269 мың теңге. 2004 — 2005 жылдар аралығында қосымша төленбеген қаржы бар, жыл барысындағы өзгеру 10284 мың теңгені құрады.

    Таратылмаған пайда 2004 жылы — 5206 мың теңге 2005 жылы — 15218 мың теңге құрады, жыл барысындағы өзгеру 10012 мың теңгені құрайды.

    Қаржы — шаруашылық қызмет барысында 2003 жылға кредиторлык және дебиторлық қарыз бар, соның ішінде мерзімі өтіп кеткендер бар. Бухгалтерлік қүжаттарға сәйкес кредиторлық қарыздың жалпы соммасынан мерзімі өткізілген 15,6% күрайды және 4077 мың теңгеге тең. Мерзімі өткізілген деби-торлық қарыз 702 мын теңгеге тең және жалпы дебиторлық қарыздың 15,9% құрайды. Жалақы бойынша қарыз өнеркәсіптің қызметкерлері мен жүмысшыларға жоқ.

    Өнеркәсіптің қызметін қамтамассыз ету үшін шет ел қаржысы алынған жоқ, бірақ біздің ендіріске Қазақстандық резиденттерінің инвестициялары 20 млн. теңге көлемінде пайдаланылды.

    Пайдаланылмаған операциялардан кіріс шығыс сальдосы 2004 жылға 382 мың теңгені құрайды. 2005 жылға — 607 мың теңге, проценттік базистік мөні -158,9 мың теңге құрайды.

    Баланстық пайда 2004 жылға — 3465 мың теңге, 2005 жылы — 15218 мьвд теңге құрайды, процентте базистік мәні 440 мың теңгені құрайды. «Тас-Құм» акционерлік қоғам кәсіпорнында қалатын таза пайда жоқ.

    «Тас-Құм» акционерлік қоғамыньщ қаржылық түрақтылық көрсеткішінің анализі. «Тас-Құм» акционерлік қоғамы кәсіпорнының мүлкі 2004 жылға 109025 мың теңге құрайды, 2005 жылы 148818 мың теңге құрайды. Жеке құралдардың көздері 2004 жылға 67208 мың теңге, 2005 жылы — 67208 мың теңге. Негізгі құралдар және басқа айналымсыз активтер 2004 жылға 66763 мың теңгені құрайды, 2005 жылға 68789 мың теңге.

    Қалдық бағасы бойышпа негізгі құралдар 2004 жылға 66763 мың теңге, 2005 жылға 68789 мың теңгені құрайды. Жеке айналым құралдары 2004 жылға 445 мың теңге, 2005 жылға 42343 мың теңге құрады.

«Тас-Құм» акционерлік қоғамының қорлары мен шығыны 2004 жылға 2620 мың теңге, ал 2005 жылға 1187 мың теңгені құрайды. Аяқталмаған ендіріс 2004 жылы 1187 мың теңге 2005 жылы 1187 мың теңге күрайды.

    Ақша құралдары, есеп және басқа да активтер 2004 жылға 32%; 2005 жылы 36% болды. Автономия коэффициенті 2004 жылға 06; 2005 жылы 0,6 тең бол-ды. Мобильді және иммобильді құралдардың қатынасының коэффициенті 2004 жылға 0,03% 2005 жылға 0,03% құрады. Ықшамдалу коэффициенті 2004 жылға 0,6>0,5; 2005 жылы 0,6 теңесті. Жеке көздердің шығындары мен қорларын қамтамассыз ету коэффициенті 2004 жылға 0,6; 2005 жылы 0,5 құрады. Бан-кротқа үшырау коэффиценті 2004 жылы 0,02; 2005 жылы — 0,02 құрады.

    «Тас-Құм» акционерлік қоғамының өндіру рентабельділігінің деңгейі 2004 жылы 5,747; 2005 жылы 0,243 мың теңге құрады. Алдыңғы жылдың бағасымен өнімді сату 2004 жылы 90694 мың тенге, 2005 жылы 125700 мың тенге.

    Негізгі құралдардың орташа жылдық бағасы 2004 жылы 49207 мың теңге, 2005 жылы 51314 мың теңге құрайды. Материалдық айналым күралдарының орташа жылдық қалдықтары 2004 жылы 11020 мың теңге. 2005 жылы 10921 мың теңге.

    Өндірістік қорлардың қорсыйымдылығының коэффициенті 2004 жылы 0,543; 2005 жылы 0,408 құрады. Айналым құралдарын бекіту коэффициенті 2004 жылы 0,121; 2005 жылы 0,086 теңге. Сатылған өнімнің 1 теңгеге пайда-сы2004 жылы — 0,382; 2005 жылы — 0,12 құрады.

    Кәсіпорынның қаржы — экономикалық қызметінің анализін кәсіпорынның даму жоспарын құру үшін бірнеше жылдар бойына жасау қажет (3-5 жыл).

 

«Тас-Құм» акционерлік қоғамыныц даму нерспективасы

    Өндірістік кәсіпорындар өзінің интенсивті және неғүрлым тиімді дамуымен қоғам талабын қанағаттандыруға үмтылады. Бірақта мақсатты бағытталған ин-тенсивті өндіріске жету, тек даму стратегиясын түтынуға ыңғайланған жолы-мен жетуге болады.

    Кәсіпорын дамуына кәсіпорын жүмысшыларын творчествалық ынталанды-рудың барлық қызметтерімен қоса, техникалық және экономикалық көзқараспен алғанда ең жақсы еңбек құралдарын, өнім құрылымыньщ жақсаруын және өндірістің осы заманғы әдістерін пайдалануды қосады. Нәтижесінде кәсіпорын дамуында техникалық және экономикалық деңгейінде жақсы өзгерістер көріне бастайды.

    Кәсіпорынның даму принципі — бүл мақсаттар кешені, аталмыш кәсіпорын профиліне байланысты, өнім өмірінің үзақтығын талдауға негізделген өнімді ауыстыру стратегиясымен анықталады. Бүл мақсаттар сонымен қатар кеңеюімен және ішкі өндіріс резервтерін қолданумен де анықталады.

    Кәсіпорьш дамуының маңызды принципінің бірі өнеркәсіп кәсіпорындағы инновациялық қызмет болып табылады, ол үзақ мерзімді перспективаны ескере отырып жаңа өнім шығару, материалдар мен энергия түрлерін өңдеу құралдарын сонымен қатар өндіріс әдістерін қарастырады.

    Кәсіпорынньщ үзақ мерзімді даму перспективасының мақсаты қысқа мерзімде іске асатын құралдар көмегімен жүзеге асады. Бүндай құралдардың біріне өндірісті техникалық дайындау жатады, ол тез арада өндіріске тиімді жағдай жасайтын қызметтер түрлерінің жиынтығы болып табылады.

    Кәсіпорын дамуы сатып алушы түтынуын қанағаттандыру процесі шеңберіндегі сату кезінде күш алады, ол негізінен нарықты зерттеу мен талдау және түтынушыларға қызмет көрсетуді үйымдастыру көмегімен жүзеге асыры-лады.

    «Тас-Құм» акционерлік қоғамының тоқтаусыз қызу жүмысының арқасында технология мен электро тасымалдау, өнім сапасын көтеруге, негізгі өндіріс қорларының жаңаруына бағытталып, соның нәтижесінде кейінгі ке-зеңдерде өсу тенденциясын көрсетіп отыр.

    «Тас-Құм» акционерлік қоғамының өндірілген өнімі мемлекеттік стан-дартқа сәйкес келіп, әлемдік нарықта бәсеке қабілетті түтынушылардың үлкен сүранысына ие.

    Экологиялық таза, тау қыртысының мықты тығыз тастарынан өндірілген Қотыр — Бүлақ М-1400 щебені өте жауапты бетон өнімдерін, көпір құрылысына, монолиттік биік күрылыстарға, аэродромның үпгу — қону алаңдарына және басқа сейсмикалық мықты объектілерді салуға қолданады.

    «Тас-Құм» акционерлік қоғам өнімін пайдалана отырып Алматы қаласындағы ерекше құрылыстар («Медеу» спорт кешені, «Қазақстан» қонақ үйі, Республика сарайы), қазіргі кезеңде — «Бөбек» реабилитациялық балалар орталығы, «ТүранӘлемБанк» үйі, Монета сарайы, «Анкара» қонақ үйі құрылысы, «Филйпп Моррис» темекі фабрикасы салынды.

Кәсіпорын өнім сапасына толық жауапкершілік алады.

Кепілдік — отандьщ және шет елдік әріптестердің өнімге сүранысын өсіруде.

    2005 жылға сатылған өнім 350000 мың теңге, 2004 жылы 125700 мың теңге (2004 жылмен салыстырғанда 278,45%, өнімі 224300 теңге).

     2005  жылға өндіріс көрсеткіштерінің өсуі — құрал-жабдықтардың реконструкциясы мен жаңаруының нәтижесі болып отыр.

«Тас-Құм» акдионерлік қоғамы 2000 жылдағы жұмыс қорытындысы бойынша облыс кәсіпорындарының «Ең жақсы Өндірісті ұйымдастыру және өндірілген өнім сапасы» көрме — конкурсында I орынды иеленді.

    Өндіріс көрсеткіштерінің өсуі, сұраныс көлемінің үлғаюы, кәсіпорында бірнеше жылдар бойы жеке кадрлар құрамын сақтап қана қоймай, сонымен қатар жақын жатқан ауыл тұрғындарына жұмыс берумен қатар, жаңа жұмыс орындарын құруда, бұған келесі көрсеткіштер арқылы көз жеткізуге болады.

• 2005 жылға жұмысшылар саны 710 адам, 2004 жылы 563 адам.
• 2005 жылға жалақы қоры6780324 теңге, 2004 жылға 3841600 теңге, сәйкесінше 1 жұмысшыға орташа еңбек ақы өсті.
• 2004 жылы — 10976 теңге, 2005 жылы 15271 теңге.

2006       жылы жаңа өндіріс құрумен байланысты қосымша жұмыс орнын
енгізу жоспарлануда.

«Тас-Құм» акционерлік қоғамының маркетинг қызметіне сипаттама

    Маркетинг капиталистік кәсіпорындардың өндірістік өткізу және сауда істерін басқарудың ұйымдастыру әдісі ретінде ХІХ-ХХ ғасырлар аралығында пайда болды. Алғашқыда маркетингті — өткізуді үйымдастыру әдісі деп қаралды. Дегенмен маркетинг тек қана тауарды өткізумен шектелмейді. Маркетинг өзінің даму ба-рысында бүкіл ғылымға, «бизнестің өзегіне» айналды. Қазіргі таңда маркетинг бәсекенің стратегиясы мен тактикасын сатып алушыларды өзіне тарту тәсілін, нарықты билеу әдістерін жасайтьш, көзделген пайда деңгейін қамтамасыз ететін, нарық және бағаларға белсенді бақылау орнататын жан-жақты ғьшым және іс-әрекет саласы болып саналады. Сонымен бірге, оның маңызды міндеті -өндірісті дүрыс бағдарлау үшін нарықты терең зерттеу.

   Енді маркетингтің мәнін түсіну мақсатымен оның бірнеше анықтамасына тоқталайық. Маркетинг — бұл адамның тұтынуын айырбас арқылы қанағаттандыруға бағытталған іс-әрекет түрі.

Маркетинг — бүл тауарларға, қызметтерге, адамдарды ұйымдастыруға, ай-мақтарға және идеяларға сүранымды айырбас арқылы болжау, басқару және қанағаттандыру.

    ҚазІргі заманғы маркетинг теориясы, оны басқарудың нарықты бағдарын қамтамасыз ететін күрделі динамикалық жүйе деп қарайды. Салыстырмалы түрде айтсақ, маркетинг — күрделі ғылым ол экономиканың, инженерлік істің, жарнаманың, психологияның, сауданың, жоспарлау мен болжаудың өзіндік ерекшелігі бар қүймасы. Қысқаша, маркетингтің мәнін мынадай бір сөзбен си-паттауға болады:«Не өндірілетін болса соны өндіру және сату керек».

    Нарық концепциясы ретіндегі маркетингтің негізгі принциптері мыналар: — өндірістің түпкі нәтижесіне жетуге үмтылу тауарларды нарықта тиімді өткізу;

• алға қойған мақсат пен міндетке жету үшін бағдарламалы — мақсатты әдіс пен кешенді қатынас жасау, тек сондай жағдайда ғана маркетинг на-рықтық қатынастардың сәтті дамуын қамтамасыз етеді;
• нарыққа икемделудің стратегиясымен тактикасын бірлікте және өзара байланыста қолдану, сонымен бірге оған мақсатты бағытта әсер ету;
• кәсіпорынның жұмысын пгұғыл нәтижеге емес, ұзақ мерзімді нәтижеге бейімделу, ал ол, тиісінше болжамды зерттеулерге және жаңа тауарлар жасауға көңіл аударуды талап етеді.

    Нарық жағдайында, маркетинг тауарларға салыстырмалы түрде тұрақты сұраным жасауға, бәсекеге төтеп беруге, пайда табуға мүмкіндік береді. Да-мыған нарықтық экономикасы бар елдердің көптеген көсіпорындары мен фир-малары лабораториялық зерттеулерге конструкторлық жүмыстарға, өнімнің жаңа үлгісін жасауға, оны жетілдіруге, өндіріске дайындауға технологиялық жабдьщтауға және шығаруды игеруге қанша ақша шығын жүмсаса, соншама соманы маркетингке жүмсайды екен.

    «Тас-Құм» кәсіпорнында өткізу және жабдықтау бөлімі бар, онда маркетинг қызметі жұмыс істейді. Бүл бөлім қызметкерлері завод өнімінің сатылуын тал-дау жасайды, өткізудің жаңа нарықтарын іздейді, өнімді жеткізу туралы келісім шарттарын жасайды, өнімнің кең ауқымда тұтынушыларға жеткіліктілігін са-лыстырады және оқып біледі.

   1999 жылы ағылшынның «ВесМеІ» фирмасымен келісім шартқа қол қойғанда кәсіпорьш өнімінің ИСО ~ 9000 халықаралық стандарттар талабына сай екендігі ескерілді, ол өнімнің тұрақты сапасын қамтамасыз етеді. Ол дегеніңіз «Тас-Құм» акционерлік қоғамы өзінің ғылыми техникалық жетістіктерге жету мүмкіндіктерін халықаралық стандарттарға сәйкес жолда-рын іздестіреді, бұл өнім құрамын жақсарту, жақа өнім түрлерін игеру, мыса-лы: 5×1 Омм щебень және 5×15 мм щебень.

    Әр бір нарықты тиімді қамту кезінде «Тас-Құм» акционерлік қоғамы бағаны, өткізу каналдарын, жарнаманың күштілігін өзгерте алады.

    «Тас-Құм» акционерлік қоғамы 1999-2005 жылдар аралығына өнеркәсіп өндірісінің дамудың нақты бағдарламасын құру үшін болжамды көрсеткіштерін үсынды.

    Құрылымдық бөлімшелердің шашыраңқы орналасқанына қарамастан облыстың 3 ауданында (Талғар, Іле, Қарасай) негізгі құрылымдық бөлімі Талғар ауданы Бесағаш ауыльшда орналасқан. «Тас-Құм» акционерлік қоғамы тауарды жылжыту түрғысында әр түрлі жарнамалық шараларға қатысады.

Мысалы:

-Ақысыз №29 орта мектепке, дәрігерлік амбулаторияға, Бесағаш ауылының әкімшілігіне өндірістік қасиеттегі қызмет (транспорттық қызмет) құрылыс ма-териалдарын бөлу сияқты көмектер жасап отырады.

-барлық сайлау компанияларына қатысады.

-Талғар қаласына сел жүру қауіпінен сақтау, арнайы техникалар жүмылдырылып кәсіпорыннан 150 мың теңге ақшалай күрал жүмсалды.

-қарттарға, зейнеткерлерге, ¥лы Отан соғысы ардагерлеріне жыл сайьш Жеңіс күндері, қарттар күніне материалдық көмек көрсетіледі

-қайырымдылық көмектер, жыл сайын.»Наурыз» мейрамын өткізу тек кәсіпорын жұмысшыларына ғана емес Бесағаш ауыл тұрғьшдары да тойлайды.

     Көп жылдар бойы кәсіпорын аудан және облыстың әлеуметтік дамуына белсенді түрде қатысуда.

     Нарық сегментациясының белгілі бір негізгі формасы, тауарды сатып алу бойынша тұтынушыларды классификациялау болып табылады. Завод тұтынушылардан шығарылатын өнімнің сапасы мен сервисіне бірде бір арыз түскен жоқ. «Тас-Құм» акционерлік қоғамы нарық үлесін сақтау үшін марка-ның түрін сақтайды және негізгі түтынушылар, бәсекелестердің маркасына на-зар аудармас үшін барлық жағдай жасап отыр «Тас-Құм» акционерлік қоғамы нарықты дифференциалданған маркетингтің көмегімен басып алуға үмтылады. Дифференциалданған маркетинг сатудың үлкен көлеміне жетуге мүмкіндік бе-реді, алайда бизнесті жүргізудің тұрып қалуыда туындайды. Дифференциал-данған маркетинг нарықтың бірнеше сегментін игеруді қарастырады, олардың әр қайсысьша жеке бағдарлама жасальнады.

«Тас-Құм» акционерлік қоғамының тауар саясаты

Шығарылатын тауар номенклатурасы.

1. Қотыр — Бүлақ цехы 5×10 мм, 5×15 мм, 10х20мм фракцидағы щебень және ұнтақталған отсев шығарады.
2. Ақсай цехы гравиден 5×20 мм фракциядағы щебень және үнтақталған отсев.
3. Құм цехтары (Первомайский және Қашпағай) табиғи және жуылған Құм шығарады.

                                                  Сапаны бакылау қызметі

     «Тас-Құм» акционерлік қоғамьшың сынау лабораториясы структуралық бөлімше болып табылады, ол Қазақстан Республикасының Алматы қалалық ор-талық стандарттау, метрология және сертификаттау бөлімінен №184 09.01.1997 жылдан 2001 жыл аралығында аттестатталған.

     Өнім сапасын жақсарту мен бақылау сынақ аркылы анықталады. Сынақтан өткізу зертханаларында нормативті документте көрсетілген сынақтардың бар-лық түрі қолданылуда. Сынақ зертханасы барлық штаттарды толықтай қамтыған. Сетификаттардың бар болуы, мекеменің барлык өнімі Алматы орта-лық стандарттау орталығынан 17.05.2000. жылға дейін сертификатталған, ме-кемеде 4 дана тиісті сертификат бар.

Сертификаттық бақылауды «Ғылыми техникалық инженерлік орталық»

Ж.Ш.С. зертханасы өткізеді.

     «Тас-Құм» акционерлік қоғамының 2004 — 2005 жылдардағы өндіріс дина-микасы. «Тас-Құм» акционерлік қоғамының экономикалық төмендеу кезеңінде 1996 —  1997  жылдарда объективті  себептермен  өзінің  өндірістік күшінің (қуатының) тек 30 — 40% ғана, түтынушылар жағынан тапсырыстардьщ түсуімен (сүранысына) пайдаланды.

    Тұтынушылардың төлем қабілетінің жоқтығына байланысты айырбастау негізіндегі қатынасы 1996 жылдың IV — кварталымен 1997 I — кварталында өндірістің тоқтап қалуы себепші болды. 2004 жылы төмендегідей өнім өндірілді:

1. Фракцияланған щебень 175,5 мың м³
2. Құрылыс Құмы 129,9 мың м барлығы: Юімлн. 924 мың теңге соммада. Өндіріс көрсеткіштері 2004 жылы бірнеше есе рет орындалған. Тоқтаусыз жүмыс істегендіктен осы өндірісті жаңартып, қайта жаңартып

күрделі жөндеуден өтті.

    2004 жылы өндірістік өнімді өздері тасымалдап жіберіп отырды. 2004 жылға қарағанда 2005 жылғы көрсеткіштер төмендегідей болды.

1. Щебень 103,2 мың м 59% 2004 жылға қарағанда.
2. Құм 233,0 мың м³ 180% 2004 жылға карағанда.

    Тауарлық көрсеткіш 124327 мың теңге 2004 қарағанда 1,2 есе көп. 2005 жылғы өндіріс көрсеткіші 2004 жылмен салыстырғанда жоғарғыдай, ал 2004 жылғы, щебень өндірісінің көлемі аз болды. Өйткені түтынушылардың сүранысы құрылыс Құмына көбірек болды.

«Тас-Құм» акционерлік қогамыныц баға саясаты

    «Тас-Құм» акционерлік қоғамының 2004 — 2005 жылдардағы баға динами-касы. Щебеньға, Құмға бағалардың өзгеруі материалдық шығындар статьяла-рының өзгеруіне тікелей тәуелді болады. Қотыр — Бүлақ цехындағы щебень өндірісінің энергосиымдылығы мен -материалсиымдылығы; басқа да мекеме-лердің көмектері мысалы: ГОУ «Алматывзрывпром » (карьердегі бүрғылау жа-ру жүмыстары, щебеньді өндіру үшін тас шикізатын алу), «Горводоканал» -(щебеньді жууға су жіберу), автотранспорттық мекемелер (дайын өнімді тасы-малдау үшін), материалдар, жабдықтар осының бәрі бағаның өзгеруіне әсерін тигізеді. Алайда, төлеу қабілеті бар түтынушылардың көмегінсіз, есепке құрамдардың түсуінсіз өнімді өндіру мен шығару дами алмайтынын ескерсек, өндірістік қуаттарды өндіру үшін мүмкіндіктер жоқ, кәсіпорын аталған жағдайларға байланысты баға түзілуді үстап түруға мәжбүр болды.

1-Кесте, 2004 жылдағы бағалар өзгерісі

Өнім атаулары	Бағасы	Өлшем бірлігі
І. Щебень 5×20 (М-1400)	544	1м3
2. Ұнтақталған Құм	350	Ім^
3. Байытылған Құм	320	Ы5

 

Бүл бағалар 2004-2005 жылдар аралығында бекітіліп қойылған. Аздаған төлемқаблетті түтынушылармен келісім шартты сақтау максатында бағалар

згермей қалып отырды, бірақ материалдық шығындардың кейбір түрлеріне, электроэнергияға бағалардың өсуіне байланысты енімдерге бағаны көтеруге мәжбүр болды.

5×20 мм. Фракциядағы (М-1400) щебень материалсиымды және энерго-сиымды өнім түрі ретінде бағасы өсті.

Байытылған Құм бойынша бағаның өсуі азғана, өйткені құм бірге   жүретін өнім болып табылады.

 

2-Кесте, 2005 жылдағы бағаньң соңғы өсуі

 

Өнім атаулары	Бағасы	Өлшем бірлігі
1.Щебень5х20(М-1400)	850	1м3
2. Үнтақталған Құм	400	1м3
3. Байытылған Құм	650	1м3

Бағаның өсуі жабдықтардың тозуына (жүмыс істеу мерзімі 30 жыл) байла-нысты жаңартды, айырбастауды, сапалы өнім алу үшін қайта жасалуды қажет етуіне негізделген.

«Алматывзрывпром» өздерінің жалдамалы механизмдерінің қызметіне бағаны өсірді.

Байытылған Құм бойынша Құмды жууға көп шығын кетуіне байланысты.

«Тас-Құм» акционерлік қоғамының ендірілген өнімін бөлу

    Мына түтынушылар: мысалы «Бент» Қотыр-Бүлақ цехынан шьщқан жоғары сапалы щебень — М-1400 ді пайдалана отырып жоғары сапалы шпал шығарады, ал негізгі түтынушы «Асфальтобетон» акңионерлік қоғамы жоғары сапалы щебень — М-1400 ді пайдалана отырып жоғарғы сапалы ас-фальтобетон шығарып, оны халықаралық аэропорт жолдарын салуға пайдала-нуда.

   1999 жылы Ағылшынның «Весһіеі» фирмасымен келісім шарт жасады, ондағы қойылатын негізгі талаптар халықаралық ИСО-9000 стандарттар талабы-на сай, олар онімнің түрақты сапасын қамтамасыз етеді, яғни мекеме сапаны жақсарту жолдарын іздестіруде, халықаралық стандартқа сәйкес өзінің Ғ.Т.Ж. мүмкіндіктерін келтіру үшін, бүл тас түйіршіктерін құрамын жақсартады, дайьш әнімге сүраныс Алматы облыстарынан басқа да облыстарға жіберілуде, мысалы: Батыс Қазақстан облысьшдағы Қарашығанақ газконденсаты кенішін игеруге пайдалануда, олар темір жол көлігімен жіберіліп, сонымен қатар инерттік материалдарды жинау учаскелері, темір жол тупиктері ашылуда.

    «Тас-Құм» акңионерлік қоғамы жеткізу графигін сақтайды. Авток^лік қызметінің бағасы тасымалданатын өнімнің бағасы тасымалданатын өнімнің 1 тоннасына байланысты есептелінеді.

    Негізгі түтынушылар болып, «Темірбетон» акционерлік қоғамы, КСМК-5 болып табылады, бірақ оларға өнімді жалпы тұтынудың үлкен пайызы келеді. Сатушыға («Тас-Құм» А.Қ.) түтынушылық активтілігі төмен бірнеше кішігірім сегменттерге қарағанда жалғыз активті түтынушыны қамтамасыз еткен тиімдірек. Нарық өнімнің белгілі бір маркасын түтынушылардың қажет етуі бойынша бірнеше сегментке бөлінуі мүмкін «Асфальтобетон» акционерлік қоғамы өнімнің тек бір ғана түрін сатып алатын абсолютті адал түтынушы бо-лып табылады. Ал «Темірбетон» акционерлік қоғамы, КСМК-5, 2-3 мл. ара-лығындағы өнімнің маркасын пайдаланатын белгілі бір түтынушылар қатарына жатады.

    Нарық сегментациясының белгілі бір негізгі формасы, тауарды сатып алуы бойынша түтынушыларды классификациялау болып табылады.

    2005 жылдың қаңтар айынан 2005 жылдың желтоқсан айларының ара-лығында завод түтынушылар тарапынан шығарылатын өнімнің сапасы мен сервисіне бірде бір арыз түскен жоқ. «Тас-Құм» акционерлік қоғамы нарық үлесін сақтау үшін марканың түрін сақтайды және негізгі түтынушылар бәсекелестердің маркасына назарын аудармас үшін барлық жағдай жасап отыр «Тас-Құм» акционерлік қоғамы нарықты дифференциалданған маркетингтің көмегімен басып алуға үмтылады.

    Дифференциалданған маркетинг сатудың үлкен көлеміне жетуге мүмкіндік береді, алайда бизнесті жүргізудің түрып қалуы да туьшдайды.

    Дифференциалданған маркетинг нарықтың бірнеше сегментін игеруді қарастырады, олардың әр қайсысына жеке бағдарлама жасалынады.

«Тас-Құм» акционерлік қоғамының коммуникациялық саясаты

    Маркетинг коммуникацияларын басқарушысының бақылау өрісі фирма жарнама бюджетінен әлде қайда кең жату керектегі сөзсіз нәрсе. Оның міндеті — фирманың бүкіл қауымы өздерінің басты мақсаты жоғары сапалы қызмет атқаруы және кәсіпорын бағасы қолайлы екендігіне түтынупшларды сендіру керек.

    Қазіргі фирмалар маркетинг коммуникацияларының күрделі жүйелерін басқарады. Фирма өзінің делдалдарымен, түтынушыларымен және әр түрлі контакт аудиторияларымен коммуникацияны қолдайды. Түтынушылар бір бірімен және басқа контакт аудиторияларымен қауесет, сыбыс сияқты ауызша коммуникациясымен айналысады. Сонымен қатар әрбір топ басқа қалғандарымен қарама — қарсы байланыста болады. Маркетинг коммуникация-ларының кешені (ынталандыру кешені деп те айтылады) төрт негізгі әсер ету құралдарынан түрады.

    Жарнама — тауарды не қызметті дербестелінбеген және идея түрлерінде, төлемді формада белгілі демеушінің атынан орындау.

    Өткізуді ынталандыру — тауарды немесе қызметті сатуды, не сатып алуды қысқа уақыт аралығында мадақтау шаралары.

    Насихат («паблисити») — тауарды, қызметті не іс үйымдастыру бірлігі тура-лы коммерциялық маңызды мәліметтерді немесе ақпараттың баспа беттерінде, не радио, теледидар, не сахнада мейірбанды ықылас — ілтипатпен демеушінің төлем ақысыз, дербестелінбеген түрде ынталандыру.

    Жеке сауда — бір немесе бірнеше потенциалды сатып алушылармен кездесіп кеңесу нәтижесінде тауарды сату мақсатында дәріптеу.

    Әр категорияға өзіндік арнайы сауда презентациясы, тауарды сататын жерде экспозициялау, сувенирлер көмегімен жарнамалау, арнайы көрмелер, жәрмеңке, демонстрациялау, каталогтар, сауда жарнама әдебиеттері, пресса, плакаттар, сыйлықтар, купондар сияқты коммуникация әдістері бар.

    Коммуникациялық тиімділіктің жоғары дәрежесіне жету үшін фирма өзінің тек қана ынталандыру кешені ғана емес барлық маркетингтік кешенін үйлестіру қажет.

    «Тас-Құм» акционерлік қоғамы өзінің өндіретін өнімі жағынан Алматы қаласы мен облысы бойынша ірі кәсіпорын, яғни монополист болғандықтан өнімді өткізуді ынталандыру, жарнамалауды аса қажет етпейді. Кәсіпорында коммуникация саясаты өте жақсы дамыған. Облыстық «Огни Алатау» газетінде кәсіпорынның қызметі, жетістіктері туралы мақалалар жиі-жиі жарық көріп тұрады.

 

 

3.3 Дағдарысқа қарсы басқару тиімділігі

 

Ұйымда болып жатқан барлық процестерді екі топқа бөлуге болады: баскарылатын және басқарылмайтын. Басқарылатын процестер — бүл аныкталған бағытта әсер ету арқылы өзгертуге болатын процестер. Баскарылмайтын процестер — бағыты мен мінезін қандайда бір себептермен өзгертілуі мүмкін емес процестер . Ол өз заңымен ағады. Нәтижесінде бұл про-цестер мәресіне жетеді.

    Басқарылатын және басқарылмайтын процестер белгіленген қатынаста және динамикалық өзгеріс жағдайында болып, басқару өнерінде көрініс табады. Басқарылатын процестер кейбір жағдайда басқарылмайтын немесе керісінше болуы мүмкін. Басқарылмайтын процестер анархияға және дағдарысқа әкеліп соғады, басқарьшатын процестерді әлсіретіп, басқару тиімділігін шектейді және бүл дағдарыс жағдайына әкеледі. Сөйтіп жағымсыз формадағы бюрократизм қуатты, шиеленіс жағдайын, басқару тиімділігінің төмендеуін тудырады.

    Сонымен қатар, басқарылатын процестер үйым дамуы және өміріндегі про-цестердің бәрінің бір бөлігін ғана сипаттайды, олардың өз басқару өлшемі бар, яғни, белгілі дәрежеге дейін басқарылады.

Мұндай түжырымнан кейін мынадай қорытынды шығаруға болады: бар-лық процестер басқарылатын бола алмайды, басқарылатын процестер абсо-лютті   басқарылмайды.   Бүл  жағдай  дағдарысқа  қарсы  дамуға  және   оны басқаруға тікелей қатысы бар.

    Дағдарыстарға — басқаруға болатын және бағыттауға болатын процестерді келтіруге болады. Бірақ олар стихиялық жағдайға айналуы мүмкін. Дағдарыс, басқарылмайтьш процестерді басқаруға тырысады, басқару механизмдерінің жоқтығынан, бірақ оны іске асыруға талпынудан, туындауы мүмкін. Бүл ресур-старды босқа шашуға әкеледі.

    Дағдарысқа қарсы даму — бүл алдын алу немесе дағдарыстан шығудағы басқарылатын, үйым мақсатына сай және оның объективті даму тенденцияла-рына сәйкес келетін процесс.

    Бізге белгілі, көптеген даму процестер үйымның үдемелі күрделілігімен си-патталады. Мүндай өндірісте, экономикада, әлеуметтік салада да болады. Өнімді жасау технологиясының қиындауы, оның өр түрлілігі және пайдалану аясы экономикалық байланыстардың күрделенуіне әкеледі, адамдар қызығушылығыда әр қилы болады. Бүл білім берумен, өмірдің, мәдениеттің және басқа да факторлардың урбандалуымен анықталады.

    Даму процестері циклды түрде болады, олардың өзгеруі, нақты өсім күрделілігі логистикалық қисықта көрініс табады. Ол пайда болу кезеңын сипат-тайды, күрделену процестерінің көрініс табуы, қалыптасқан негіздің таусылуы және ары қарайғы өзгеру потенциалының жинақталуы.

Логистикалық қисық сызық дамудың төрт кезеңін көрсетеді (3.4-сурет ).

1- жай басқару;   2 — өндірістің үдемелі күрделену жағдайындағы басқару; 3- өндірістің үдемелі күрделенуіне бейімделген басқару; 4- өндірістің сәйкес емес күрделенуін басқару (дағдарысты басқару).

   Егер үйым, өндіріс, фирма және басқалар осылай дамыса, онда басқару да дәл осылай дамиды. Өйткені басқару әлеуметтік- экономикалық жүйенің бөлігі болып табылады және оның барлық белгілеріне ие. Бірақта басқару дамуы «жылжытылған» логистикалық қисықпен жүреді. Бүл оның статусын көрсетеді, әлеуметтік-экономикалық жүйенің даму тенденцияларына қатыстылығын, жал-пы әлеуметтік — экономикалық жүйе процестерінің өзгеруіне шектеулі әсер етіп және оның мүмкіндіктерін көрсетеді.

    Дамудың бірінші кезеңы жәй басқаруды көрсетеді. Бүл басқару, өз мінезі мен байланысында, тиімділікті қамтамасыз етуде көп шығын қажет етпейді, өзінің функционалды мазмүнында көи түрлілікпен ерекшеленбейтін, үйымдастырудың қарапайым түрлерін қажет ететін кезең. Өндірістің үдемелі күрделенуін басқару өз дамуьшда өндіріс дамуынан озық түруы керек. Сол жағдайда ғана ол тиімді болады. Бүл басқарудың реконструкциясын талап етеді, әрине ол оның функционалды, үйымдастырушылық, мотивациялық, ақпараттық қатынасында қиындықтар тудырады, басқаруда білім беруді үйымдастыруды, ал құрылымдық зерттеуде кәсіптілікті талап етеді.

    Басқарудың даму тенденциясы, өндіріс дамуынан озық түруы, ьфғақтың бәсеңдеу кезеңімен ауысады және кейінгі реконструкциялануға потенциял жинақтайды. Мүнда өндіріс және басқару күрделілігіне жаңа сәйкессіздік туындауы мүмкін, басқарылатын жүйе және басқару қатыстылығының бүзылуы. Бүл дағдарысты басқару қауіпі.

    Дағдарысқа қарсы басқару, оны талдаудың осы көрінісінде, логистикалық қисық бүтақтарының өндіріс дамуының бастапқы және қорытынды кезеңта-рына және басқаруға максималды жақындау, және бүл тенденциялар ор-таншы кезең көрінісінде басқарудың даму тенденциясы өндірістік даму тенденциясына қатынасы максималды озық түру.

    Алдыңғы тарауларда айтылғандай дағдарыс қауіпі кез-келген сәтте туындайды, тіпті дағдарыс байқалмаған жағдайда да. Бүл басқарудағы әрқашан тәуекелділіктің болуымен, әлеуметтік — экономикалық жүйенің циклды дамуымен, басқарылатын және басқарылмайтын процестердің ара қатынасының өзгеруімен, адамдардың сүранысы мен қызығушылығының өзгеруімен түсіндіріледі.

    Әлеуметтік — экономикалық жүйені басқару белгілі мөлшерде әрқашан дағдарысқа қарсы болуы тиіс.

    Дағдарысқа қарсы басқару-бүл дағдарыс қауіпін көре білу, оның сим-птомдарын талдау, дағдарыс салдарының жағымсыз әсерін төмендету және осы факторларды кейінгі дамуға қолдану шараларын басқару.

    Дағдарысқа қарсы басқару мүмкіндігі ең алдымен адам факторларымен анықталады. Адамның дүрыс іс-әрекеті дағдарыс жағдайынан шығу жолда-рын табуға және іздеуге мүмкіндік береді, күрделІ мәселелерді шешуде ойды   шоғырландырып,   жиналғанды   пайдаланып,   оның   ішінде   мыңдаған жылғы     дағдарыстан     өту     тәжірибесін де     қолданып,     пайда болған жағдайларға бейімделу.

    Сонымен бірге, дағдарысқа қарсы басқару мүмкіндігі әлеуметтік-экономикалық жүйенің циклдық даму мінезін білумен анықталады. Бұл дағдарыс жағдайын көре білуге себебін тигізіп, оған дайын болуын көрсетеді. Ең қауіптісі бұл күтпеген дағдарыстар.

    Дағдарысқа қарсы қасқару қажеттілігі даму мақсатымен анықталады. Мысалы, экологиялық дағдарыс жағдайыньщ туындауы, адам өміріне, ден-саулығына қауіп төндіреді, дағдарысқа қарсы басқарудың жаңа құралдарын іздеп және табуын талап етеді, оған технологияны өзгерту туралы шешімдер қабылдануы жатады. Атом энергетикасындағы — дағдарыс жағдайы қауіпі жоғары іс-әрекет саласы. Бұл жерде дағдарысқа қарсы басқару қажеттігі техникалық персоналдар кәсіптілігін жоғарлатуда, тәртіпті күшейтуде, жаңа технология ізденісінде көрініс табады.

    Дағдарысқа қарсы басқару проблематикасы кең ауқымды және әр-түрлі. Бүл проблемалар жиынтығын төрт топқа бөліп көрсетуге болады (3. 5. сурет).

    Бірінші топ дағдарыс алдындағы жағдайды білу (тану) проблемаларын қосады. Бұл оңай шаруа емес — дағдарыстың басталуъш өз уақытында көре білу, алғашқы белгілерін табу, мінезін түсіну. Дағдарыстың алдын алу осыған байланысты. Дағдарыстың алдын алу механизмдерін құрап және іске қосу керек. Бұлда басқару проблемасы.

    Бірақ барлық дағдарыстың алдын алу мүмкін емес, оның көбін бастан кешіп, өту керек. Бүл басқарылу құралымен іске асады. Ол ұйымның дағдарыс кезіндегі іс-әрекет проблемаларын шешіп, дағдарыстыц шығу және оның салдарын жоюға ықпал етеді.

    Дағдарысқа қарсы басқару проблемаларының екінші тобы ұйым өміріндегі іс-әрекеттердің маңызды салаларымен байланысты. Бұл ең алды-мен іс-әрекеттегі методологиялық проблемалар. Оларды шешу процесінде басқару мақсаты мен миссиясы айқындалып, жолдары, дағдарыс жағдайындағы басқару әдістері және құралдары анықталады. Бұл топ қаржы — экономикалық мінездегі проблемалар кешенін құрайды. Сонымен қатар үйымдастырушылык және қүқықтық мазмұндағы, көптеген әлеуметтік-психологиялық проблемаларды қамтиды.

    Басқару технологиясын дифференциациялау (үшінші топ проблемасы). Ол өзіне дағдарыстарды болжау проблемаларын және әлеуметтік-экономикалық жүйенің дағдарыс жағдайындағы жүріс-түрыс нүсқаларын, қажетті ақпарат іздестіру мәселелерін және басқару шешімдерін жасауды қосады. Дағдарыс жағдайын талдау және бағалау мәселелерінің де үлкен мәні бар. Бүл жерде көптеген уақыт шектеулері, персонал дәрежелері, ақпарат жетіспеушілігі және басқалар туындайды. Бүл топта ұйымды дағдарыстан шығаруға ықпал ететін инновациялық стратегияны жасау мәселелерін де қарастыруға болады.

Дағдарысқа қарсы басқарудын процестері және технологиялары бөлімі де ерекшеліктерге ие. Олардың бастылары болып:

• Ресурстарды пайдаланудағы мобильділік, өзгерістер жүргізу, иннова-циялық бағдарламаларды жүзеге асыру;
• Басқару шешімдерін іске асыруда және технологияларды жасауда, багдарламалы — мақсатты ойларды қолдану;
• Басқару процестеріндегі уақыт факторларының жоғары сезімталдығы;
• Басқару шешімдеріне алдын ала және кейінге баға беруге аса көңіл бөлу және іс-әрекет баламаларын таңдау;
• Критерилерді пайдалану, шешімдерді жасаудағы сапа және іске асы-

ру;

    Басқару механизмі де өзіндік ерекшеліктерге ие. Қарапайым әсер ету құралдары дағдарыс алдында немесе дағдарыс жағдайында қажетті тиімділікті бермейді.

         Дағдарысқа қарсы басқару механизмінің басым бағыттары болып:

• Дағдарысқа қарсы шараларға бағытталған ынталандыру, ресурстарды үнемдеу қателіктерді болдырмау, абайлау, жағдайды терең талдау, кәсіби біліктілік және басқалар;
• Оптимизмге және сенімділікке орнығу, іс-әрекеттің әлеуметтік-психологиялық түрақтылығы;
• Кәсіби қүндылықтар интеграциясы;
• Мәселелерді шешуге және дамудың жақсы нүсқаларын іздеуге ини-циатива білдіру;
• Корпоративтілік, өз-ара келісімділік, инновацияны қолдау жөне іздеу.
  Осылардың   бәрінің   жиынтығы   басқару   стилінде   көрініс   табуы   тиіс, бұны тек менеджер іс-әрекетінің сипаты деп қана қарамай, сонымен қатар барлық басқаруды байытылған сипаты ретінде қарастыру керек. Дағдарысқа қарсы басқару стилі былай сипатталуы тиіс: кәсіби сенімділік, мақсатқа жетуге тырысу, бюрократияға қарсылық, зерттеушІлік көзқарас, жауапкершілікті қабылдау.

     Кейбір дағдарысқа қарсы басқару сипаттамалары нақтырақ қарастыруды талап етеді.

1. Дағдарысқа қарсы басқару функциялары — бүл басқару пәнін сурет-
   тейтін және оның нәтижесін анықтайтын іс-әрекет түрлері. Олар
   қарапайым сүраққа жауап береді: үтымды басқару үшін не істеу керек,
   дағдарыс алдында, процесінде және дағдарыстан кейін. Бүл қатынаста алты
   функцияны бөліп көрсетуге болады: дағдарыс алдындағы басқару, дағдарыс
   кезіндегі басқару, дағдарыстан шығу процесін басқару, калыпсыз жағдайды
   түрақтандыру (басқаруды қамтамасыз ету), жіберілген мүмкіндіктер мен
   жоғалтуларды минималдау, уақытылы шешім қабылдау (3.7. Сурет).

Осы іс-әрекеттің әр-қайсысы (басқару функциясы) өзіндік ерекшеліктерге ие, бірақ олардыц жиынтығы дағдарысқа қарсы басқаруды сипаттайды.

2. Барлық басқарудың дамуында екі қарама қайшылық интеграция жәце
   дифференциация — диалектикалық байланыста болады.

Дағдарыстардыц себептері:

1. Елдегі қаржылық — экономикалық жағдай;
2. Өткір бәсекелестік;
3. Басқарудағы кәсіби төменділік (қате шешімдер);
4. Тәуекелді даму (стратегия);
5. Дағдарысты басқару (қақтығыстар туғызушы, дағдарысты);
6. Күрделі әлеуметтік-саяси жағдай;
7. Табиғи апаттар.
8. Интеграцияны күшейту әрқашан дифференциацияның әлсіреуіне
   әкеліп соғады және керісінше. Бүл процестер логистикалық қисық тенден-
   циясында көрініс табады. Қисықтың қиын кездегі өзгерісінде интеграция мен дифференциация байланысы, басқаруды үйымдастырудың жаңа формасын немесе жаңа үйым түрін қалыптастырады. Бүл өзара іс-әрекетте ұйым дағдарысы нүктесі бар. Ереже бойынша бүл нүктелер, қауіпті сипаттайды «күйреу», үйымдастырушылық негіздердің бүзылуы. Дағдарыстан шығу — интеграция мен дифференциация ара қатынасының өзгеруі жаңаүйымдастыру негізінде басқару.
9. Ішкі және сыртқыны да, шексіз басқару жоқ. Бүл екі топ шектеулері
   де белгілі бір, бірақ өзгермелі арақатынаста болады. Бүл ара қатынастың
   қалай құрылуына байланысты, дағдарыс қүбылысының ықтималдығы
   өзгереді. Бірақ шектеулерді реттеуге болады, дағдарысқа қарсы басқарудың мәні де осында. Ішкі шектеулер, персоналды іріктеп алумен, оқытумен, немесе ынталандыру жүйесін жетілдірумен алынады. Басқаруды ақпаратпен қамту да ішкі шектеулерді жойып, тиімді басқаруга ықпал етеді. Сыртқы шектеулер маркетингтің дамуымен реттеледі, оның ішінде паб-лик релейшнз жүйесімен.
10. Дағдарысқа қарсы басқарудың маңызды сипатының бірі формальді
    және формальді емес басқару үйлесімділігі. Бүндай үйлесімділік әр-
    түрлілігінде дағдарысқа қарсы басқарудың рационалды үйымдастыру ай-
    мағы бар. Ол тарылып және кеңеюі мүмкін. Оның тарылуы, дағдарыс
    қауіпінің күшеюі немесе оның өткір көрінісінің қауіпінде байқалады.
11. Дагдарысқа қарсы басқаруда маңызды мәні перспектива таңдау
    мүмкіндігі және рационалды даму стратегиясын құру болып табылады.

Дағдарысқа қарсы басқарудың көптеген стратегиясы бар. Олардың маңыздылары мьшалар:

• дағдарыстарды ескерту, олардың пайда болуына дайындық;
• мәселені үтымды шешу одан өтуде дағдарыстың толығуын күту;
• дағдарыс қүбылыстарына қарсы түру, оның процестерін тежеу;
• резервтерді, қосымша   ресурстарды    пайдалану    арқылы    жағдайды түрақтандыру;
• есептелінген тәуекелге бару;
• дағдарыстан кезеңімен шығу;
• дағдарыс салдарын жоюга жағдай жасау.

         Потенциал өзгеру тенденциясы мен басқару тиімділігінде де дағдарыс қауіпі бар. Дағдарысқа қарсы басқару да басқалар сняқты аз тиімді немесе тиімдірек болуы мүмкін. Дағдарысқа қарсы басқару тиімділігі мақсатқа жету дәрежесін жүмсартумен, жою немесе дағдарысқа тартылған ресурстарды сәйкестендіріп позитивті пайдаланумен сипатталады. Бүндай тиімділікті нақты есепті көрсеткіш арқылы бағалау қиынырақ, бірақ оны талдау кезінде көруге болады және жалпы басқаруды бағалауда.

Дағдарысқа қарсы басқару тиімділігін анықтайтын негізгі факторларды бөліп көрсетуге болады.

1. Дағдарысқа қарсы басқарудың кәсіби біліктілігі және арнайы дайындық. Бүл жерде тек жалпы басқарудағы кәсіби біліктілік қана емес сонымен қоса, кәсіби білім және тәжірибе. Бүндай кәсіби біліктілік ар-найы оку процесінде туындайды, тәжірибені мақсатты пайдалану және қиын-қыстау жағдайда басқару өнерін дамыту.

   Кейінгі жылдары Ресей мен Қазақстанда дағдарысқа қарсы басқарушыларды     арнайы     дайындауға     үлкен     коңіл     бөлінуде,     олар кәсіпорында    азғантай    жоғалтулармен    дағдарыстан    шығуға    үлестерін тигізуі тиіс. Олардың кәсіби дайындығы дағдарыс жағдайьша бағытталған.

    Бірақта жәй менеджерлерді дайындау кезінде де қиын-қыстау жағдайда басқару қаблеттерін дамытуғада көп көңіл бөлінуі тиіс. Дағдарысқа қарсы басқару, барлық басқарудың элементіне айналуы тиіс: стратегиялық, креа-тивті, өндірістік, экологиялық, қаржылық және басқа.

2. Табиғатпен берілген және арнайы дайьшдық процесінде алынған
   басқару өнерін, дағдарысқа қарсы басқару тиімділігі факторлары тізімінде
   айрықша бөліп көрсетуге болады. Көптеген дағдарыс жағдайында жекелей
   басқару өнері, дағдарыстан шығу немесе жұмсартуда шенгуші фактор бо-
   лып табылады. Сондықтан дағдарысқа қарсы басқаруда, менеджерлерге
   психологиялық тестілеу жүргізу аса маңызды.
3. Тәуекелді шешім қабылдау методологиясы. Бұндай әдістеме
   құрылып және игерілуі тиіс, өйткені ол басқару шешімдерінің сапасына ай-
   тарлықтай әсер етеді, олар, өз уақытылы, мәселенің толық көрінісі,
   нақтылық, ұйымдастырушылық мән. Бүл қасиеттер дағдарысқа қарсы
   басқаруда ерекше мәнге ие.
4. Жағдайды ғылыми талдау, тенденцияларды болжау. Бұл факторлар дағдарысқа қарсы басқару тиімділігіне әсер етпеуі мүмкін емес. Болашақты көру бұл субъективті емес, нақтыға негізделген, ғьшыми
   дәлелденген талдау әрқашан жақындаған немесе өтіп жатқан дағдарыстың
   көз алдында түруына себебін тигізеді.
5. Дағдарыска қарсы басқарудың тиімді факторының бірі, корпора-
   тивтілік, ол ұйымды немесе фирмада әр-түрлі дәрежеде көрініс табады.
   Корпоративтілік — бүл барлық жүмысшылардың үйым мақсатына түсініп
   және қабылдауы, оған жетуге беріле жүмыс істеуге дайын болуы, бүл
   барлық іскерлердің ерекше интеграция түрі, әлеуметтік-психологиялык
   және үйымдастырушылық қатынас, бұл ішкі патриотизм және энтузиазм. Корпаративтілік дағдарысқа қарсы басқарудың сенімді тірегі болып та-былады. Бірақ бүл өздігінен пайда болмайды, ол басқару және мақсат эле-менті болып табылады, сонымен катар басқару механизмі құралы.
6. Лидерлік бұлда басқару тиімділігі факторлары жиынтығына кіреді. Бірақ барлық лидерлік емес. Оның көптеген түрлері мен модификациясы болады. Лидерлік тек менеджер түлғасымен аныкталмайды, сонымен қатар қаланған жұмыс стилімен, басқару персоналдары құрылымы мен, менеджерлерге деген нық сенім, билік авторитетімен, сенімділікпен. Лидерлікке арқа сүйеу дағдарыстан өтуде немесе оны жүмсартуда шешуші рөль атқаруы мүмкін. Ол үшін ізденіс және лидерлікті қалыптастыру керек.
7. Дағдарысқа қарсы басқару тиімділігінде оперативтілік және басқару
   икемділігі ерекше рөль атқарады. Дағдарыс жағдайында тез әрі шешімді іс-
   әрекетке сұраныс жиі туындайды, оперативті шараларға, туындаған
   жағдайларға байланысты басқарудың өзгеруі, дағдарыс жағдайына
   бейімделу. Бүл жағдайда инерттілік жағымсыз рөль ойнауы мүмкін .

     8.Дағдарысқа карсы  стратегия  және  бағдарлама сапасы.  Көп  жағдайда басқару    стратегияеымен        дағдарысқа        қарсы        дамудың        арнайы бағдарламаларын жасауда өзгертулер ентізуге тура келеді. Бағдарламалар және стратегиялар сапасы әр-түрлі болуы мүмкін. Бүдан дағдарысқа қарсы басқару тәуелді болмауы мүмкін емес.

9. Адам факторын жеке пункт ретінде бөліп көрсету керек. Кейбір
   жағдайда ол корпоративтілік және лидерлік басқару өнері факторларын си-
   паттайды. Бірақ дағдарысқа қарсы басқаруға, дағдарысқа қарсы команда —
   түсінігі қалыптасқан, дағдарысқа қарсы менеджерлердің жақын көмекшілері, оның ерекше сеніміне ие және дағдарысқа қарсы басқару бағдарламасын мақсатты іске асыруға қабілетті адамдар тобы. Дағдарысқа қарсы басқарудағы адам факторлары да дәл осылай жүмыс істейді.
10. Дағдарысқа қарсы басқарудың айтарлықтай тиімді факторы болып дағдарыс жағдайындағы мониторинг жүйесі. Ол арнайы үйымдастырылған іс-әрекет, ықтималдықты анықтауға және дағдарыстың нақты басталуын және оны уақытында табу және тани білу үшін қажет.

    Мұндай жүйенің қажеттілігі мен тиімділігін жақсылап сүйреттеу үшін оны атом электростанциямен теңестіруге болады. Ондағы реактор жүмыс процесі қайшылықтарын сипаттайтын, көптеген көрсеткіштермен бақыланып отырылады. Оның жағдайын бағалау қиын, персоналдардан қажетті тәртіпті талап етеді.

    Бүгінгі күні, атом реакторының жүмысына жаңа мониторинг жүйесі ойластырылған, ол салыстырмалы қарапайым түрде оның жағдайын бағалауға мүмкіндік береді: операторлар компьютер экраны арқылы бақылай алады, ол атом электростанциясының жүмысындағы негізгі дағдарысқа қарсы көрсеткіштер ара қатынасын сипаттайды. Симметриялар^-дың бүзылу көрінісі — апатты жағдайдың туындау белгілері, мүмкін бола-тын дағдарыс көзқарасынан қауіпті. Осыған сәйкес дағдарыс жағдайының мониторингі, дағдарысқа қарсы басқару жүйесінде де болуы мүмкін. Бүл жердегі тиімділік компьютерлерді қолдану және арнайы маманданған опе-раторлар жүмысы болып табылады.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Экономикалық дағдарыс тобынан қаржы дағдарысьщ бөлек алып қарауға болады. Ол фирмадағы қаржы жүйесі жағдайын немесе қаржылық мүмкіндігінің қайшылықтарын сипаттайды. Бүл экономикалық процестердегі дағдарыстың ақшалай көрінісі.

     Әлеуметтік дағдарыс әр түрлі әлеуметтік топтардың қақтығысы немесе қайшылықтардың өршуінен туындайды: жүмыскерлер мен жүмысберушілер, кәсіподақтар     мен     кәсіпкерлер,     әр  түрлі  мамандықтағы  жүмысщьідар, персонал   және   менеджерлер   және   т.б.   Көбінесе   әлеуметтік   дағдарыс, экономикалық   дағдарысты   толықтырушы   немесе   жалғастырушы   больш табылады,  кей  жағдайда  өздері  де туындайды,   мысалы   басқару стилінде, еңбек     талаптарымен     келіспеген     жағдайда,     экологиялық     мәселелер қатынасында, патриоттық сезімде.

     Әлеуметтік дағдарыс тобында саяси дағдарыс айрықша орын алады. Бұл -қоғамдағы     саяси     құрылым     дағдарысы,     билік     дағдарысы,  қоғам басқарудағы   әр   түрлі    әлеуметтік топтар мүддесін іске асыру дағдарысы. Саяси    дағдарыс,    тәртіп    бойынша   қоғам дамуындағы барлық жактарды қозғап, экономикалық дағдарысқа ауысады.

     Тиімді дағдарысқа қарсы басқаруды үйымдастыру бір жақты теоретико — методологиялық базаны қажет етеді, ол дағдарыс құбылыстарының пайда болу заңдылықтарын түсінуге, әлеуметтік-экономикалық дағдарыстың мәнін ашуға, қарама — қайшылықтарлың шиеленісуінің объективтілігін және субъективтілігін көрсету, әр түрлі масштабтағы дағдарыстардың тууы жекелей компаниялардың тоқырауынан әлемдік экономиканың глобальды депрессияға үшырауына дейін әкеледі. Бірақта, бүл пародоксальды көрінгенімен, қазіргі теорияда әлеуметтік-экономикалық дағдарыстардьщ заңдылықтарын ашатын фундаментальды методологиялық әдістер жоқ. Сонымен қатар, үзақ жылдар бойы теорияда, нарықтық өзін-өзі реттеу мүмкіндіктерінен асып түсетін, көзқарастарға ие болды.

     Дағдарыс қүбылыстарының пайда болу мәні мен себептеріне, әр түрлі теориялық мектеп өкілдерінің көзқарастарын талдай отырып, әр түрлі түсініктерді шығаруға болады — таза субъективтіден, яғни сүраныс пен үсыныстың психологиялық концепциясьшың өзгеруімен, өндірушілер мен түтынушылардың пессимистік немесе оптимистік көңіл-күйде болуынан, қатаң, барлық экономикалық дағдарыстардың ішінен ең бірінші себеп — ка-питалистік өндіріс жүйесіндегі таптық келіспес қайшылықтар мүддесіне дейін. Жеке тәуелсіз зерттеушілердің теориялық жағынан айырмашылығы, өздерін ешқандай экономикалшық мектепке қатысы жоқтығын айта оты-рып, кең ауқымды ғылыми познцияның барын айтуда.

    Экономикалық дағдарыстар себептеріне деген көзқарастар біршам қарама-қайшы. Және бүған объективті себептер аз емес. Артық өндіріс циклдлығына әсер ететін бір ғана факторлардың, өр кезеңде әр түрлі және же-келей елдерде көрініс табуы өзіндік ерекшеліктерге ие. Көптеген экономистер циклдылықтьщ үзақтылығын ғылыми-техникалық прогреспен байланыстырады. Негізгі капиталдың активті бөлігі 10-12 жылда моральды тозуға үшырап отырды. Бүл экономикалық жандануға стимул болу үшін оларды жаңартып отыруды талап етеді. Алғашқы серпіліс болып, құрал жабдықтар мен технологияны ауыстыру болса, ал негізгі капиталдың жаңаруы, экономика-лық цнклдлықтың материалды негізін қалайды.

    Біздің ойымызша дағдарысқа қарсы басқару методологиясындағы пікір талас сүрақтарының бірі, дағдарыс қүбылыстарымен күрестегі стратегия мен тактиканы жасаудағы концептуалды қарастырудың реактивті және проактивті диалектикасы. Проактивті және реактивті дағдарысқа қарсы басқару проблематикасын салыстырып қарау, соңғы уақытқа дейін дағдарысқа қарсы менеджменттің басты сүрақтарына кірмеді. Әзірге «проактивті дағдарысқа қарсы басқару» термині кең қолданыс тапқан жоқ, және жекелей ғалымдар әртүрлі түсіндіріп жүр.

    Біздің ойымызша, проактивті дағдарысқа қарсы басқаруда объективті, теңестірілген тұрғыдан қарастыру кезінде оның дағдарыспен күрес кезіндегі басым бағыттарны ғана емес, сонымен қатар кемшіліктерін еске-ре кеткен жөн. Дағдарыс қүбылыстарын басқаруда проактивті әдісті таза түрде қолдану, біржақты шектелген. Әрине, алдын-ала сәйкестендірілмеген, аз белгілі құбылыстар қандай да бір дағдарысқа қарсы әдістерге қиындық туғызады.

    Дағдарысқа басқарудың проактивті концепциясын жасағанда тікелей дағдарыс қүбылыстарын аз болжануын ескеріліп, онымен күресте реактивті әдісті қолданған жөн. Жекелеген жағдайда стратегиялық сұрақтарды шешу кезінде мақсатты түрде дағдарыс жағдайының толысу тактикасын таңдау қажет. Мысалға,   макродеңгейде   басқаруда   үкмет   белгілі   бір үзілісте, халыққа білгісіз шараларды жүргізер алдында ұстап тұра алады (салықтың көтерілуі, тұтыну тауарларының импортына шектеу қойлғанда және т.б.)-

    Біздің ойымызша, дағдарысқа қарсы проактивті басқаруды кешенді түрде, әртүрлі кең әдіс жиынтығын қолданатын, бастысы, басқару моделі мәнінің қалуы, ал оның ішінде: дағдарыс қүбылыстарының қарама-қайшы күшті іс-әрекетінің максималды мүмкін болатын ескертулер мен алдын-алуларды пайдалану және болып жатқан дағдарыс қүбылыстарымен белсе-не күресу.

    Көптеген өндірістік-коммерциялық іс-әрекеттегі стратегиялық қайта құрулар, дағдарысқа қарсы шараларға қосымша күш түсіреді. Мысалы, өндірістің тік интеграциясы өндірістік-технологиялык тізбектегі шикізат өндіруден бастап, дайын өнімді фирмалық сауда орындарында өткізуге дейін, қажет жағдайда сатудан кейінгі қызметті ұйымдастыру, аталған биз-нестің орнықтылығын жоғарлатудьщ стратегиялық іс-әрекеті болып табыла-ды. Нөтижесінде аталған корпорациядағы тікелей интеграцияда дағдарысқа қарсы потенциялының артуы байқалады, ейткені дағдарыс қүбылыстарының алғы шарттарының бірі, шикізат бағасының күрт өсуі немесе жартылай фаб-рикаттардан бастап, дайын өнімді көтерме сатып алушылрмен шиеленіске дейінгі қүбылыстар жойылады.

    Дағдарысқа қарсы басқарудың бүтіндігі барлық басқару бөлімшелерінің өзара іс-әрекетінің дәлдігімен, (немесе макродеңгейде мемлекеттік реттеу ор-гандары) дағдарысқа қарсы басқару бағдарламасын жасаудан және іске асы-руда көрініс табады. Соңғы пункт болып дағдарысқа қарсы басқарудың ғылыми-әдістемелік базасын жасау болып табылады.          Біздің қөзқарас бойынша, дағдарысқа қарсы басқару проактивті әдісінің стратегиялық мақсаты, орнықты даму теориясы болып табылады, оның мәні дағдарыс құбылыстарын көре білу мен мүмкіндіктерінде көрініс табады, дағдарыс жағдайларына белсенді қайшы тұру, бірінші кезекте, профилактикалық және ескертпелі формаларын және әдістерін қолдану, ал мүмкіндігінше -кейбір дағдарыстардың пайда болу себептерін түп орнымен жою.

    Дағдарысқа қарсы проактивті әдісті қолдану жағдайды толықтай шеш-пейді, бірақ жоғары табысты өндірістік — коммерциялық қызметте ішкі себеп-терден туындайтын мүмкіндіктерді пайдалануға катаң шектеулер орнатады, егер жоғары табыс табу коммерциялық және өзге тәуелділіктермен тура байланыста болса. Әрине, басқа да әдістер болуы мүмкін (венчурлық опера-цияларды жүргізу), бірақ бүл мүқият дәлелденген бірыңғай шаралар болуы керек,   әрине   олар,   үзақ   мерзімді   орнықты даму стратегиясының жалпы мәнін жоғалтпауы керек.

    Кәсіпорынның қалыпты дамуында әртүрлі ауытқулар болады және ол қателіктерге әкелуі мүмкін (үнамсыз дамуға және кәсіпорынды қауіпті жағдайға қояды немесе оның өміріне). Егер даму қателіктері уақтылы ес-керілсе, онда қалыпты дүрыс даму бағытына түзетулер енгізуге болады. Ең алдымен дүрыс бағытқа түзетулер енгізу үшін, дағдарыс жолдарын және дағдарыс процестерінің даму кезеңтарын жақсы білу қажет.

    Жеке үйым қызметі барысында дағдарыс туындауы мүмкін бе? Бүл қазіргі басқару проблематикасындағы маңызды сүрақ. Дағдарыс мүмкіндігі тәуекелді дамумен анықталады, онда дағдарыс пайда болу ықтималдығы көрініс табады, дағдарыс жағдайының қауіптілігі. Бүндай қауіп әрқашан болып түрады.

    Сыртқы факторлар үйымының жүмыс істеу және оған тәуелді экономика-лық жағдайды сипаттайды. Егер экономика жүйелі дағдарыс жағдайында болса, онда ол жеке үйым жағдайына да әсерін тигізеді. Бірақ әр қайсысына әр түрлі әсер етеді. Бәрі үйым сипаты мен қызмет аясына байланысты (мемлекеттік, же-ке, ірі, кіші, коммерциялық, өндірістік және басқа), сонымен қатар оньгң ішкі жағдайына(экономикалық потенциал, кәсіпқой басқару, персонал, әлеуметтік атмосфера және басқа).

    Кәсіпорында дағдарыстың пайда болу факторлары әр-түрлі болуы мүмкін. Дағдарысты даму симптомдарын көре білу өте маңызды, өз уақытында дағдарысқа қарсы басқару бағдарламаларын іске қосу мүмкіндігі болуы үшін. Дағдарыс факторларының, симптомдарын және себептерін ажырата білу қажет

    Менеджмент үшін дағдарыс жайлы білу, жүйе өміріндегі мүмкін бола-тын жағымсыз және жағымды салдарды арттыру үшін жасалатын шара-ларға негіз болады. Ол үшін жүйенің қай өмірлік цикл кезеңында түрғанын, өтпелі кезеңнің қай түрі болатындығын (кей жағдайда түрлер жиынтығы) және процесс қандай тереңдікте болжанатындығын білу қажет. Бүның бәрі зерттеліп жатқан жүйе өміріндегі циклдылық модельдерді қолдануын анықтайды, ал өндірістік жүйе (үйым, фирма, кәсіпорын және тағы басқа), ретінде және басқаша жаратылған және бағытталған жүйе секілді, өмірдің циклдылық заңына бағынады.

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Антикризисное управление подред. Э.М. Короткова — Инфра — М, 2001.
2. Антикризисный менеджмент под ред. А. Г. Грязновой — М.: Экмос 1999.
3. Нурмуханова Л.К. Природа кризисных явлений в рыночной экономике // Мысль. — 2004. -№ 3. — с. 52-60.
4. Нурмуханова Л.К. Концептуальные подходы к организаций антикризис-ного управления // Саясат. — 2004. — № 3-4. — с. 102-107
5. Мухамбетов Т. И., Нукушев А. Г. Банкротство и антикриэисное управ-ление предприятием  Учебник: Алматы, 2000.
6. Е. В. Новоселов, В. И. Харламов Введение в специальность «Антикри-зисное управление» «Дело» М. 2001.
7. Н. В. Родионова   Антикризисный менеджмент  Уч. пособие ЮНИТИ М: 2000.
8. Питер Дойль Менеджмент стратегия и тактика.  Питер: С-Петербург, Москва, Минск  
9. Шумпетер Й. Теория Экономического развития. М.: Прогресс, 1982.
   Ю.Буайе Робер. Теория  регуляции: Критический   анализ: Пер. с фр. М.:

РГГУ, 1997.

11. Стратегия и тактика антикризисного управления: Учебник. / Под ред. С.Г.Беляева, В.И.Кошкина. М.: ЮНИТИ, 1996.
12. Стратегия и тактика антикризисного управления фирмой/ Под ред. А. П. Градова, Б. Й. Кузина. СПб.: Специальная литература, 1996.

ІЗ.Экономическаятеория национольной экономики и мирового хозяйст-ва. М., 1997.

14. Абалкин П. «К цели через кризис» М.гЛуч, 1992.
15. МаевскийВ. И. Макроэкономические аспекты становления социально-рыночного хозяйства. М.: ЙЭ РАН, 1998.
16. Шакум М. Л. Экономика России:  От кризиса к стабильности и ус-тойчивому росту. М.: Глобус, 1999.
17. Яременко Ю. В. Причины и послетствия экономического кризиса
    //Проблемы прогнозирования. № 4. 1997.
18. 18. БелоусовА. Р. Российская экономика в условиях системного кризиса:

состояние и перспективьі развития

// Проблемы и прогнозирования. 1997. № 2. 18.Грабовый П. Г. и др. Риск в современном менеджменте. М.: Аланс, 1994

19. Государственное регулирование экономики в современном мире М.:
    Наука, 1989.
20. Умарова Д. М. Государственное регулирование кризисных ситуаций
    // ҚазЭУ хабаршысы. 2005. -№2. -с. 117-120.

21,Антикризисное управление: принятие решени на краю пропости // Проблемы теорий и практики управления. 1999. №4. -с. 94-103.

22.Рамазанов А., Рузанов Р. Банкротство как инструмент оздоровления на-циональной экономикий. Транзитная экономика. -2004. №4-5-с. 103.

23. Кенжегузин М. Б. Доданов В. А. Экономические реформы: кезеңы, про-блемы, итоги. // Отан тарихы. 2001. № 4. — с. 12-21.
24. Реформы и Экономика // Экономика и право Казахстана. — 2005. № 21. ~с. 16-21.
25. Жиленко Г. Экономика РК в годы реформирования // Экономика и статистика. — 2000. — № 1. — с. 117-124.

25.Есентугелов А. 10 лет с экономической реформой // Континент. -2004. -№1.-с. 16-21.

26. Антикризисные меры Правительства РК // Экономика и прово Ка-
    захстана. -1998. №18. -с. 2-3.
27. Казахстан и мировой экономический кризис //КазПравда. -1999.
    30 января.

28.Абуталипов Ж.   Шаг еще шаг: Антикризисная программа в действии // Казахстан: Экономика и жизнь. 1994. №2.-с. 14-18.

29. Коваленко О. Антикризисные   меры   от   правительства.   Слово   за парламентом. // Казахстанская правда. -1999. — 4 февраля.
30. Нукушев А. Анализ вероятности банкротства. // Транзитная эконо-мика.-2000. №3.

 

31. Канаданов Е. Банкротство: теория и практика. // Юридическая газе-та. 2000. 23 февраля.
32. Райханов Н. Реформа және дағдарыс. // Ақикат. -1995 №7-31бет.
33. Бакин А. Дағдарысқа дайын тұрайық. //Егемен Қазақстан 1999
    8 сәуір.

34.Сәйкенов Б. Дағдарыс тамыры тереңде емес.//Егемен Қазақстан 1999

16 сәуір. 35.Куватов Р.   Новое слово о преодолении кризисного состояния экономи-

ки. //Транзитная экономика. — 1999. № 5-6. -с.127-132.

36. Рамазанов А. Риск хозяйственного кризиса и механизмы реабилитадии // Евразийское сообщество. -2005. -№ 2. — с. 61-69.
37. А. Джаксыбеков Неждать, а действовать! //Время. 2005. №50-с.П.
38. Стратегия индустриально-инновационного развития Республики до
    2015 г. // Казахстанская правда. -2005. -21мая.
39. О дальнейших мерах по реализации Стратегий развития Казахстана до 2030 года. // Казахстанская правда —2005. -19 август.
40. План мероприятий реализации I кезеңа СИИР // Панорама. 2005. — 26 де-кабрь.
41. Программа Правительства РК на 2005-2006 г. // Собрание актов Прези-дента РК и Правительства РК-2005. -№ 32. — с.117-120.
42. Антикризисное управление: Модульная программа для менеджеров
    «Управление развитием организации» Модуль 11. М.: Инфра-М, 1999.
43. Лунев В.Л. Тактика и стратегия управления фирмой. М.: ЗАО «Фин-пресс», 1997.
44. АнсоффИ. Стратегическое управление. М.: Экономика, 1989.
45. Коротков Э.М. Концепция менеджмента. М.: Дека, 1996.
46. Саймон Г. и др. Менеджмент в организациях: Пер. с англ. М.: Экономика, 1995.