Дипломдық жұмыс. Кәсіпорынның негізгі қорларын талдау («Мұнайгазқұрылыс» ААҚ мысалында)

Кәсіпорынның негізгі қорларын талдау («Мұнайгазқұрылыс» ААҚ мысалында)

ЖОСПАР

КІРІСПЕ

БӨЛІМ. НАРЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙДАҒЫ НЕГІЗГІ ҚОРЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ МАҒЫНАСЫ
- Нарықтық қорлар экономикалық категория ретінде және олардың өндіріс процесінде рөлі
- Негізгі қорлар қозғалысы, жағдайы және бар болу көрсеткіштері
- Негізгі қорларды бақылау
- Негізгі қорлардың тозуы және амортизациясы

2 БӨЛІМ. НЕГІЗГІ ӨНДІРІСТІК ҚОРЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ТАЛДАУ

Кәсіпорын қызметінің технико-экономикалық көрсеткіштерін талдау
«Мұнайгазқұрылыс» ААҚ негізгі қорлар динамикасын және құрылымын талдау
Негізгі қорларды тиімді пайдалануды талдау
Негізгі қорларды тиімді пайдаланудың көрсеткіштері мен факторларын талдау

3 БӨЛІМ. НЕГІЗГІ ҚОРЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫ КӨТЕРУ

ЖОЛДАРЫ МЕН РЕЗЕРВТЕРІ.

Негізгі қорларды тиімді пайдалануды көтеру резервтері
Кәсіпорынның негізгі қорларын тиімді пайдалану жолдарын жоғарылату

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Кіріспе

Нарықтық қатынастарға өтумен байланысты әр бір қоғам даму жолдарын таңдау алдында тұрады. Нарықтық экономикада шынайы экономикалық процестердің қиындығы, олардың қайшылығы және біртекті еместігі қоғамның прогрессивті тенденциялардың дамуына жауап беретін экономикалық саясаттың бағыттарын таңдау үшін айтарлықтай қиындықтар туғызады.

Қазіргі экономика – бұл бір-біріне қайшы келетін топтар қатынасы: нарықтық қатынастар жүйесі және барлық экономиканың саналы реттелуі.

Бұл мәселелерді шешу үшін кәсіпорынды тек қана техникалық потенциалмен қамтамасыз етіп қоймай сонымен қатар оларды пайдаланудың тиімділігін көтеру қажет.

Өнім өндірісі және қызмет көрсету процессінде келесі экономикалық ресурстардың түрлерін пайдаланылады: табиғи ресурстар (жер, сулы және тоғайлы, жер қойнауы); еңбек ресурстары (адамдар және олардың қызмет көрсету және тауарларды шығару мүмкіндігі); өндіріс қорлары (өндірістік ғимараттар, құрылыстар, станоктар, тасымал құралдары, материалдар, шикізат, энергия, запас бөлшектер және т.б.), адамдардың кәсіпкерлік қабілеттілігі.

Өндірістің заттанған құралдары кәсіпорын капиталы деп аталады. Капитал өндіріс құралы ретінде өнімді шығаруға қатысатын, бірақ өндіріс процесінде олардың функциясы бойынша ажыратылатын еңбек құралдары және еңбек заттары болып бөлінеді.

Еңбек құралдары негізгі өндірістік қорлардың заттай мағынасын құрайды, яғни негізгі капиталды, ал еңбек заттары айналым капиталын құрайды.

Негізгі қорлар өндіріс сферасында функциянирленеді және республиканың ұлттық байлығының басты бөлігін құрайды. Олар республиканың, кәсіпорынның техникалық потенциалын анықтайды, олардың құрамының сапалығынан және жағдайынан өндіріс темпінің өсуі байланысты.

Нарықтық жағдайда кәсіпорын меншік формасына байланыссыз өзінің меншілігінің, амортизациясының, пайдасының, кредиттерінің есебінен құрал-жабдықтарды алады, цехтер салады. Өндіріс тиімді болу үшін, ал негізгі өндірістік қорларды құруға және сатып алуға жұмсалған қаражаттар бекерге жоғалтылмауы үшін негізгі қорлар толық және тиімді пайдалануы қажет. Кәсіпорын негізгі қорларын қалай пайдалануына қарай олардың пайдасы байланысты болады, демек кәсіпорынның ары қарай дамуы да осыған байланысты.

Осыдан дипломдық жұмыс тақырыбы «Кәсіпорынның негізгі қорларын тиімді пайдалануды талдау» таңдалады. Пайдалану анализі және негізгі қорлар есебінің мәселесіне келессі экономист ғалымдардың Е.Е. Савицкая, Л.А. Виногоров, Г.В. Снитко және т.б. жұмыстары арналған, олардың еңбектері осы жұмыста тақырыпты ашу үшін пайдаланған. Осы ғалымдармен негізгі қорлардың есебі және анализі облысында теориялық және методологиялық сұрақтарға айтарлықтай еңбектер енгізген.

Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде «Нарықтық жағдайдағы негізгі қорлардың мәні және мағынасы» таңдалған тақырыптың теориялық негіздері беріледі, яғни негізгі қорлар нені көрсетеді, кәсіпорынның техникалық потенциалы қалай, негізгі қорлардың классификациясы, құрамы және құрылымы зерттеледі. Қазіргі жағдайға негізгі қорлардың мағынасы және мақсаттары келтірілген. Негізгі қорлардың амортизациясы оның жәй-жәй қалпына келу процесі ретінде зерттеледі. Кәсіпорынның негізгі қорларының әр түрлі бағалануы қарастырылады.

Дипломдық жұмыстың екінші бөлімі анализ жасауда және дипломдық жұмысты жазуда база ретінде пайдаланылатын «Мұнайгазқұрылыс» ААҚ негізгі қорларын талдауға арналған. Талданып отырған кәсіпорын қызметін толықтай көрсету үшін екінші бөлімнің бірінші бөлігінде оның экономикалық жағдайын сипаттайтын барлық технико-экономикалық көрсеткіштеріне талдау жүргізіледі. Кәсіпорынның 2 жылдық мәліметтерін пайдаланып олардың абсолютті өзгеруін, көрсеткіштердің өсу темпін, оларды тиімді пайдалануды және т.б. анықтауға болады. Кәсіпорынның дамуына байланысты болатын оның техникалық потенциалын тереңірек зерттеу үшін, олардың пайдалануындағы әлсіз жақтарын шығару үшін, негізгі қорлардың барына және қозғалысына, техникалық жағдайына талдау жүргізіледі. Негізгі қорлардың тиімді пайдалану көрсеткіштерінің анализі, олардың ішінде бізде негізгі қорлардың қорқайтарым және қор сыйымдылық көрсеткіштері бар. Олардың өзгеру себептері, оларды өзгертетін факторлар зерттеледі.

Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде кәсіпорынның негізгі қорларын тиімді пайдаланудың негізгі жолдары және бағыттары келтірілген. Оларды пайдаланудың анализін және есебін жүргізуді жетілдіру. Кәсіпорынның негізгі қорларының активті бөлігін құрайтын және оларды тиімді пайдалануды арттыру кәсіпорынның экономикалық жағдайын жақсартуға және оның дамуына алып келетін анализденетін кәсіпорын үшін құрылыс техникасын дамыту перспективалары және тенденциялары қарастырылады.

Дипломдық жұмыстың методологиялық негізгі болып кәсіпорында негізгі қорлардың есебі және анализі сұрақтарын қамтитын нормативтік, заңдылық, арнаулы, кезеңдік әдебиеттер табылады.

Бөлім 1. Нарықтық жағдайдағы негізгі қорлардың экономикалық мәні және мағынасы

1.1. Нарықтық қорлар экономикалық категория ретінде және олардың өндіріс процесінде рөлі.

Кәсіпорынның негізгі белгісі – оның меншігінде, шаруа жүргізуінде немесе оперативті басқаруында жекешеленген мүлкінің бар болуы. Ол кәсіпорынның функционирленуінің материалды-техникалық мүмкіндігін, оның экономикалық сенімділігін және дербестігін қамтамасыз етеді. Белгілі бір мүліксіз ірі, кіші кәсіпорындар немесе жеке кәсіпкерлер өзінің қызметін жүзеге асыра алмайды.

Негізгі қорлар – бұл өзінің құнын бөлектеп жоғалатын және ұзақ кезең бойы натуралды қалпын өзгертпей сақтайтын материалды заттай құндылықтар.

Негізгі қорлардың кеңейтілген қайта өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты олар өндірістік және өндірістік емес негізгі қорлар болып бөлінеді.

Өндірістің әр бір процесі өндіріс қорларының қатысуымен жүзеге асырылады, олар келесідей болып бөлінеді:

Еңбекке заттары (материалдар, шикізаттар, сатып алынатын жартылай фабрикаттар);
Еңбек құралдары (станоктар, машиналар және т.б.).

Еңбек құралдарын басқару нәтижесінде адам еңбек затына тікелей әсер етеді және өндіріс процесінде еңбек өнімін шығарады.

Еңбек процесінде ресурстарға және оларды тұтыну қатынасынан көпшілігінде шығарылатын өнім көлемі, олардың сапалылығы, жұмысшының оның жанұясының пайдасы және өмір сүру деңгейі, ал ақырғысында ел халқының терең экономикалық дағдарысын анықтайтын бірден-бір себеп болып адам өмірінде бағаның көтерілуі ресурстардың тиімсіз пайдалануы табылады.

Ресурстар болып жоғарыда айтылғандай мемлекет оның әкімшілік орталықтары, кәсіпорындар, қоғамдық ұйымдар, мекемелер, жанұя, жай адам иемденетін өндіріс құралдары, барлық мүмкін байлық қорлары, құндылықтар табылады. Ресурстар материалдық, адамдық, қаржылық және табиғи болып бөлінеді. Осы жұмыста олардың ішінен біріншісі қарастырылған.

Негізгі қорлар – бұл еңбек құралдарына заттай айналған өндірістік қорлардың бөлігі, ұзақ кезең бойы өзінің натуралды формасын сақтайды, өнімге өз құнын бөлектен ауыстырады және тек қана бірнеше өндірістік циклдарды жүргізгеннен кейін өтеледі.

Ресурстарды негізгі және айналымға бөлудің негізіне өндірісте жүргізетін, және өз құнын шығарылатын өнімге, қызметке ауыстырудың әр түрлі сипатына әр мәнді принцип қойылған. Негізгі қорлар өзінің әлеуметтік мәніне қарай меншік объектісі болып табылады және тұтынушылық құн, пайдалы заттар, сонымен қатар еңбекте тұрып қалған құн секілді натуралды түрде көрінеді.

Құрылыс кәсіпорындарының негізгі қорларына келесілер жатады: жылжымайтын мүлік (жер учаскілері, ғимараттар, құрылыстар және т.б. жылжуы мүмкін емес жермен байланысты объектілер), көлік құралдары, құрал-жабдықтар, өндірістік және шаруашылық инвентарь, арнайы инструменттер және басқа да құрал-жабдықтар (библиотекалық қор, музей құндылықтары, тірі әлем экспонаттары және т.б.).

Құрылыс кәсіпорындарының негізгі қорлары олардың материалды-техникалық базасының негізін құрайды, олардың өсімі және жетілуі өнімнің сапасын көтеруінің және бәсеке қабілеттілігінің негізгі шарты болып табылады.

Негізгі қорларды көптеген өндірістік циклдер ішінде пайдаланады, олар жәй-жәй тозады, қасиетін және қалпын сақтап өзінің құнын жаңа шыққан өнімге ауыстырады.

Негізгі қорларға қарағанда айналым қорлары бір өндірістік процеске қатысады және өзінің құнын шыққан өнімге толықтай ауыстырады (мысалға, құн өзінің құнын жаңа пайда болған өнім-нанға толықтай ауыстырады).

Материалды активтер сатып алыну мақсатына байланысты негізгі қорлар есебінде, құрамында, тауарлы-материалдық қорларда немесе қаржылық инвестицияларда көрінеді, ал қайта сату мақсатымен сатып алынған болса – тауарлы материалдық қор құрамында; ұзақ уақыт бойы қаржы салу мақсатымен сатып алынған болса қаржылық инвестиция болып көрінеді.

Негізгі қорлар өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты төмендегілерге бөлінеді:

өндірістік – бұл өндіріс процесіне тікелей қатысатын немесе оған жағдай жасайтын негізгі қорлар. Оның құрамына өндірістік ғимараттар және құрылыстар, машиналар және құрал-жабдықтар, өлшейтін және бақылайтын құралдар және жабдықтар, лабораториялық құралдар, көлік құралдары, өндірістік және шаруашылық инвентарь, инструменттер, көпжылдық отырғызулар. Негізгі өндірістік қорларды пайдалануды сипаттайтын экономикалық жалпылығын көрсеткіш болып қорқайтарым табылады, ол натуралды немесе ақша өлшеміндегі негізгі қорлардың бірлігіне өнім өндірісін сипаттайды;
өндірістік емес – тұтынуға белгіленген негізгі қорлар. Олар өндіріс процесіне қатыспайды, кәсіпорын жұмысшыларының мәдени-тұрмыстық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін арналған.

Тәнділігі бойынша негізгі қорлар келесідей бөлінеді:

меншікті – ол субъектке тиесілі және оның балансында болатын негізгі қорлар;
арендаға алынған – ол басқа бір субъекттен аренда шартымен белгіленген бір мерзімге алынған негізгі қорлар. Ағымды аренда кезеңде оны аренда берушінің балансында болады, ал арендаға алушы шотында 001 «Жалға берілген негізгі қорлар» көрсетіледі. Арендаға берілген негізгі қорлар қатарына ұзақ мерзімге жалға берілген негізгі қорлар жатады, егер арендаға алушы келісім шартта белгіленген сатып алу құнын аренда уақыты біткеннен кейін немесе бітпей тұрып өткізсе, онда ол аренда алушының меншігіне өтеді. Оларды сәйкесінше 121, 122, 123, 124, 125 субшоттарда «Ұзақ мерзімді жалға берілетін негізгі қорлар» есептейді.
қозғалыстағы — өндірісте және шаруашылық қызметте пайдаланылатын негізгі қорлар;
тоқтап тұрған – уақытша пайдаланылмайтын негізгі қорлар;
запастағылар – қозғалыстағы негізгі қорларды жөндеуде, аварияда немесе жойылып кеткенде ауыстыруға арналып қойылған негізгі қорлар.

Заттай құрамына байланысты негізгі қорлар:

мүлікті – заттай құрамы бар объектілер (ғимараттар, құрылыстар, машиналар, құрал-жабдықтар);
мүліксіз – жерге, тоғайлық және сулы жерлерге (құрылыстардан басқа) капитал салымдары, яғни заттай формасы жоқ шығындар (жер учаскілерін жоспарлау, жалға алынған негізгі қорларға капиталдық шығындар және т.б.).

Өндірілген өнім және көрсетілген қызмет қай экономика саласына және қызмет түріне жатса, соған қатысқан негізгі қорлар сол экономика саласына және қызмет түріне жатады.

Негізгі қорлар жасайтын функциясына және мақсатты белгілеуіне байланысты келесі түрлерге бөлінеді:

I. Жер – субъекттің меншік құқығымен сатып алынған жер көлемі және құны. Жерге деген меншік құқығы «Жер учаскесіне меншік құқық актісі» мен бекітілуі тиіс. Инвентарлы болып жер учаскісіне меншік құқығы актісі берілген әрбір жер саналады.
II. Ғимараттар – еңбекке жағдай жасау, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, баспанап және материалды құндылықтарды сақтауға арналған архитектурлы-құрылыстық объектілер. Инвентарлы объект болып әрбір бөлек тұрған ғимарат саналады.

Жер

Ғимараттар

Құрылыстар

Таратқыш құрылғылар

Машина және құрал-жабдықтар

Тасымалдау құралдары

Инструмент, инвентарь

Көп жылдық отырғызулар

Балық көбейту және т.б.

Геологиялық барлау жұмыстары компьютерлі-программалық қамтамасыз ету көркем шығарма түпнұсқасы (кітаптар, кино, суреттер, музыка және т.б.).

Ғылымға сыйымды технологиялар.

Схема 1. Кәсіпорынның негізгі қоры.

III. Құрылыстар – еңбек затын өзгертпейтін функцияларды орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыру үшін арналған инженерлі-құрылыстық объектілер (шахталар, мұнай және газ скважиналары, платиналар, эстакадалар, мосттар).

Инвентарлы болып әрбір бөлек тұрған құрылыс саналады.

IV. Таратқыш құрылғылар – электро, жылу және механикалық энергияны тасымалдауға арналған құрылғылар (электроөткізу линиялары, жылу желісі, құбырлар).
V. Машиналар және құрал-жабдықтар. Инвентарлы объектісі болып әрбір машина саналады, егер ол басқа бір объектінің бөлігі болмаса, өзінің құрамына кіретіндер құралдар, керек-жарақтар, қоршаулар, фундамент негізгі қорлардың бұл тобы 5-ке бөлінеді:

Күш машиналары және құрал-жабдықтар – жылу және электроэнергияны шығаратын машиналар, генераторлар; әр түрлі энергияны механикалық энергияға айналдырылатын машина-двигательдері (тракторлар және өзі жүретін шассилер, бу двигательдері, турбиналар, іштен жану двигательдері).
Күш машиналары және құрал-жабдықтар – еңбек өнімін шығару процесінде еңбек затына механикалық, теориялық және химиялық әсер етуге арналған машиналар, аппараттар және құрал-жабдықтар (токарлы станоктар, насостар, электромоторлары, экскаваторлар, грейдерлер).
Өлшегіш және реттеуіш құралдар, жабдықтар және лабораториялық құралдар – бұл өндірістік процессті реттеу және өлшеу үшін арналған құрал-жабдықтар (дизаторлар, амперметрлер, микроскоптар, суөлшегіштер, монометрлер).
Есептеуіш техника – бұл процестерді автоматтандыруға және жылдамдатуға арналған машиналар, құрал-жабдықтар (компьютерлер және т.б. есептеуіш құралдар).
Басқа да машиналар және құрал-жабдықтар – машиналар, аппараттар және басқа да құрал-жабдықтар (телефон станцияларының, радиобуындарының құралдары).

VI. Көлік құралдары – адамдарды және жүктерді тасуға арналған жүру құралдары (автомобиль, теміржол, су транспорттарының қозғалу составы). Инвентарлы объектісі болып барлық оған қатысты құрал және жабдықтармен бірге бөлек объектілер табылады.

VII. Аспаптар (құралдар) – бұл механикаландырылған және механикаландырылмаған қол еңбек құралдары немесе металдарды, ағаштарды және т.б. өңдеуге арналған машинаға бекітілген жабдықтар (кесетін, соғатын, езетін, жұқартатын еңбек құралдары – электро дрельдер, электро вибраторлар және т.б.). Инвентарлы объектісі болып тек қана басқа инвентарлық объектінің құрамына кірмейтін құралдар жатады.

VIII. Өндірістік жабдықтар және құралдар — өндірістік операцияларды жасауға немесе жеңілдетуге арналған құралдар – жұмысстолы, шкафтар, және т.б.

IX. Шаруашылық инветарь – конторлық және шаруашылық инвентарь (cтолдар, шкафтар және клемдер).
X. Көпжылдық отырғызулар – жасанды, көпжылдық оптырғызулар (жеміс-жидектер, жүзім ағаштары, көпжылдық гүл отырғызулары, роза плантациялары, тірі шарбақтар және т.б.).
XI. Жерді жақсарту үшін капитал шығындары (құрылыссыз) – шаруашылыққа пайдалану үшін жерді жақсарту шараларына инвентарлы сипаттағы шығындар (жер учаскелерін жоспарлау, алаңды тастардан тазарту және т.б.).

XII. Басқа да негізгі қорлар – библиотекалық қорлар, музей құндылықтары және т.б.

Нарықтық экономикаға өту жағдайында бухгалтерлік есептің мақсаты негізгі қорлардың қозғалысын, шығуын, түсімін дұрыс және уақытылы қадағалау; пайдалану жерлерінде олардың бар болуын және сақталуын бақылау; негізгі қорлардың тозуын уақытылы және дәл есептеу, сонымен қатар оның есепте дұрыс айқындалуы; жөндеуге кеткен шығындарды анықтау және осы мақсатқа бөлінген қаржыларды тиімді пайдалануды басқару; тиімді пайдалануды басқару, мамшиндердің, құрал-жабдықтардың, көлік құралдарының және басқа да объектілердің жұмысының тиімділігін көтеру үшін резервтерді табу, сонымен қатар өнім шығаруын көтеру үшін өндірістік алаңдарды қолдану; негізгі қорлардың пайдаланбайтын, артық объектілерін шығару; кәіспорын басшысын есептеу техника құралдары базасында есептеп шығару жұмыстарын автоматтандыру жолымен негізгі қорлардың жағдайы туралы қажетті ақпаратпен оперативті қамтамасыз ету.

Негізгі қорлар қандай да болмасын өндірістің маңызды факторы болып табылады. Олардың жағдайы және тиімді пайдаланылуы кәсіпорынның шаурашылық қызметінің ақырғы нәтижесінде тікелей әсерін тигізеді.

Нарықтық экономикаға өту шарттары еңбек коллективін өндірістің барлық материалды-құндық факторларын соның ішінде негізгі қорларды тиімді пайдалануды көтеру резервтерін тұрақты іздеуге ниеттейді. Бұл резервтерді мұқият экономикалық талдау жүргізудің арқасында тауып және іс жүзінде қолдануға болады.

Негізгі қорлардың жағдайы және оларды пайдалану – аналитикалық жұмыстың негізгі бір аспектісі болып табылады, себебі дәл осылар әр бір өндірісті тиімді пайдаланудың негізгі факторы – ғылыми-техникалық прогрестің материалды айналуы болып табылады.

Кәсіпорынның негізгі қорларын және өндірістік қуаттылықтарын толық және тиімді пайдалану оның баруына әсерін тигізеді: оның еңбек өнімділігінің өсуіне, қорқайтарымның, өнім шығарудың көбеюіне, оның өзіндік құнының төмендеуіне, капитал салымдарын үнемдеуге.

Өнеркәсіпті-өндірістік негізгі қорларды тиімді пайдалануды және жағдайын талдау мақсаты болып: кәсіпорынның және оның құрылымдық бөлімшілерінің негізгі қорлармен қамтамасыз етілуін анықтау, оларға деген қажеттілігін анықтау, олардың өсу жоспарының орындалуын, жаңаруын және шығуын анықтау, негізгі қорлардың техникалық жағдайын әсіресе активті бөлігін зерттеу, негізгі қорлардың пайдалану дәрежесін және оған әсер еткен факторларды анықтау, құрал-жабдықтар паркінің толықтай қолданылуын және комплекттігін анықтау, қорқайтарым өсімінің резервтерін шығару, негізгі қорларды тиімді пайдалану есебінен өнім көлемін және пайданы көтеру.

Негізгі қорлар пайдалануына байланысты қозғалыстағы, запастағы және тоқтатылғандар болып, тиістілігі бойынша – жеке меншіктегі және арендаға берілгендер болып бөлінеді.

Қозғалыстағы – эксплуатациядағы негізгі қорлар (жұмыстағы, жөндеудегі немесе тоқтаудағылар).

Запастағы негізгі қорларға запаста тұрған құрал-жабдықтар және көлік құралдары (складтағы резервте тұрғандар), эксплуатациядан шыққан негізгі қорларды ауыстыруға арналған.

Тоқтатылған негізгі қорлар кәсіпорынның немесе бөлек цехтардың уақытша эксплуатациясын тоқтатуын белгіленген тәртіппен құжатты хатталғандар.

Жеке меншіктегі сол кәсіпорынға тиесілі негізгі қорлар. Арендаға алынған басқа бір кәсіпорыннан (ұйымдардан) уақытша пайдалануға салынған негізгі қорлар.

Негізгі өндірістік қорлардың түрлік құрылымы әр саладағы өнеркәсіп кәсіпорындарында бірдей емес. Мысалға, ғимамраттардың негізгі қорлардың толық құны жеңіл тамақ өнеркәсібіндегі үлесі көбірек (44%), құрылыстар – жанар-жағармай өнеркәсібінде (17%), таратқыш құрылғылар – электроэнергетикада (32%), машина және құрал-жабдықтар – машина құрастыратын кешенді кәсіпорындарында (45%).

1.2. Негізгі қорлар қозғалысы, жағдайы және бар болу көрсеткіштері.

Негізгі қорлардың толық барын көп жағдайда белгіленген бір мезгілдегі жағдайын сипаттайды. Мысалға, есептік жылдың жыл басына және жыл аяғына бар болуын негізгі қорлар балансынан алуға болады. Бірақ кейбір жағдайларда негізгі капиталдың бар болуы орташа бір кезең ішіндегі негізгі қорлардың қозғалысы салдарынан олардың түсімі және шығысы жүрген туралы сипаттама қажет болады. Орташа бір кезең ішіндегі бар болуын статистика орташа шамалардың формуласын пайдаланамыз: а) кезеңнің басындағы және аяғындағы мәліметтері бар болған кезде – орташа арифметикалық жәй; б) тең емес интервалды уақыт моментіне мәліметтер бар болғанда – орташа арифметикалық. салмақтанған; в) тең интервалды периодты уақыт моментіне мәліметтер бар болғанда – момент қатарының орташа хронологиялық. Бір сөзбен айтқанда негізгі қорлардың ортажылдық құны — бұл кәсіпорынның жыл ішіндегі негізгі қорлардың бар болуының орташа мағыналы көрсеткішінің құны. Негізгі қорлардың ортажылдық баланстық құнынан басқа негізгі қорлардың ортажылдық құны ортажылдық бағада есептелуі мүмкін.

Негізгі қорлардың ортажылдық құнын келесі формуламен есептеуге болады.

Ф_с = Ф_н + Ф_в · Т_в/12 – Ф_л · Т_л/12 (1.1)

мұндағы, Ф_н – негізгі қорлардың жыл басындағы құны;

Ф_в – жыл ішінде енгізілген негізгі қорлар құны;

Ф_л– жыл ішінде шыққан негізгі қорлар құны;

Т_в – жыл ішінде енгізілген негізгі қорлардың

функционирлену уақыты;

Т_л – жыл ішінде негізгі қорлардың шыққаннан кейінгі

өтіп кеткен уақыт.

Негізгі қорлардың тозушылық дәрежесін тозу коэффициенті арқылы есептейді, ол негізгі қорларды тозу сомасының, оның толық құнына қатынасымен анықталады немесе жарамдылық коэффициентінің 1 (100%) толығуын айтамыз.

К_тозу=

Тозу сомасы

Негізгі қорлардың толық бастапқы құны (1.2)

немесе К_тозу = 1 – К_{жарамд.}

Негізгі қорлардың жарамдылық дәрежесін анықтау үшін жарамдылық коэффициенті пайдаланылады, ол негізгі қорлардың қалдық құнының толық бастапқы құнына қатынасымен анықталады. Жарамдылық коэффициенті шығарылатын өнімге әлі ауыстырылмаған негізгі қорлар көлемін сипаттайды. Ол тозу коэффициентіне кері пропорционалды.

К_{жарамд.}=

Негізгі қорлардың қалдық құны

Толық бастапқы құн (1.3)

немесе К_{жарамд.}= 1 — К_тозу

Тозу және жарамдылық коэффициенттерін жағдайына қарай жыл басына және жыл аяғына есептелінеді. Олар негізгі қордың жағдайын оның техникалық деңгейін сипаттайды.

Негізгі қорлар қозғалысының көрсеткіштері период ішінде негізгі қорлардың түскенде және шыққанда оның көлемін және құрылымын сипаттайды. Негізгі қорларды жаңарту коэффициенті есептік кезең аяғына оның жаңару дәрежесін сипаттайды, негізгі қорлардың қайта өндіріс көрсеткіші болып табылады, есептік жылы қозғалысқа түскен жаңа негізгі қорлар құнының жыл аяғындағы негізгі қорлар құнына қатынасымен анықталады:

К_{жаңарту}=

Жаңа негізгі қорлар құны

Жыл аяғындағы негізгі қорлар құны (1.4)

Ол қозғалысқа енгізілген негізгі қорлардың қатынастық сипатын көрсетеді.

Негізгі қорларды толықтырулар тек қана жаңасын сатып алу нәтижесінде ғана емес санымен қатар эксплуатацияда болған негізгі қорлардың түсімін сипаттау үшін түсім коэффициенті пайдаланылады:

К_түсім=

Жыл ішінде түскен негізгі қорлар құны

Негізгі қорлардың жыл аяғындағы құны (1.5)

Негізгі қорлардың қайта өндіріс динамикасын талдау үшін негізгі қорды жаңартудың интенсивті коэффициенті пайдаланылады:

К_инт.=

Жойылған негізгі қорлар құны

Қайта енгізілген негізгі қорлар құны (1.6)

Бұл коэффициентті көтерген жағдайда негізгі қорларды ауыстыру интенсивтілігі төмендейді және керісінше.

Негізгі қорлардың тек қана тозуы және өте ескіргендігінен пайдаланылатын негізгі қордың шығу дәрежесін сипаттайтын жою коэффициенті:

К_жою=

Жойылған негізгі қорлар құны

Негізгі қорлардың жыл басындағы құны (1.7)

Негізгі қордың қозғалысының барлық көрсеткіштері баланстық құннан шыға есептелінеді. Негізгі қорлардың қозғалысы туралы толық мәліметтерді негізгі қордың балансынан алуға болады.

Негізгі қорларды пайдалану үшін әр түрлі көрсеткіштер қолданылады, оларды шартты 2 топқа бөлуге болады: жалпыланғыш және жеке көрсеткіштер. Жалпылағыш көсреткіштер, оған бірінші кезекте қорқайтарымын және рентабельділікті жатқызады, халық шаурашылығының барлық деңгейінде негізгі қорларды пайдалануды сипаттау үшін қолданылады.

Жеке көрсеткіштер – натуралды, көбінесе кәсіпорында немесе оның бөлімшелерінде негізгі қорларды пайдалануды сипаттау үшін қолданылады. Бұл көрсеткіштер негізгі қорларды пайдаланудың экстенсивті және интенсивті көрсеткіштеріне бөлінеді.

Негізгі қорларды экстенсивті пайдалану көрсеткіштері олардың уақыттағы пайдалануын сипаттайды, ал интенсивті пайдалану көрсеткіші анықталған құрал-жабдық түрінен уақыт бірлігіне өнім түсімінің көлемін сипаттайды.

Негізгі қорларды пайдаланудың экстенсивті көрсеткіштерінің маңыздыларына жоспарлы, тәртіпті және календарлы құрал-жабдықтың жұмыс уақытын пайдалану коэффициенттері, құрал-жабдық жұмысының сменалық коэффициенті, ішкі сменалық тұрып қалулар көрсеткіштері және т.б. жатады.

Экстенсивті пайдаланудың жеке көрсеткіштерінің ішінен құрал-жабдық жұмысын ауыстыру коэффициенті ерекше орын алады, ол бір тәулік ішіндегі машино-смен сомасының барлық машина санына қатынасымен анықталады. Құрал-жабдық жұмысының ауыстыру коэффициентін көтеру – бұл өнім өндіріс көлемінің өсуінің және негізгі қорларды тиімді пайдаланудың маңызды көзі болып табылады.

Құрал-жабдықтар жұмысын ауыстыру коэффициенті келесі формуламен анықталады:

К_ауыс.=

Ауыстыру машиндері

Құрал-жабдықтар мөлшері (1.8)

Құрал-жабдықтарды пайдаланудың ауыстырымдылығын көтерудің басты мақсаты – бұл негізгі қорларды қалыптастыруды жетілдіру. Оларды дәл қалыптастыру процесінде кәсіпорын өзгешілік есебімен – жұмыс күші және негізгі қорлар арасында ең басты пропорцияға жету қажет.

Негізгі қорларды экстенсивті пайдалану көрсеткішінің ішінде құрал-жабдықтарды ауыстыру көрсеткішін толықтыратын құрал-жабдықтардың ішкісменалық тұрып қалу көрсеткіші де маңызды мағынаға ие. Құрал-жабдықтардың ішкісменалық тұрып қалуларының негізгі себептері — өндірісті ұйымдастырудың төмен деңгейі, жұмыс орындарының құрал-саймандармен, материалдармен, детальдармен жабдықталуы; құрал-жабдықтардың түзелмеуі және жоспарда қарастырылмаған ремонттар; жұмысшылардың жетілмеуі. Құрал-жабдықтардың ішкі сменалық тұрып қалуын төмендету үшін ең алдымен құрал-жабдық жұмысының бақылауын және есебін жақсарту, станоктардың және машиндердің жұмыс есебін автоматтандыру және механикаландырудың әр түрлі жүйелерін кеңінен пайдалану.

Құрал-жабдықтарды экстенсивті және интенсивті пайдалану көрсеткіштерінен басқа өндірістік алаңдарды және құрылыстарды пайдалану көрсеткіштері де маңызды орынға ие. Өндірістік алаңдарды тиімді пайдалану капиталды құрылыссыз өнім өндіруді көтеруге мүмкіндік береді және осымен капитал салымдарының мөлшері қысқартады; босатылған өндірістік алаңдарда өндірісті жаңа құрылысты жүргізгенге қарағанда тез ұйымдастыруға болады, осының арқасында уақыт ұтамыз.

Көп жағдайда жоғарыда айтылып кеткен құрал-жабдықтарды пайдаланудың экстенсивті негізгі қорлардың бөлек көрсеткіштерінің пайдалану дәрежесін ғана көрсетеді, сондықтан негізгі қорлардың барлық пайдалану массасын анықтау үшін кәсіпорындарда, халық шаруашылығының салаларында жалпылағыш көрсеткіштері қолданылады.

Олардың ішінде маңыздысы – негізгі қорлардың қорқайтарымы, өнім бағасының негізгі қорлардың орташа жылдық құнына қатынасымен анықталады.

ФО = Q/F_c (1.9)

мұндағы, Q — өндіріс көлемі;

F_c – негізгі қорлардың орташа жылдық құны.

Қорқайтарым негізгі өндірістік қорларға жұмсалған әрбір тенгені пайдаланудан жалпы қайтарымды көрсетеді. Бұл көрсеткішті есептегенде негізгі қорларды пайдаланудың және өндіріс нәтижелерінің кезеңдік салыстырғандығына назар аудару қажет.

1.3. Негізгі қорларды бағалау.

Материалды активтерді негізгі қор деп есептеу сәтінде қажетті шарт болып олардың бағалануының біріңғай әдістемесі табылады. Осыған байланысты негізгі қорлардың бастапқы, ағымды, баланстық, өткізу құнын және жойылу құнын бөледі.

Негізгі қорлардың бастапқы құны.

Негізгі қорлар бухгалтерлік есепте бастапқы құн бойынша кіріске алынған кезде көрінеді, ол өзіне барлық қажетті шығындардың нақты жұмсалуын, төленген қайтарылмайтын салықтар және жинақтар, сонымен қатар активті жұмыс жағдайына және оны белгіленіміне пайдалануымен тікелей байланысты жеткізу, монтаждау, қондыру, эксплуатацияға жүргізу шығындары және басқа да әр түрлі шығындардың жұмсалуын қосады. Жер учаскесінің бастапқы құнына келесілер кіреді:

Шотта көрсетілген сатып алу бағасы;
Қозғалмайтын мүлік жөнінде агенттерге комиссиондық сый-ақылар;
Сату-сатып алу келісім шартын жасаған заңгердің қызметіне төлем;
Салықтар және жинақтар;
Мақсатты пайдалануға жерді дайындау шығындары (ғимараттарды құлату, тазарту, тегістеу) және т.б.

Сатып алынған құрал-жабдықтың бастапқы құнына келессілер жатады:

Сатып алу құны;
Тасымалдауға кеткен шығындар (соның ішінде тасымалдау кезіндегі сақтандыру);
Монтаж;
Құрал-жабдықтардың эксплуатацияға жарамдылығын тексеру мақсатымен сынау жүргізу және т.б.

Ғимараттардың және құрылыстардың құрылысын жүргізгенде негізгі қорлардың бастапқы құнына құрылыс бойынша барлық шығындар кіреді:

Материалдар;
Еңбекақы төлеу;
Үстеме шығындардың сәйкес үлесі;
Архитекторлар, заңгерлердің қызметіне төлемдер;
Құрылыс кезіндегі сақтандыруға шығындар;
Құрылыс кезіндегі сақтандыруға шығындар;
Құрылыс кезіндегі берілген кредит проценті;
Құрылысқа рұқсат алуға кеткен шығындар.

Негізгі қорлар объектісінің бастапқы құны анықталады:

Негізгі қорлар субъектісінің өзім дайындалған кезде немесе оларды фактілік шығындар сомасымен сатып алу;
Объектілерді басқа бір заңды немесе жеке тұлғалардан эксперттік жолмен немесе қабылдау-беру актісі бойынша тегін алған кезде.

Ағымдық құн – бұл белгіленген уақытқа негізгі қорлардың пайдаланып жүрген нарықтық бағасының құны. Әр түрлі уақытта эксплуатацияға енгізілген біртекті негізгі қорлар олардың өндірісіне әр түрлі шығын деңгейі көрсетеді. Сондықтан оларды ағымдық құн бойынша бағалау қажеттілігі туады.

Баланстық құн – бұл негізгі қорлардың активі есепте және есептемеде көрсетілетін жиналған амортизация сомасын шегеріп тастағандағы бастапқы және ағымды құн. Бұл негізгі қорлардың өндірілетін өніміне, жұмысына және қызмет көрсетуіне немесе ағымды шығындарға әлі ауыстырылмаған құны. Бұл құнның төмендеуі негізгі қорларды эксплуатацияда табу уақытының жоғарылау себебінен болады.

Жойылу құны – негізгі қорлар жойылған кезде туатын запас бөлшектерінің, ломның, қалдықтардың болжамды бағасы.

1.4. Негізгі қорлардың тозуы және амортизациясы.

Негізгі қорлар өндіріс процесіне ұзақ уақыт бойы қатысып, жәй-жәй тоза бастайды, яғни физикалық күштің, техникалық және экономикалық факторлардың әсер етуімен өзінің құрамын жоғалтады және жарамсыз болып қалады.

Тозу – моральдық және физикалық сипатынан айыратын процесс. Негізгі қорлар тозуының екі түрі бар физикалық және моральдық.

Физикалық тозуда негізгі қорлардың тұтыну құнының жоғалтуы болады, яғни еңбек процесінің, табиғат күштерінің әсер етуімен технико-экономикалық және әлеуметтік сипатының нашарлауы, сонымен қатар негізгі қоррларды пайдаланбау есесінен.

Өндірісте тозған негізгі қорлардың көпшілік бөлігі, мысалға өнеркәсіпте халық шаруашылығында елеулі шығындарға алып келеді, себебі біріншіден – құрал-жабдықтың көнеруі оны жұмыс жағдайында сақтап тұру үшін капиталдық жөндеуге қаржы салуды көбейтуді қажет етеді; екіншіден – ескірген өндіріс түгелдей жаңа техниканы пайдалануға мүмкіндігі жоқ. Осының салдарынан өнім және қызмет көрсету көлемі азаяды. Техникалы қартта қалған және моральды тозған шығынды өндіріс ғылыми техникалық прогресске бөгет жасайтын тоқырау аймағын тудырады.

Моральдық тозу көбінесе физикалық тозудан ерте келеді, яғни әлі пайдалануға болатын негізгі қорлар экономикалық тиімсіз болады. Өз кезегінде моральдық тозу екі түрге (немесе екі факторға) бөлінеді:

Моральдық тозудың бірінші түрі – машиндердің жарты бөлігінің құнын физикалық тозусыз жоғалту, яғни сол машиндердің жаңа жағдайдағы дайындалуының арзандау нәтижесінен (ғылыми техникалық прогресстің жетістіктерін пайдаланып). Бұл түрдің моральдық тозуы дәл сондай конструкциялы машиндерді шығару үшін жұмыс уақытының азаюынан болып тұр. Моральдық тозудың бірінші түрі құрал-жабдықтың қызмет ету уақытының ұзақтығымен, оның физикалық тозуының дәрежесімен байланысты емес, ол өнімді дайындау құнын төмендететін техникалық прогресстің қарқынына байланысты. Моральдық тозудың бірінші түрінде негізгі қорлардың тұтыну құны, құрал-жабдықтың өнімділігі өзгермейді, тек негізгі қорлар құны өзгереді.

Моральдық тозудың екінші түрі — бұл бар машиндердің, құрал-жабдықтардың әрекет ету ұзақтығының қысқаруы, оның өнімділігінің және қуаттылығының төменделуімен, ал көне машиндердің жаңалармен салыстырғандағы эксплуатациясы өндірісті үлкен шығындарға алып келетіменен серттелген.

Тозуды анықтау әдістері.

Физикалық тозу негізгі қорлардың қызметтену негізінде анықталады:

Т_тозу(ф) = Т_ф /Т_н · 100% (1.10)

мұндағы, Т_ф – нақты қызмет ету уақыты (жыл);

Т_н – нормативті қызмет ету уақыты (жыл).

Тозуды толық анықтау үшін негізгі қорлардың элементінің жағдайын анықтау қажет.

Моральдық тозудың бірінші түрі баланстық және қалпына келтірілген құнның қатынасы негізінде анықталады:

Т_тозу(м1) = Ф_б – Ф_в /Ф_б · 100% (1.11)

мұндағы, Ф_б – баланстық құн (мың тг.);

Ф_в – қалпына келтірілген құн (мың тг.).

Моральдық тозудың екінші түрі көп жағдайда құрал-жабдықтардың өнімділігін салыстыру негізінде анықталады.

Т_тозу(м2) = Пр2 – Пр1 /Пр2 · 100% (1.12)

мұндағы, Пр1 – қозғалыстағы негізгі қорлардың өнімділігі;

Пр2 – жаңа негізгі қорлардың өнімділігі.

Бірақ бұл кезде жаңа негізгі қорлар қамтамасыз ете алатын шикізат және материалдарды үнемдеу немесе еңбек күшін үнемдеу есептелмейді. Сондықтан моральдық тозудың екінші түрін дәл есептеу үшін келесі формуланы қолданып негізгі қорларды және өндіріс шығындарын салыстыру қажет.

Т_тозу(м2) = Изд2 – Изд1 /Изд2 · 100% (1.13)

мұндағы, Изд1 – қозғалыстағы негізгі қорлардың өндіріс шығындары (тенге);

Изд2 – жаңа негізгі қорлардың өндіріс шығындары (тенге).

Негізгі қорлардың амортизациясы.

«Амортизация» термині тікелей мағынада негізгі қорлардың өлімі жоқтығын, олардың тозуды толтыру, қалыптасу мүмкіндіктерін білдіреді.

Амортизация процесі негізгі қорлардың қызмет ету уақыты ішінде өзінің құнын бөлектеп шығарылатын өнімге ауыстыруын және тұтынылған негізгі қорларды өтеу үшін осы құнның келесі пайдалануын айтамыз.

Негізгі қорлардың ауыстырылған өнім құрамындағы құны өндіріс сферасынан кетіп айналу сферасына түседі.

Өнімді шығарғаннан кейін сәйкесінше негізгі қор құнына ауыстырылған ақша бөлігі амортизациялық қорға тұседі, онда толық мөлшерге дейін негізінде бастапқы құнына сәйкес жиналады (тозған негізгі қорларды шегергенде). Бұл амортизациялық қор (жиналған ақша сомасы) тозған негізгі қорлар орнына жаңа негізгі қорлардың заттық элементтерін сатып алуға пайдаланылады, яғни негізгі қорлардың қайта қалыптасуы жүреді.

Амортизацияның негізгі функциялары – қайта өндірісті қамтамасыз ету, негізгі қорлардың есебі және қайта қалыптасуы.

Одан басқа анықталған деңгейде негізгі қорларды толық пайдалануын қарастырып ынталандырушы функцияны да орындайды: құрал-жабдықтың функционирлеу мезгіл қанша ұзақ болса, сонша көп өнім шығарылады және сонша тез негізгі қорлардың құны ауыстырылады.

Шаруашылық практикада амортизацияны есептеу үшін амортизациялық аударымдар қолданылады, яғни аударылған құнның ақшалай көрінісі.

Амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстың, қызмет көрсетулердің өзіндік құнын құрайтын негізгі бір элементтері болып табылады. Амортизациялық аударымдардың сомасын көтеру немесе төмендету өндірісте шығындардың, қосылған жылдық табыстың мөлшерінің бұзылуына, сәйкесінше салық салуда қайшылықтарға алып келеді.

Амортизацияның объективті негізі болып өндірістік процесте және бағаның қалыптасуында еңбек құралдарының қатысу ерекшеліктері табылады. Осыдан негізгі қорлардың жұмыс уақытының ұзақтығы олардың құны бір өндірістік циклда өнімге түгел емес бөлшектен ауыстырылады, олардың физикалық және моральдық тозу шамасына байланысты. Амортизация өнім құнының бір бөлігі есебінде бірнеше кезеңдерден өтеді: бітпеген өндіріс элементі ретінде, дайын және шығарылған өнім ретінде. Бітпеген өндіріс және дайын өнім кезеңдерінде оның қозғалысы айналым құралдарының аванс беруін қажет етеді.

Амортизациялық аударымдар шығып кеткен негізгі қорларды қайта өндіруге бағытталады. Сондықтан функционирленуінің барлық кезеңіндегі амортизациялық аударымдар оның бастапқы құнына тең болуы керек, олардың жоюдан түскен таза түсіімінен басқа

Өнімге ауыстырылған құн көлемі келесіндей анықталады; біріншіден негізгі қорлардың бастапқы құнымен, бастапқы құн қанша жоғары болса, сонша негізгі қорлар құнының ауыстырылатын бөлігі көп болады.

Екіншіден, бұл мөлшер негізгі қорлар түрімен анықталады, мысалға: өнеркәсіпте ғимараттардың нормативті қызмет ету уақыты 30-50 жыл (өндіріс спецификасына байланысты), ал машиндердің және құрал-жабдықтардың қызмет ету уақыты – 3-15, 15-20 жылға дейін.

Үшіншіден, өнімге ауыстырылатын негізгі қорлар құнының мөлшері өндіріс спецификасының саласымен де шартталған: бір салаларда өнеркәсіптік өнім өндірісіне шығын амортизация үлесі өнеркәсіптердегі орташадан жоғары, бірінде төмен болады.

Амортизациялық аударымдардың көлемі норма амортизациясы бойынша негізгі қорлардың бастапқы құнынан олардың жұмыс уақытының мөлшерін есептеумен анықталады.

Осыған байланысты амортизация нормасы мына формула бойынша анықталады:

Н_а = Ф_п (б) – Ф_п/Ф_п · t_сл · 100% (1.14)

мұндағы Н_а – жыл ішіндегі амортизация нормасы (%);

Ф_п (б) – негізгі қорлардың бастапқы құны;

Ф_п – жойылатын құн;

t_сл – негізгі қорлардың жұмыс жасау мерзімі.

Амортизация нормасы негізгі қорлар құнының жылдық процентін өтеумен байланысты. Амортизация нормасы амортизациялық аударымының жылдық мөлшерінің негізгі қорлардың ортажылдық құнына қатынасымен анықталады.

Көпшілік салаларда өндірістің технологиялық ерекшеліктеріне, құрал-жабдықтар жұмысының ауыстырылуына және режиміне, жасалған жұмыстың жүктеме деңгейіне және физикалық көлеміне, сыртқы ортаның шарттарына, географиялық орналасуына (объектілердің) және т.б. факторларға байланысты амортизация нормасы көтерілуі немесе төмендетілуі мүмкін.

Амортизация нормалары экономикалық оқшауланған және негізгі қорларды уақытында төлеуге бағытталуы қажет. Оларды есептегенде негізгі қорлардың экономикалық лайықты жұмыс жасау уақытын келесі факторлардың есебімен дұрыс анықтау маңызды болып табылады: моральдық тозуы (бірінші және екінші түрі); техникалық қайта құралдануының перспективалық жоспары; құрал-жабдық балансы; модернизация мүмкіндіктері және капиталдық жөндеу. Амортизация деңгейі капитал салымдарының және жаңа техниканың тиімді вариантын таңдауда маңызды роль ойнайды.

Бухгалтерлік есептің 6 стандартына сәйкес амортизацияны есептеу үшін келесі әдістер қолданылады:

Бірқалыпты құнды тізімнен шығару;
Жасалған жұмыс көлеміне сәкес құнды тізімнен шығару (өндірістік әдіс);
Тездетілген тізімнен шығару: а) кішірейетін қалдық

б) сандардың сомасы бойынша құнды тізімнен шығару (комулятивтік әдіс).

Бірқалыпты құнды тізімнен шығару әдісі – объектінің амортизацияланатын құнын ай сайын тең сомада тізімнен шығару. Бұл әдіс негізгі қорлардың объектісін пайдаланудан түскен пайда оны пайдалану уақытының әр кезеңінде бірдей деп болжаған кезде қолданылады, яғни объектінің қалатын пайдалылығы бірқалыпты болады.

Өндірістік әдіс амортизациялық аударымдар тек қана объектіні пайдалану мерзімен анықталады, яғни амортизация сомасының және өндірістік қуаттылықтың арасында тікелей байланыс бар. Бұл кезде амортизацияны анықтау үшін жұмыс жасау мезгілі ескерілмейді. Өндірістік қауттылық өнім шығару бірлігімен, экпслуатация сағатымен, жүріс бірлігімен және т.б. берілуі мүмкін. Активтің қалдық құны жойылу құнына жеткенше өндіріс қуаттылығына тіке пропорционалды жыл сайын төмендей береді. Бұл әдіс эксплуатация уақыты техникалық көрсеткіштерге немесе субъекттің шаруашылық қызметінде өзгерулермен шектеулі болған кезде қолайлы.

Өндірістік әдісті таңдауда объектінің өндірістік қуаттылығын пайдаланудан байланысты амортизацияның ауытқу көлемі жылдан жылға амортизацияның өзгеретін тенденциялар туралы нақты анықтамалар бермейтінін және өзіндік құнды және қаржылық жағдайын анықтауда тікелей әсерін тигізетінін ескеру қажет.

Технологияны жетілдіру жағдайында құрал-жабдықтар моральды тез тозады. Сондықтан қаржылық шарттарды құру мақсатында өндіріске ғылыми техникалық жетістіктерді енгізуді тездету үшін және негізгі қорларды жаңартуда мүдделігін көтеру үшін субъектілер амортизацияның жеделтілген есептеу әдісін қолдануларына болады:

а) сандардың сомасы бойынша құнды тізімнен шығару әдісі (кумулятивті);

б) кішірейетін қалдық әдісі.

Сандардың сомасы бойынша құнда тізімнен шығару әдісі есептік коэффициентін анықтаудан тұрады, коэффициент бөлімі пайдалы жұмыс істеу жылдарының сомасына тең, ал алымы кері қатардағы қызмет мезгілінің қалған жыл мөлшерінен тұрады. Бұл коэффициент әр түрлі эксплуатация мезгілінде әр түрлі, бірақ амортизацияланатын құнның тұрақты мөлшеріне қолданылады. Бұл әдісті қолданғанда бірінші жылдары амортизациялық аударымдар сомасы келесі жылдарға қарағанда айтарлықтай жоғары болады.

Кішірейетін қалдық әдісі амортизацияны есептеу бастапқы құнмен емес баланстық құнмен жүргізуден тұрады. Тіке сызықты әдісте амортизация нормасы екі еселенеді. Бұл кезде амортизация сомасы жылдан-жылға төмендейді, алғашқы жылдары ол айтарлықтай көп болады. Амортизацияны есептеген кезде қалдық құнды жойылу құнына дейін төмендету үшін пайдаланатын амортизация сомасы мөлшерімен шектелетін соңғы жылды қоспағандағы жоспарланатын жойылу құны амортизацияны есептеген кезде ескерілмейді.

Бекітілген орнатылған тәртіптегі сәйкескен инвентарьлы объектінің амортизация нормасы өскен кезде кәсіпорынның жеделдетілген амортизациясын есептеу бірқалыпты әдіс базасында жүргізеді.

Соңғы жылдары дамыған елдерде машиндердің құнын тез тізімнен шығарудан жаңа әдісі – амортизацияның регрессивті және прогрессивті әдістер комбинациясы қолданылады.

Негізгі қорлардың инвентаризациясы.

Бухгалтерлік есептің және қаржылық есептеменің мәліметтерінің нақтылығын қамтамасыз ету мақсатында, сәйкесінше СБУ 24 «Бухгалтерлік жұмысты ұйымдастыру» және оған методикалық кепілдемелерімен жылына бір рет шаруашылық субъект түлігінің және қаржы міндеттемелерінің инвентаризациясын жүргізеді.

Инвентаризация – бұл мүліктің және міндеттемелердің нақты барлығын бухгалтерлік есеп мәліметтерінен сәйкестігін тексеру.

Есептік жылдағы инвентаризация мөлшері, оларды жүргізу уақыты, мүлік тізімін шаруашылық субъектімен орнатылады, мына жағдайларда инвентаризацияны жүргізу міндетті болып саналады.

жылдық бухгалтерлік есепті құрастырудан бұрын, есептік жылдың 1 ноябірінен кейін;
кәсіпорын мүлігін арендаға, сатуға, сатып алуға берерде, сонымен қатар шаруашылық объектінің өзгерісінде;
материалды жауапты адамдарды уаыстырғанда;
ұрлық немесе қиянат, сонымен қатар құндылықтарды бүлдіру фактілері анықталғанда тез арада жүргізеді ;
жойылу балансын құрудан бұрын субъектінің жойылуы кезінде;
экстремальды жағдайлардан болған өрт немесе апаттардан кейін тез арада жүргізеді;
субъекттің есептік саясатпен анықталған мезгілінде негізгі қорларды қайта бағалау кезінде және басқа да Қазақстан Республикасы заңдарында қарастырылған кезде.

Инвентаризацияны жүргізу үшін инвентаризациондық комиссия шаруашылық субъектінің жұмысшылары ішінен құрылады, оған бухгалтерия өкілі міндетті түрде қатысуы қажет, оның құрамы басшымен бекітіледі.

Комиссия міндетті түрде объектілерді тексереді және «Негізгі қорлардың мүлікті түгендеу жазбаларына» оның толық атауын, арнауын, инвентарлық номірлерін және негізгі техникалық және эксплуатициондық көрсеткіштерін енгізеді. Эксплуатацияға жарамайтын және қайта жөндеуге жатпайтын негізгі қорлар инвентаризационды (мүлікті түгендеу) тізімге кірмейді.

Негізгі қорларды жалға беру түрлері.

Аренда – бұл аренда берушінің аренда алушыға келісім шарт негізінде анықталған бағаға мүлікті уақытша пайдалануға және иеленуге беруі. Келісім шарт әр жақтық қарым қатынастар жүйесін, нақты құқықтарын және келісім шартқа әр бір қатысушының міндеттемелерді орындалуының өзара жауапкершілігін анықтайды.

Аренда келісім шартының заты – аренда берушінің меншігі болып табылатын өндіріс қорлардан аренда алушыға қайтару мақсатымен уақытша паайдалануға беру.

Халықаралық тәжірибеде аренданың үш түрін ажыратады:

Ұзақ мерзімді аренда (лизинг) – бұл 3 жылдан жоғары мерзімге мүлікті арендаға беру. Ұзақ мерзімді лизинг жәй және қаржылық (қаржыланатын аренда) болып бөлінеді.

Жәй лизинг аренда берушіге мүлікті аренда келісім шартының уақыты біткенде қайтаруын қарастырады.

Қаржылық лизинг – бұл аренданы ұзақ мерзімді несиелуі формасы. Көбінесе арендаға берілген мүліктің аренда уақыты біткеннен кейінгі сатып алу құқықсыз мүлікті жалға беру. Аренда мерзімі бір жылға дейін.

Экономикалық жағдайларға байланысты аренда: ағымда және қаржыланатын аренда болып бөлінеді. СБУ 17 «Аренда есебі» сәйкес ағымды арендаға қаржы алатыннан басқасының барлығы жатады.

Қазақстан Республикасының «Бюджетке салықтар және басқа да төлемдер туралы» заңды күші бар жарлығына сәйкес аренда және жерді пайдалану және иемдену құнын сату немесе ғимараттарды сату және арендаға беру қосылған құнға салынатын салықтан босатылады.

Пайдалану құнымен байланысты тәуекел және сыйақылар егерде айтарлықтай мөлшерде арендаторға берілетін болса, және келесі шарттардың біреуі болса да орындалса аренда қаржылық болып табылады:

аренда алушыға жалға берілетін мүлікті аренда уақыттық басында анықталатын қойылған баға бойынша сатып алу құқына иелі.
аренда уақыты жалға берілетін мүліктің жаратымды пайдаланудың 80% мезгілінен асады.
аренда мезгілінің ішінде арендалық төлемдердің дисконталған құны ағымды құнынң 90% асады.

Аренда алушының арендаға алатын мүлігі актив есебінде бухгалтерлік есепте есептеледі.

Арендалық төлемдер төмендегілерден тұрады:

Қаржыландыру үшін төлемдер (проценттерге төлеу шығындары).
Арендалық міндеттемелердің баланстық құнды қысқартатын төлемдер (негізгі міндеттемелерді төлеу).

Аренда берушінің жалға берілетін мүлігі бухгалтерлік есепте аренданың таза капитал салымдарына тең дебиторлық қарызды болып есептеледі. Табыс бөлігінде арендалық төлемдер әрбір есептік аренда берушімен арендаға капитал салымдары ретіндегі табыс болып есептелінеді.

Бөлім 2. Негізгі өндірістік қорларды тиімді пайдалануды талдау.

2.1. Кәсіпорын қызметінің технико-экономикалық көрсеткіштерін талдау.

Қазақстан Республикасының құрылыс фирмасы «Мұнайгазқұрылыс» акционерлік қоғамы – Қазақстанның бірден-бір мұнай өндірісі өнеркәсібі орталығы – Маңғыстау облысының Ақтау қаласында орналасқан. 1999 жылы фирма өз қызметінің 35 жылдығын атап өтеді. «Мұнайгазқұрылыс» ААҚ – құрылыс-құрастыру жұмыстарын толық кешенді орындап, объектіні дайын күйінде тапсыратын бас мердігерлік құрылыс мекемесі болып табылады.

«Мұнайгазқұрылыс» ААҚ-ның құрылымдары өздерінің құрылған кезеңінен бастап Маңғыстау облысының мұнай кен орындарының (Өзен, Жетібай, Қаражанбас, Қаламқас) және газ (Теңге, Батыс Теңге, Тасболат, Оңтүстік Жетібай) кен орындарының кешенді өнеркәсіптік жайластыру бойынша құрылыс-құрастыру жұмыстарын орындады; Қаламқас, Жетібай, Өзен және Таушық кен орындарында қосалқы резервуарлар паркі бар, 4 мұнай айдау стансасы, 2 газ айдау стансасы (Сай-Өтес, Өзен) құрылыстарын жүзеге асырды, электр желісі жүйесін және мұнай құбыры торабын салуға қатынасты, одан басқа да сутехникалық құрылыстар тұрғызды.

Оның ішінде Қаражанбас кен орнында кірме дамбасы бар сутартқы, Бозашы түбегіндегі мұнай кен орындарын Каспий теңізінің тасқынынан қорғайтын бөгет, сонымен қатар Қаламқас кен орнының сортаң жерлерінде бұрғылау жұмыстарын жүргізуге бейімдеп сорықтыру жұмыстарын атқарды.

«Мұнайгазқұрылыс» Компаниясының құрамындағы құрылыс мекемелері Теңгіз кен орнын жайластыруды бірінші бастап, Каспий маңайы аймағының барлық жұмыстарын жүргізді. Барлығы 10 мың шақырымнан астам құбырлар, 720 шақырымға жуық электр жүйесі желілерін тартты. Сонымен қатар Компания қала салу жұмыстарымен де айналысты: құрылысшылар күшімен шөл далада мұнайшылар қаласы Жаңа Өзен салынды.

Соңғы кездерде «Мұнайгазқұрылыс» ААҚ Маңғыстау және Атырау облыс отарында қайта қалыптастыру және мұнай сақтайтын қосалқы парктерді ауыстыру жобаларын жүргізу үстінде жәнеде Маңғыстау облысындағы жаңа кен орын: Доңға, Сотүстік Бозашыларды жайластыруда. 1997-1998 жылдары «Мұнайгазқұрылыс» ААҚ – ауа райының қолайсыздығына қарамастан мемлекетіміздің аса қажетті деп табылатын объектісі Каспий теңізінің Қайдақ шығанағындағы «Сай-Өтес — Бозашы» ұзындығы 16 шақырым, шеңберінің орталық тартымдылығы 530 мм. Су асты құбырын ойдағыдай салып бітіріп, Бозашы түбегіндегі мұнай кен орындарын ауыз сумен қамтамасыз ету мәселесін толық шешті.

«Мұнайгазқұрылыс» ААҚ сонымен қатар машиндермен механизмдерді пайдалануға береді; автокөлікпен жүк тасу, құрылыс материалдарымен қамтамасыз ету және де өндірістік байланыс қызметін көрсетеді.

«Мұнайгазқұрылыс» ААҚ негізгі іс тапсырушылары болып өз облысымыздың мұнай өндіретін мекемелері: «Маңғыстаумұнайгаз» ААҚ, «Қаражанбас» АҚ, НКТН «КазТрансОйл», соңғы кездерде Маңғыстау облысындағы жаңа мұнай газ кен орындарын игеріп жатқан шетелдік фирмалар «Тексако Норс Бузачи, Инк.», «Оман Ойл Компани Лтд.» және басқалар.

«Мұнайгазқұрылыс» ААҚ өз құрамында жалпықұрылыс жұмыстарын және құрылысты механизациялау жұмыстарын жүргізетін, барлық жұмыс бабына қажетті өндірістік алаңдары, техникасы және жабдықтары сай құрылымдары бар және де радиотелефондарға қызмет көрсететін базалық жабдығы 8 каналды системалы өндірістік байланыс цехы бар.

«Мұнайгазқұрылыс» ААҚ кәсіпқой және мақсатшыл адамдар жұмыс жасайды. Қоғам басшысының саясаты жақсы маман кадрлармен іскер жұмысшыларды іріктеу.

«Мұнайгазқұрылыс» ААҚ құрылыс және құрастыру жұмыстарын іс тапсырушыларға өз күштерімен жүргізіп қоймай, арнайы мамандырылған мекемелерге жасатады және де осы мекемелердің атынан тендерге, тіпті келісім-шартпен де отыра алатын экслюзивтік құқығы бар. Осы мекемелердің барлығының Маңғыстау аймағының құрылыс саласында маңызды жұмыс тәжірибесі бар.

«Мұнайгазқұрылыс» ААҚ жоспарында мекеменің өндірістік күштерін одан әрі дамыту, жұмыс бағытын кеңейту, құрылыс-құрастыру жұмыстарын Қазақстанның басқа аймақтарында жүзеге асыру.

Кесте №1.

«Мұнайгазқұрылыс» ААҚ технико-экономикалық көрсеткіштерін талдау 2000-2001 жж.

Көрсеткіштер

Өлшем

бірлігі

2000ж.

2001 ж.

Өсу коэф.

жоспарлы

нақты

1. Жасалған жұмыс көлемі

м.т.

63334,5

164000

169289

103.2

2.67

2. Еңбек өнімділігі, соның ішінде

— бір жұмыскердің еңбек өнімділігі

тг.

356

435

921

1142

943

1187

102,3

103,9

2,6

2,7

3. Өнімнің өзіндік құны соның ішінде:

— материалды шығыстар, барл.

— өндірістік жұмысшылардың еңбек ақысы

— әлеуметтік салық

— негізгі қорлардың тозуы

— басқалары

м.т.

51658

23465,8

18277,6

3573

3459

2882,6

122100

72400

36500

8540

3800

860

119656

71046

35610

8086

4214

700

98,1

97,6

94,7

110,9

81,4

2,32

3,03

1,95

2,26

1,22

0,84

4. Еңбек ақы төлеу қоры, барлығы, соның ішінде:

— өндірістік персонал

— әкімшілік персонал

м.т.

29968,5

32377,6

6690,9

42249,6

34953,6

7296

44000,3

35610

8390,3

104,6

102,4

115,0

1,47

1,54

1,25

5. Орташа еңбек ақы:

— өндірістік персонал

— әкімшілік персонал

м.т.

тг.

25192

33689

33109,9

37991,1

42480

43120

128,3

113,5

1,69

1,28

6. Персоналдың орташа тізімдік саны:

— өндірістік персонал

— әкімшілік персонал

адам

96,6

95,8

100,0

0,96

1,0

7. Негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құны:

м.т.

66735

72000

73855

102,6

1,11

Бұл кестеде 2000-2001 жж. «Мұнайгазқұрылыс» ААҚ-ның технико-экономикалық көрсеткіштері берілген, бұл кестеден көріп отырғанымыздай 2001 жылы 2000 жылға қарағанда орындалған жұмыс көлемі 2,67 есе көбейді.

Бір жұмысшының еңбек өнімділік деңгейі осы жылға жоспарланған мөлшерден 2,3 %-ке, ал 2000 жылмен салыстырғанда 2,6 есе көбейген. Сәйкесінше бір жұмысшыға 2,9%-тен, бұдан еңбек қорларын, жұмыс уақытын, өндірістік персоналдың санын қысқарту және өндіріске жаңа техниканы қосудың, яғни еңбекті механикаландырудың есебінен еңбек өнімділігінің көтерілуі арқасында еңбек қорларын тиімді пайдаланғаны сипатталады. Осы шараның салдарынан өндірістік жұмысшылардың орташа еңбек ақысы жоспарланған мөлшерден 28,3 %-ке (128,00 — 100) және өткен 2000 жылмен салыстырғанда 1,69 есе көбейген. Әкімшілік қызметшілердің орташа еңбекақысы 2001 жылғы жасалынған жұмыс көлемінің көбею салдарынан және осы жылғы жоспардан асырып орындағаны арқасында көбейген.

2001 жылы өнімнің өзіндік құны жоспарлы мөлшерден төмендеп 98%-ті құрады және былтырға қарағанда 2,32 есе азайды. 2000 жылы өнімнің өзіндік құнының төмендеуі:

Материалдық шығындарды үнемдеу арқасында 1,9 %-ке (100% — 98,1 %) жоспарлы мөлшерге қатысты.
Еңбекақы төлеу қорын үнемдеу арқасында 2,4 %-ке (100% — 97,6%) жоспарға қарсы.
Басқа да шығындарды қысқартудың арқасында 18,6%-ке (100% — 81,4%) белгіленген жоспарлы мөлшермен салыстырғанда.

Бұл нәтижелер материалдардың шығын нормаларын қатайту есебінен болған өнімнің сапасын көтеру, ақауларды төмендету, өндіріске жаңа техника мен технологияны енгізу, техниканы пайдалануға әкімшілік шығындарға және коммуналдық қажеттіліктерге қаржының жұмсалуына бақылауды күшейту.

2001 жылы жұмысшылардың орташа тиімділік саны жоспарға қарсы 3,4%-ке, ал 2000 жылмен салыстырғанда 0,96 есе қысқарған.

2001 жылы жаңа негізгі өндірістік қорларды мүліктену және енгізудің арқасында олардың орташа жылдық құны 2,6%-ке (102,6% — 100%), 2000 жылмен салыстырғанда 1,11 есе өсті.

«Мұнайгазқұрылыс» ААҚ-ның 200-2001 жылғы жылдық есептемелердің мәліметтерін пайдаланып келесі мүліктік жағдайын бағалайтын және кәсіпорынның өтімділік көрсеткіштерін есептейміз:

К_{н..қ. өсу} =

Нег. қор. баланстық құны

Бал

2000 жылы 2001 жылы

К_{н..қ. өсу} = 67460/63270=1,07 83047/77330=1,07

К_{н..қ.жаңару} =

Нег. қор. түсуі (2.2)

Жыл аяғындағы баланстық құн

К_{н..қ.жаңару} = 1090/67460 = 0,02 17227/83047 = 0,21

К_{н..қ.нақты құны} =

Нег. қор. қалдық құны (2.3)

Ағымды активтердің құны

К_{н..қ.нақты құны} =22266/40788 = 0,5 33841/43283 = 0,78

К_{жалпы өтімділік} =

Ағымды активтер (2.4)

Ағымды міндеттемелер

К_{жалпы өтімділік} = 40788/10746 = 3,8 43283/15904 = 2,72

Рентабельділік =

Негізгі қызметтен түскен табыс (2.5)

Өнімді өткізуден түскен табыс

Рентабельділік = 4545/67524 = 0,1 33824/183720 = 0,18

Есептеген коэффициенттерді төмендегі кестеге келтіреміз.

Кесте №2.

«Мұнайгазқұрылыс» ААҚ қаржылық бағалау коэффициенттері

Көрсеткіштер	1999 ж.	2000 ж.	2001 ж.	Өсу коэф.
1. Негізгі қордың өсу коэффициенті	0,73	1,07	1,07	1
2. Негізгі қордың жаңарту коэффициенті	0,06	0,02	0,21	10,5
3. Негізгі қордың нақты құн коэффициенті	0,39	0,5	0,78	1,6
4. Толық өтімділік коэффициенті	2,1	3,8	2,72	0,7
5. Рентабельділік	0,12	0,1	0,18	1,8

Есептелген мүліктік жағдайын және өтімділікті сипаттайтын көрсеткіштерден біз 2001 жылы кәсіпорынның рентабельділігі 18%-ті құрады, бұл көрсеткіш 2000 жылға қарағанда 8%-ке өсті (0,18 – 0,1). Негізгі қорлардың жаңару коэффициенті 2001 жылы 21%-ті құрады, 2000 жылға қарағанда 19%-ке (0,21 – 0,02) өскен, ал бұл көрсеткіш жоғарылаған сайын тозу коэффициенті төмендей береді.

Осылайша, «Мұнайгазқұрылыс» ААҚ-ның қаржылық жағдайы өтіп кеткен 2 жыл ішінде (2000-2001 ж.ж.) тұрақтылығы байқалады, арықарайда кәсіпорынның тиімді қызмет етуі және оның табыстарын көтеру үшін барлық шаралар жасалынады.

2.2. «Мұнайгазқұрылыс» ААҚ негізгі қорлар динамикасын және құрылымын талдау.

«Мұнайгазқұрылыс» ААҚ-ы құрылыс-құрастыру жұмыстарының барлық түрімен айналысады.

Құрылыс шаруашылығының экономикалық тиімділік көрсеткіштер жүйесіне еңбек өнімділігі және құрылыс ұйымдарының негізгі өндірістік қорларын пайдалану деңгейі басты орын алады. Құрылыс шаруашылығы өнеркәсіпке қарағанда өндірістік негізгі қорлардың белсенді құрылымына ие болады. Құрылыс ұйымдарының өндірістік қорларында басты орынды машиналар және құрал-жабдықтар алады, сонымен қатар едәуір мөлшерде технологиялық функцияларды орындайтын көлік құралдары.

Кәсіпорынның негізгі қорларының есебі сәйкесінше бухгалтерлік есеп 6 «негізгі қорлардың есебі» стандартымен жүргізіледі.

Кәсіпорынның негізгі қорлары инвентарьлы карточкаларда бастапқы және ағымдық бағамен есептелінеді. Кәсіпорынның негізгі қорлары мақсатты пайдалануына және атқаратын функцияларына байланысты келесі топтарға бөлінеді:

Ғимараттар және құрылыстар
Машиналар және құрал-жабдықтар
Көлік құралдары
Тағы да басқалары

Негізгі қорларды талдау әдетте негізгі қорлардың көлемін, оның динамикасын және құрылымын зерттеуден басталады.

Негізгі қорлардың бар болуын, қозғалысын және құрылымын бағалау және талдау үшін бір жылдық статистикалық есептеменің «негізгі қорлардың және материалдық емес активтердің бары және қозғалысы» мәліметтері қолданылады. Негізгі қорлардың динамика көрсеткіштерінің есебін келтірейік.

Абсолютті өсім – ΔФ = Ф₁ — Ф_о = 83046 – 67460 = 15586 м.т. (2.6.)

Өсу қарқыны – Т_р = Ф₁/Ф_о = 83046/67460 = 1,231 (2.7.)

Өсім қарқыны – Т_пр.=Т_р·100–100=1,231·100–100 = 23,1% (2.8.)

Негізгі қорлардың динамика көрсеткіштерінің есебінен көріп отырғанымыздай негізгі қорлардың абсолютті өсімі 15586 мың тенге, бұл көрсеткіштің өсуі негізгі қорлар құрамына айтарлықтай толықтырулар: кірістің, реконструкцияның және модернизацияның есебінен. Өсім қарқыны 2001 жылы 2000 жылмен салыстырғанда 23,1%-ке өскен.

Негізгі қорлар құрылымының көрсеткіштері:

Машина және құрал-жабдықтар:

жыл басына (16479/67460)·100 = 24,4%

жыл аяғына (23293/83046)·100 = 28%

Көлік құралдары:

жыл басына (40203/67460)·100 = 5966%

жыл аяғына (48904/83046)·100 = 58,9%

Басқалары:

жыл басына (4498/67460)·100 = 5,4%

жыл аяғына (4063/83046)·100 = 4,9%

Негізгі қорлардың талданып отырған жылдағы құрылымның көрсеткіштерінің есебінен негізгі қорлардың активті бөлігі (машина және құрал-жабдықтар) 3,6%-ке (28% — 24,4%) өскені көрініп отыр, үлкен үлесті көлік құралдары 59,6% және 58,9% алып отыр.

Өнімділік коэффициенті жаңарған негізгі қорлардың 1 теңгелік өнім құнымен сипатталады және төмендегідей есептелінеді:

К_өнімд. = П – В/Ф_н (2.9.)

К_өнімд.₉₉ =0.012

К_{өнімд.2000}

Негізгі қорларды тиімді пайдалану көбінесе олардың техникалық жағдайына байланысты болады. Негізгі қорлардың техникалық жағдайын сипаттау үшін келесі көрсеткіштер пайдаланылады: тозу коэффициенті, жарамдылық коэффициенті, шығу коэффициенті, енгізу және жаңарту коэффициенттері.

Негізгі қорлардың техникалық жағдайын сипаттайтын көрсеткіштерді есептейік.

Тозу коэффициенті (1.2.) формуласымен яғни тозу сомасының негізгі қорлардың толық бастапқы құнына қатынасымен анықталады, тозу коэффициенті жыл басына және жыл аяғына есептелінеді:

К_{тозу 00} (жыл басына)

К_{тозу 00} (жыл аяғына)

К_тозу₂₀₀₁ (жыл басына)

К_тозу₂₀₀₁ (жыл аяғына)

Техникалық жағдайының коэффициенттерін есептелген мәліметтерден 1999 жылға қарағанда 2000 жылдың аяғына тозу коэффициенті 0,009 (0,067 – 0,076) төмендеген және 0,067 құрады, ал 2001 жылдың аяғы 2000 жылға қарағанда бұл көрсеткіш 0,003 (0,064 – 0,067) төмендеген және 0,064 құрады. Берілген жағдайда біз кәсіпорында бар барлық негізгі қорлардың жалпы тозуын анықтаймыз. 2000 жылы жаңа қорлармен толықтырулар есебінен жарамдылық коэффициентіміз (1.3) формуласымен анықталады, ол келесіндей:

Берілген жағдайда К_жар.қ00 = 1 – 0,076 = 0,924 (жыл басына)

К_жар.қ00 = 1 – 0,067 = 0,933 (жыл аяғына)

К_{жар.қ2001} = 1 – 0,067 = 0,933 (жыл басына)

К_{жар.қ2001} = 1 – 0,064 = 0,936 (жыл аяғына)

Тозу және жарамдылық коэффициенті жыл басына және жыл аяғына есептелінеді. Өндірістік есептеулерден көріп отырғанымыздай тозу коэффициенті неғұрлым төмен болса жарамдылық коэффициенті жоғары болады және негізгі қорлардың техникалық жағдайы соғұрлым жақсарады. Бұл кәсіпорынның негізгі қорлардың жарамдылық коэффициенті жоғары және 93%-ті құрайды.

Бұны былай түсіндіруге болады 2001 жылы негізгі қорлар құрамына толықтырулар енгізілген яғни кәміпорын жаңа негізгі қорлар сатып алған.

Егерде есептік жылда түскен барлық негізгі қорлар пайдаланымда болмай жаңадан сатып алынған болса, онда енгізу және жаңарту коэффициенттері өзара тең болады.

Енгізу коэффициенті түскен негізгі қорлар құнының (F_n) жыл аяғындағы құнына (F_k) қатынасымен анықталады.

К_енгізу = F_n/F_k (2.10)

К_{енгізу 00} = 1090/6740 = 0,0162

К_{енгізу 2001} = 17227/83046 = 0,2074

Жаңарту коэффициенті (1.4) формуласымен есептелінеді:

К_жаң. = F_n/F_k

К_{жаң. 2000} = 1090/67460 = 0,0162

К_{жаң. 2001} = 17227/83046 = 0,2074

Біздің есептеулерімізде 2001 жылы енгізілген негізгі қорлар пайдаланылған емес жаңадан болғандықтан енгізу және жаңарту коэффициенттері өзара тең болып отыр.

Шығу коэффициенті шыққан негізгі қорлар құнының (F_шығ.) жыл басындағы құнына (F_n) қатынасымен анықталады.

К_шығу = F_шығу/F_n (2.11)

К_шығу2000 = 281/66651 = 0,0042

К_шығу2001 = 1641/67460 = 0,0243

Ауыстыру коэффициенті:

К_ауыс. = В/П · 100% (2.12)

мұндағы В — жыл ішіндегі шыққан негізгі қорлар, мың.т.;

П – бір жыл ішінде түскен негізгі қорлар, мың.т.

К_ауыс. = 1641/17227· 100% = 9,5%

Шыққан қорлардың орнын алмастыруға бағытталған енгізілген негізгі қорлардың үлесі есептеудің қорытындысы бойынша 9,5% құрады. Бұл коэффициент айтарлықтай жоғары болып отыр, себебі бір жыл ішінде негізгі қорлардың шағын ғана мөлшері шыққан.

Демек, машина және құрал-жабдықтар көлкін кеңейту коэффициенті келесіндей:

К_кең. = 1 – К_ауыс. = 1 – 0,095% = 90,5% (2.13)

Бұл коэффициент 2001 жылы енгізілген жаңа құрал-жабдықтар мөлшері үлкен дәрежеде екенін көрсетіп отыр.

Алынған есептеулердің нәтижелерін №3 «Мұнайгазқұрылыс» ААҚ «негізгі қорлардың техникалық жағдайы және қозғалысын талдау» кестесіне кіргізуге болады.

Кесте № 3.

«Мұнайгазқұрылыс» ААҚ негізгі қорлар қозғалысы және техникалық жағдайы

Көрсеткіштер	Белгіленуі	Көрсеткіштер деңгейі
Көрсеткіштер	Белгіленуі	2000 ж.	2001 ж.
1. Негізгі қордың бастапқы (баланстық) құны, мың тенге: а) жыл басына б) жыл аяғына	Қ_б Қ_а	66651 67460	67460 83046
2. Негізгі қор тозуы: а) жыл басына б) жыл аяғына	Т Т_б Т_а	5063,2 4493	4493 5346
3. Есептік жылда негізгі қор түсімі, мың тг.: а) барлығы б) соның ішінде енгізілгені	Т_үсім	1090 1090	17227 17227
4. Есептік жылда шыққаны, мың тг.:	Ш	281	1641
5. Тозу коэффициенті: а) жыл басына б) жыл аяғына	К_тозу К_{тозу, б.} К_{тозу, а.}	0,76 0,67	0,67 0,64
6. Жарамдылық коэффициенті: а) жыл басына б) жыл аяғына	К_жармд. К_{жарамд. б.} К_{жарамд. а.}	0,924 0,933	0,933 0,936
7. Енгізу коэффициенті	К_енгізу	0,0162	0,2074
8. Жаңарту коэффициенті	К_жаң.	0,162	0,2074
9. Шығу коэффициенті	К_ш	0,0042	0,0243
10. Ауыстыру коэффициенті	К_ауыст.	0,258	0,095
11. Құрал-жабдықтар паркін кеңейту коэффициенті	К_{кеңейту}	0,742	0,905

Жоғарыда келтірілген негізгі өндірістік қорлардың қозғалысы және техникалық жағдайын талдаудан біз 2001 жылы «Мұнайгазқұрылыс» ААҚ көп мөлшерде жаңа негізгі қорлар сатып алынған, ол 17227 мың тенгені құрады, соның ішінде оның көп бөлігін машиналар, құрал-жабдықтар және көлік құралдары алып отыр. Негізгі қорларды толықтырулар есебінен құрал-жабдықтарды енгізудің есебінен жарамдылығы жоғарылауы байқалады.

«Мұнайгазқұрылыс» ААҚ негізгі қорларының механикалық жағдайын талдауды қорыта келе тиімді пайдаланудың факторы ретінде негізгі қорлардың техникалық жағдайы ұсынылатын талаптарға сай келеді және еңбек өнімділігін арттыратын, оны тиімді пайдалануға, кәсіпорынның технико-экономикалық көрсеткіштерін жақсартуға мүмкіндіктер туғызады.

Негізгі қорларды тиімді пайдалануды талдау.

Кәсіпорынның негізгі қорларын және өндірістік қуаттылығын тиімді пайдалану оның барлық технико-экономикалық көрсеткіштерінің жақсаруына мүмкіндік туғызады, соның ішінде өнім шығаруын көбейтеді, өзіндік құнын, еңбек сыйымдылығын төмендетеді және т.б.

Кәсіпорынның негізгі қорларын тиімді пайдалануды талдау өткізудің методикасы оны қолданудың ең тиімді нұсқауды таңдауға көзделген. Сондықтан талдаудың негізгі ерекшеліктері болып мыналар табылады:

Негізгі қорларды пайдаланудың нұсқаулық шешімдері; және

2) перспективаға мақсатталу.

Перспективалық анализ – бұл инвестицияларды талдаудың негізгі түрі, оған баланста бар негізгі қорлардың және оларды тиімді қолдануының бағалануы барлық ресурстар түріне қолданылатын технологиялық бағалануға негізделген, ол қайтарымдылық және сыйымдылық көрсеткіштерін есептеуді және талдауды болжайды. Сонымен қатар негізгі қорлардың рентабельділігі және салыстырмалы үнемдеуін бағалау жүргізіледі.

«Мұнайгазқұрылыс» ААҚ бойынша негізгі қордың қор қайтарымы келесідей:

2000 жылы ФО_о = 56997,8/66735 = 0,854 тенге

2001 жылы ФО₁ = 152617/73855 = 2,066 тенге

2001 жылы пайдаланылған негізгі қорлардың 1 тенгесінен 2,066 тенгеге өнім көріп отырмыз.

Қор қайтарымның өзгерісін сипаттайтын индекс:

I_фо = ФО₁/ФО_о

I_фо = 2,066/0,854 = 2,4 немесе 241%

яғни, қор қайтарымдылық коэффициенті 2001 жылы 2000 жылмен салыстырғанда 2,4 есе өскен.

Қор қайтарым нәтижелерін салыстырғанда базистік жылға қарағанда есептік жылы қор қайтарым көрсеткіштері айтарлық көтерілген. Қор қайтарым көрсеткішінің 1,212 (2,066 – 0,854) өскенін 2 негізгі фактордың әсерінен деп түсіндіреміз, біріншіден негізгі қорлардың көлемінің өсу есебінен және екіншіден кәсіпорынның негізгі өндірістік қорларын пайдалануды жақсартудан.

Қор қайтарымның өсуі дәл қай фактордың есебінен өсетінін анықтау үшін келесі есептемені жүргіземіз. Бұл үшін келесі кестеде қор қайтарымға және оның өсу қарқынына әсер ететін негізгі көрсеткіштердің абсолютті өзгерулерін көрсетеміз.

Кесте 4

«Қор қайтарым өсімін есептеу үшін бастапқы мәліметтер»

Көрсеткіштер	Базистік жыл	Есептік жыл (2001 жыл)	Абсолютті өзгеріс мың тг.	Өсу коэф.
1. Өнім көлемі, мың тг.	56997,8	152617	+95619	2,8
2. Негізгі қорлардың орта жылдық құны	66735	73855	+7120	1,107
3. Қорқайтарым, тенге	0,854	2,066	+1,212	2,419
4. Негізгі қорлардың қорқайтарымы	1,171	0,484	-0,687	0,413

Есептік жылда өнім көлемі 95619 мың тенгеге өсті, оның ішінде:

Негізгі қорлар көлемінің өсуі есебінен:

ΔQ(Ф) = ФО_о(Ф₁ — Ф_о) (2.15)

ΔQ(Ф) = 0,854 · 7120 = 6080,48 тг.

Негізгі қорларды тиімді қолдану есебінен:

ΔQ(Ф) = (ФО₁ — ФО_о) · Ф₁ (2.16)

ΔQ(Ф) = 1,212 · 73855 = 89512,26 тг.

Осы екі фактордың бірігу әсерінен өндіріс өнімі 95619 мың тг. өседі. Осы жүргізілген есептеулерден көріп отырғанымыздай өндіріс өнімінің өсімі негізгі қорларды пайдалануды жақсартудың есебінен болып отыр. Өнім шығару көлеміне осы 2 фактордың әсер ету арақатынасы өндіріс рентабельділігінің өсуіне шарт болады.

Өнімнің қор сыйымдылығын былтырғы жылға қарағанда 41%-ке төмендегені негізгі қорлардың салыстырмалы үнемдеу мөлшерінің бар екенін көрсетеді, ол келесіндей анықталады:

+Э_опф = ОПФ₁ — ОПФ_о (2.17)

мұндағы IBП — өндірістік өнім көлемінің индексі.

+Э_опф = 73855 – 66735 · 2,8 = 19936 мың тг.

Кәсіпорынның негізгі қорларын тиімді пайдалануды терең талдау мақсатымен қорқайтарым көрсеткіші барлық негізгі қорлар бойынша анықталады.

Сәйкесінше қорқайтарым формуласындағы жалпы ортажылдық құнын негізгі қорлардың активті бөлігінің орташа құнымен алмастырамыз.

ФО@o = 56997,8/16352 = 3,485 тенге

ФО@1 = 152617/23991 = 6,4 тенге

Осы есептеулерден негізгі қорлардың активті бөлігінің қорқайтарым көрсеткішінің өсуі байқалады.

Бұл 2001 жылы кәсіпорын өнім өндірісі процесінде машиналар және құрал-жабдықтарды аса тиімді пайдалағаны айқындалады.

2.4. Негізгі қорларды тиімді пайдаланудың көрсеткіштері мен факторларын талдау.

Құрал-жабдықтар – бұл негізгі қорлардың үлкен бір активті бөлігі болып табылады. Оның үлес салмағының өсуі прогрессивті тенденция болып саналады. Талдау процесінде өндірістік-өнеркәсіптік негізгі қорлардың активті бөлігінің ортажылдық құнының үлесін санаумен қатар кәсіпорынның машина және құрал-жабдықтармен мөлшерлі қамтылуы, олардың техникалық деңгейі анықталады.

Кәсіпрынынң өндірістік құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету және оны тиімді қолданудың анализін жүргізгенде барлық құрал-жабдықтарды оның өндіріс процесіне қатысуы бойынша мақсатқа сай топтау қажет.

Қолдануға жарамсыз құрал-жабдықтар

Кіспорын үшін артық құрал-жабдықтар

Қоймадағылар

Монтаждағылар

Жинақталған бірақ әлі эксплуатацияға берілмеген

Жұмыс жасамайтындар

Нақты жұмыс жасайтындар

Кәсіпорын үшін артық

Кәсіпорында орнатуға арналғандары

Жоспар бойынша жұмысқа арналғандар

Жоспар бойынша жұмыс жасамайтындар

Сызбанұсқа 2. Өндірістік процесіне қатысуы бойынша құрал-жабдықтардың топталуы.

Құрал-жабдықтар сәйкесінше келесі негізгі құраушыларды кірістіреді: нақты бары, орнатылғаны және әрекеттегісі. Нақты құрал-жабдықтарға кәсіпорынның иелігіндегі барлық, қай жерде орналасқанына (цехтарда, складта) және қандай жағдайда екеніне байланыссыз құрал-жабдықтар кіреді. Орнатылған құрал-жабдықтарға жұмысқа дайындалған және жөнделген цехтарда орналасқан, тіпті орнатылған құрал-жабдықтардың бір бөлігі резервте, жоспарлық жөндеуде, концервацияда, модернизациялауда болуы да мүмкін құрал-жабдықтар кіреді. Әрекеттегі құрал-жабдықтар – бұл ұзақтығына байланыссыз есептік кезеңде іс жүзінде жұмыс жасайтын құрал-жабдықтар.

Құрал-жабдықтарды толық пайдалану мәселесін орнатылмаған әрекетсіз құрал-жабдықтардың санын минимумге түсіруден қорытындыланады. Осы мақсатпен нақты бар, орнатылған және жұмыс жасайтын құрал-жабдықтардың мөлшерін сипаттайтын шамаларын жақындастыру қажет. «Мұнайгазқұрылыс» ААҚ бойынша құрал-жабдықтар мәліметтері №5 кестеде келтірілген.

Кесте №5.

«Құрал-жабдықтар бойынша мәліметтер».

Құрал-жабдықтар	Базистік жыл	Есептік жыл	Ауытқу
1. Нақты бары, бірлік	59	68	+9
1.1. Орнатылған, бірлік	41	51	+10
1.1.1. Қозғалыстағы, бірлік	26	31	+5
1.1.2. Қозғалысқа түспегендігі, бірлік	15	11	-4
1.2. Орнатылмағаны, бірлік	18	17	-1

Таблица мәліметтерінен 2001 жылы кәсіпорынның 17 бірлік орнатылмаған құрал-жабдықтар бар екенін көріп отырмыз. Бұл құрал-жабдықтар 2 жылға тоқтатып қойылған. Есепті жылды базистік жылмен салыстырғанда әрекеттегі құрал-жабдықтар 5 бірлікке көбейген, бұл өндірісте оң мәнге ие. Әрекетте жоқ құрал-жабдықтардың саны бұрын жөндеуде, модернизацияда жатқан құрал-жабдықтарды іске қосу есебінен 4 бірлікке қысқарған.

Қолда бар құрал-жабдықтарды өндіріске қатыстыру дәрежесі және оны өндірісте қолдануды келесі көрсеткіштер сипаттайды, ол көрсеткіштерді есептеу үшін №5 кесте мәліметтерін пайдаланамыз.

Пайдаланымға берілген құрал-жабдықтардың үлесі – бұл орнатылған құрал-жабдықтардың нақты бар құрал-жабдықтарға қатынасымен анықталады.

2000 ж. = 41/59 = 0,69 2001 ж. = 51/68=0,75

Іс жүзінде жұмыс жасайтын құрал-жабдықтардың үлесі – қозғаалыстағы құрал-жабдықтардың орнатылған құрал-жабдықтарға қатынасымен анықталады:

2000 ж. = 26/41 = 0,63 2001 ж. = 31/51 = 0,61

Паркте бар құрал-жабдықтардың пайдалану дәрежесі – бұл қозғалыстағы құрал-жабдықтардың нақты бар құрал-жабдықтарға қатынасымен анықталады.

2000 ж. = 26/59 = 0,44 2001 ж. = 31/68 = 0,46

Бұл есептеулерден көріп отырғанымыздай есептік жылы пайдалануға берілген құрал-жабдықтар үлесі 0,06(0.75 – 0.69) көбейген, бұл орнатылмаған құрал-жабдықтар санының азаюына алып келеді.

Нақты жұмыс жасайтын құрал-жабдықтардың үлесі 0,02 (0,61–0,63) төмендеген, берілген жағдайда бұл көрсеткіштің төмендеуі құрал-жабдықтардың тозуы және пайдалануға жарамсыздық себебінен үлкен көлемде құрал-жабдықтардың жұмыстан шығу есебінен болып отыр.

Нақты бар құрал-жабдықтарды пайдалану дәрежесінің көрсеткіші 0,02 (0,46 – 0,44) өскен, бұл көрсеткіштің өсуі кәсіпорын паркте бар құрал-жабдықтарды тиімді қолданатынын сипаттайды

Бірақ та паркте бар құрал-жабдықтарды пайдалану деңгейінің өсуі құрал-жабдықтардың қайтарымының өсуіне алып келмейді. Материалдық өндіріс сферасында күрделі проблема болып құрал-жабдықтардың толық сменалық және ішкі сменалық тұрып қалуларын қысқарту табылады.

Жұмыс жасап тұрған құрал-жабдықтарды тиімді арттыру 2 жолмен жүргізіледі: экстенсивті (уақыт бойынша) және интенсивті (қуаттылығы бойынша).

Құрал-жабдықтарды пайдаланудың экстенсивті жолын сипаттайтын көрсеткіштер — құрал-жабдықтар саны, соның ішінде әрекетте жоқ еңбек құралдарының үлесі, істен шыққан уақыты (машина уақыт), машина және станок паркінің құрылымы.

Құрал-жабдықтарды интенсивті пайдалану 1 машина/уақытта өнім шығару көрсеткіштерімен сипатталады, яғни оның өнімділігімен. Құрал-жабдықтарды экстенсивті пайдалануды талдау оның жұмысының уақыт балансын қарастырумен байланысты, ол келесі уақыт қорларын қосады:

құрал-жабдық өлшемінің календарлы уақыт қоры (талданатын кезеңге календарлы күндер санының көбеюі арқылы есептелінеді);
номиналды уақыт қоры (бір кезеңде жұмыс сменасының көбеюі жұмыс сменасының уақыттық ұзақтығына тең);
тиімді уақыт қоры жоспарланған кезеңнің ішінде тиімді пайдаланылатын уақыт мөлшерімен анықталады. Ол номиналды уақыт қорына тең, тек оның ішінен жөндеуге, модернизацияға, профилактикаға және құрал-жабдықтардың жапсырмаға кететін уақытын шегерімен тасталады.
пайдалы уақыт – құрал-жабдықтардың нақты жұмыс уақыты, жоспарлық емес тұрып қалуларды шегеріп тастағандығы тиімді жұмыс уақыт қоры секілді анықталады.

2000 жыл

календарлы уақыт қоры = 365 · 24 = 8760 сағ.
номиналды уақыт қоры = 258 · 2·6 = 310 сағ.
тиімді уақыт қоры = 3107 – 459 = 2648 сағ.
пайдалы уақыт қоры = 2648 – 904 = 1744 сағ.

2001 жыл

календарлы уақыт қоры = 365 ·24 = 8760 сағ.
номиналды уақыт қоры = 260·2·6 = 3120 сағ.
тиімді уақыт қоры = 3120 – 362 = 2758 сағ.
пайдалы уақыт уақыт = 2758 – 847 = 1911 сағ.

Уақыт қорының жиынтығы құрал-жабдықтардың жұмыс уақытын талдауға мүмкіндік береді. Клендарлы және номиналды уақыт қорларын салыстыру ауыстыру икоэффициентін жоғарылату есебінен, ал номиналды және тиімді – құрал-жабдықтарды жақсы пайдалану есебінен, жұмыс уақытында жөндеуге кететін уақыт шығынын қысқарту есебінен жақсы пайдалануды анықтауға мүмкіндік береді.

Талданып отырған кәсіпорын бойынша құрал-жабдықтардың жұмыс уақыт қорлары туралы мәліметтер №6 кестеде көрсетілген:

Кесте №6

«Уақыт қорларының бастапқы мәліметтері»

Көрсеткіштер	Базистік жыл (2000)	Есептік жыл (2001)	% орындалуы	Абсолютті өзгеріс
1. Календарлы уақыт қорлар	8760	8760	100
2. Номиналды уақыт қорлар	3107	3120	100,4	13
3. Тиімді уақыт қорлар	2648	2758	104,2	110
4. Пайдалы уақыт қорлар	1744	1911	109,6	167
5. Жоспарлы уақыт қорлар	1723	1936	112,4	213

2001 жылы уақыт бойынша құрал-жабдықтарды пайдалану коэффициенттері:

Календарлы уақыт қоры = 1911/8760 = 0,218

Номиналды уақыт қоры = 1911/3120 = 0,613

Тиімді уақыт қоры = 1911/2758 = 0,693

Жоспарлы уақыт қоры = 1911/1936 = 0,987

Кестеде келтірілген мәліметтер бойынша былай қорытынды жасауға болады: базистік жылмен салыстырғанда нақты номиналды уақыт қоры 100,4% құрайды. Құрал-жабдықтар жұмысының календарлы (100%) және номиналды (100,4%) уақыт қорының проценттерінің әр түрлі болуы нақты жұмыс күндерінің саны және ауыстырылу коэффициенті ескерілгеннен сәл төмен болғанын көрсетеді. Базистік кезеңге тиімді уақыт қоры 104,2% құрады. Базистік жылда құрал-жабдықтарды жөндеуге 459 маш./сағ. (3107 — 2648) кеткен. Нақты есептік жылда жөндеуге 362 маш./сағ. (3120 — 2758) кеткен немесе алдыңғы жылға қарағанда 97 маш./сағ. кем болған.

Базистік жылда құрал-жабдықтардың белгіленген көлемінде оның тиімді жұмыс қоры 2648 ма./сағ. құрады. Ал өндіріс бойынша жоспарды орындауға қажетті уақыт – 1723 маш./сағ. Сәйкесінше құрал-жабдықтардың белгіленген көлемінде кәсіпорынның 925 маш./сағ. (2648 — 1723) пайдаланбаған уақыты қалады. Бұл 1999 жылы құрал-жабдықтардың жоспардан тыс тұрып қалулары болған. Жоспар бойынша өнім шығаруға 1936 маш./сағ., демек, нәтижесінде 25 маш./сағ. (1911-1936) құрал-жабдықтардың тұрып қалулары болған. Бұдан басқа кәсіпорын 847 маш./сағ. (2758-1911) тиімді немесе мүмкін уақытын пайдаланбады. Осылайша тиімді пайдаланбаған және тіпті пайдаланбаған уақыттың толық көлемі (97+925+847)=1869 маш./сағ. құрады.

Бұл кәсіпорынның жіберіп алған мүмкіндіктеріне айғақ болады. Кәсіпорынға құрал-жабдықтардың жұмыс уақытын тиімді пайдалану үшін бақылауды күшейту қажет. Есептеуіш техникалық қолдануына негізделетін автоматтандырылған жұмыс уақытын бақылайтын және есептейтін құралдар қолданған орынды.

Кәсіпрынның технологиялық саясатын жасау үшін негізгі қорлардың тиімді қолдану көрсеткіштерінің тереңдетілген талдануы қажет және бірінші кезекте қор қайтарым көрсеткішін.

Қор қайтарым деңгейінің жоғарылауына мыналар себепті болады:

өндірісті механизациялау және автоматизациялау прогрессивті технологияны қолдану, әрекеттегі құрал-жабдықтардың модернизациясы;
құрал-жабдықтардың уақытын көбейту;
құрал-жабдықтардың жұмысының интенсивтілігін көтеру, соның ішінде техноологиялық процестердің талабына сай келетін шикізат және материалдардың сапалығын қамтамасыз ету жолымен және өнеркәсіптік-өндірістік персоналдың квалификациясын көтеру.
негізгі қорлардың активті бөлігінің үлес салмағын көтеру, қозғалыстағы құрал-жабдықтардың үлесін көтеру.

Құрал-жабдықтарды ішкі сменалық қолдану дәрежесі құрал-жабдықтардың жүктеу коэффициентін (К_жүкт.) сипаттайды, ол нақты жұмыс уақытының (Т_н) тиімді уақыт қорына (Т_қ) немесе номиналды уақыт қорына қатынасымен анықталады:

К_жүкт. = 1911/2742 = 0,697

Номиналды уақытты пайдалану дәрежесі тиімді уақыт қорының (Т_тиім.) номиналды уақыт қорына (Т_н) қатынасымен анықталады:

К’_р = Т_тиім./Т_н

К_р = 2680/2742 = 0,977

Қарастырылып жатқан көрсеткіштер құрал-жабдықтар және жұмыс уақытын пайдалану құрамы құрал-жабдықтарды пайдаланудың экстенсивті формасын сипаттайды.

Қор қайтарымның факторлық жүйесінің себепті байланысын талдау детерминирленген факторлық үлгілерінің бірнеше түрлерін жасауға мүмкіндік береді. Біздің мысалымызда бірнешеуін келтірейік: негізгі қорлардың қорқайтарымының активті бөлігінен (Ф@) тәуелді негізгі қорлардың қорқайтарым үлгісі және де қозғалыстағы машина және құрал-жабдықтар қорқайтарымынан (ФО_д) тәуелді негізгі қорлардың қор қайтарым үлгісі, негізгі қорлар құнының активті бөлігінің үлес салмағы (Д@) және активті бөліктің қозғалыстағы құрал-жабдықтардың үлес салмағы (Д_д).

ФО = ФО@ · Д@ (2.19)

ФО = ФО_д · Д@·Д_д (2.20)

Бұл формулаларды толық қор қайтарым формуласын ұлғайту арқылы алуға болады:

ФО = Q/Fc@ · Fc@/Fc

ФО = 152617/23991· 23991/73855 = 2,07 тенге

мұндағы,

Q — кезең ішінде өнім шығарылуы;

Fc@ — негізгі қорлардың активті бөлігінің ортажылдық құны

Fc — негізгі қорлардың ортажылдық құны

Құрал-жабдықтарды пайдалануды толық ауыстыру деңгейін құрал-жабдықтарды ауыстыру коэффициенті (К_ауыст,) сипаттайды:

К_ауыст, = Т_ауыст./Т_күн./N_қ. (2.21)

К_ауыст, = 18625/305/31 = 1,97 (2001 жыл)

мұндығы,

Т_ауыст. — смена станоктарының жұмыс жасаған мөлшері;

Т_күн — жұмыс күндер саны;

N_қ. — қозғалыстағы құрал-жабдықтар саны

Бұл коэффициент 2000 жылмен салыстырғанда істелетін жұмыс көлемінің өсуі есебінен 0,62 өскен, ол 2000 жылы 1,35 құрады.

Құрал-жабдықтың пайдалы жұмыс уақыты (Т_n):

Т_n = Т_күн· К_ауыст. · t_ауыст. · К_жүкт.(2.22)

2000 жыл: Т_n = 305·1,35·6,0·0,469 = 1158,7

2001 жыл: Т_n = 305·1,97·6,0·0,697 = 2512,8

2001 жылы құрал-жабдықтардың пайдалы жұмыс уақыты 1354,1 сағ. өсіп 2512,8 сағ. құрады.

Құрал-жабдық бірлігіне өнімнің ортасағаттық шығу көлемі (В_r), мың тенге:

В_r = Q/N_күн/T_n (2.23)

2000 жыл: В_r = 56997,8/26/1158,7 = 1,892

2001 жыл: В_r = 152617/31/2512,8 = 1,952

2001 жылы құрал-жабдықтардың пайдалы жұмыс уақытын, қозғалыстағы құрал-жабдықтардың санын көтеру есебінен құрал-жабдық бірлігіне ортасағаттық өнім шығару көлемі 2000 жылмен салыстырғанда 0,067 мың тенгеге өсіп 1,959 мың тенгені құрады. Есептеу нәтижелерін №7 «Қор қайтарымды есептеу үшін бастапқы мәліметтер» кестесіне келтіреміз.

Кесте №7.

Қорқайтарымды есптеу үшін бастапқы мәліметтер

№	Көрсеткіштер	Басзистік кезең	Есептік кезең	Ауытқу	Өсу темпі
1.	Өнім көлемі (Q) мың тг.	56997,8	152617	95619	267,8
2.	Негізгі өндірістік қорлардың ортажылдық құны (F_c), мың тг.	66735	73855	7120	110,7
3.	Негізгі өндірістік қорлардың активті бөлігінің ортажылдық құны (Fc@) мың тг.	16352	23991	7639	146,7
4.	Қозғалыстағы құрал-жабдықтардың ортажылдық құны (F_cg) мың тг.	14300	21446	7146	149,9
5.	Негізгі қорлардың активті бөлігінің үлес салмағы	24,5	32,5	+8	132,7
6.	Қорлардың активті бөлігіндегі қозғалыстағы құрал-жабдықтардың үлес салмағы	87,5	89,4	+1,9	102,2
7.	Қозғалыстағы құрал-жабдықтар бірлігінің саны	26	31	+5	119,2
8.	Қозғалыстағы құрал-жабдықтар бірлігінің орташа құны, мың тг.	613,2	664,4	+51,2	108,3
9.	Жұмыс күндер саны, (Т_күн)	305	305	—	—
10.	Смена-станоктарының жұмыс жасаған мөлшері, Т_ауыс.	10705	18625	+7920	173,9
11.	Ауыстыру коэффициенті, (К_ауыст.)	1,35	1,97	+0,62	145,9
12.	Бір ауыстырудың ұзақтығы, (t_ауыс.) сағ.	6,0	6,0	—	—
13.	Смена ішінде құрал-жабдықтарды тиеу коэффициенті	0,469	0,697	+0,228	148,6
14.	Құрал-жабдықтардың пайдалы жұмыс уақыты	1158,7	2512,8	+1354,1	216,9
15.	Бір құрал-жабдыққа ортасағаттық өнім шығару көлемі (В_ч)	1,892	1,959	+0,067	103,5
16.	Қозғалыстағы құрал-жабдықтардың қорқайтарымы, тг.	3,99	7,12	+3,13	178,4
17.	Негізгі қорлардың қорқайтарымы, тг.	0,854	2,066	+1,212	241,9

№7 кестенің мәліметтерінен қозғалыстағы құрал-жабдықтардың қорқайтарымының факторлық үлгісі туралы талдауға болады, ол келесідей анықталады:

ФО_д = К_ауыст. · К_жүкт. · Т_күн · t_ауыст. · В_r · 1/Ф_сд(2.24)

ФО_д = 1,97 · 0,697_. · 305 · 6,0 · 1,959 · 1/21446 = 0,229 тенге,

яғни негізгі қорлардың қорқайтарымының факторлық үлгісі құрал-жабдықтар құрамына, 1 сағат пайдалы уақыт ішінде бір құрал-жабдықтың өнімділігін және уақытты пайдалану көрсеткіштерін анықтауға мүмкіндік береді.

ФО_д = Д_д· Д@· К_ауыст.· К_жүкт. · Т_күн · t_ауыст. · В_r · 1/Ф_сд(2.25)

ФО = 89,4 · 32,5 · 1,97 · 0,697 · 305 · 6,0 · 1,959 · 1/21446 = 666,9 м. тг Факторлардың әсер ету есебін тізбектік амалмен жүргіземіз:

Негізгі қорлардың активті бөлігінің үлесін өзгерту есебінен қор қайтарым көрсеткішін өзгерту:

ΔФО(Д@) = Δ Д@ · Д_до · ФО_д (2.26)

ΔФО(Д@) =0,08 · 0,875 · 3,990 = 0,2793 тенге

Қозғалыстағы құрал-жабдықтың қорқайтарымын өзгерту әсерінен негізгі қорлардың қорқайтарымын өзгерту:

ΔФО(Дд) = Δ Дд · Д_@1 · ФО_д (2.27)

ΔФО(Дд) =0,019 · 0,325 · 3,990 = 0,0246 тенге

Қозғалыстағы құрал-жабдықтың қорқайтарымын өзгерту әсерінен негізгі қорлардың қорқайтарымын өзгерту:

ΔФО(ФОд) = Δ ФОд · Д₁_@ · Д ₁_д (2.28)

ΔФО(ФОд) =3,13 · 0,894 · 0,325 = 0,9094 тенге

Факторлардың біріккен әсері төмендегідей:

0,2793 + 0,0246 + 0,9094 = 1,213

Жасалған есептеулерден қорқайтарым өсімі негізгі қорлардың құрамындағы өзгертулердің оң мәніне ие сонымен қатар қозғалыстағы құрал-жабдықтардың қорқайтарым көрсеткішінің өсіміне әсер ететінін көріп отырмыз.

Ары қарай №7 кестенің мәліметтерінен қозғалыстағы құрал-жабдықтардың өзгерісіне әсер ететін факторларды есептеуімізге болады:

ΔФО_д(К_ауыст.) = Δ К_ауыст. · К_то · Т_күно · t_{ауыст.о} · В_r _o · 1/Ф_орт (2.29)

ФО_д(К_ауыст.) = 0,62 · 0,469 · 305 · 6,0 · 1,892 · 1/613,2 = 1,6419 тенге

Құрал-жабдықтарды тиеуді өзгерту әсерінен қорқайтарымды өзгерту (смена ішінде жұмыс уақытын тиімді пайдалану):

ΔФО_д(К_т.) = Δ К_т. · К_ауыст1 · Т_күн1 · 1/Ф_до (2.30)

Бір құрал-жабдықтың орта сағаттық өнімінің өзгеруі нәтижісінде қорқайтарым көрсеткішінің өзгеруі:

ΔФО_д(В_r) = Δ B_r · К_т₁ · К_ауыст.1· Т_күно · t_ауыст · 1/Ф_{орт .о} (2.31)

ΔФО_д(В_r) = 0,067 · 0,697 · 1,97 · 305 · 6,0 · 1/14300 = 0,0118 тенге

Бір құрал-жабдықтың орташа құнының өзгеруі әсерінен қорқайтарым көрсеткішінің өзгеруі:

ΔФО_д(Ф_орт.) = Δ 1/ Ф_орт. · К_т₁ · К_ауыст.1· Т_күно · t_ауыст₀ · В_r (2.32)

ΔФО_д(Ф_орт.) = (1/664,4-1/613,2)·0,697 · 1,97 · 305 · 6,0 · 1,959 = — 0,591

Смена ұзақтығы және жұмыс күндер саны қорқайтарымға әсер етпейді, себебі өзгерусіз қабылданған.

Қозғалыстағы құрал-жабдықтардың қорқайтарымының өзгеруіне қалған факторлардың біріккен әсері төмендегіні құрайды:

1,6419+0,1088+0,0118+0,591 = 1,1715 тенге

Құрал-жабдықтарды ауыстыру және тиеу коэффициенттерін көтеру жұмыс уақытын жоғалтуды – толық күндік және ішкі ауыстырылып қалуын төмендетеді, ал ол құрал-жабдықтардың қорқайтарымының өзгеруіне оң әсерін тигізеді.

Құрал-жабдықтың тиеу коэффициентін көтеру нәтижесінде қорқайтарым 1,5331 (1,6419 – 0,1088) жоғарылады. Бір құрал-жабдықтың орташа құнының өсуі қорқайтарымға теріс әсерін тигізіп тұр. Соңғы фактор құрал-жабдықтың орташа құнының оны қымбаттау, бірақ өнімдірек құрал-жабдықтармен жаңарту және ауыстыру нәтижесіндегі өзгеруін көрсетеді.

Интенсивті тиеу коэффициенті өндірілген өнімнің көлемімен өлшенеді.

Экстенсивті тиеу коэффициенті пайдалы уақыттың календарлыға қатынасын құрал-жабдықтардың бірлік шамасына көбейткенге тең:

К_то = 1158,7/365 · 24 · 26 = 3,439

К_т1 = 2512,8/365 · 24 · 31 = 8,892

Құрал-жабдықтың интегралдық тиеу коэффициенті немесе интегральдық тиеу көрсеткіші құрал-жабдықтарды экстенсивті және интенсивті тиеу коэффициенттерінің көбейтіндісіне тең.

К_{т интегр о} = 1,892 · 2,439 = 6,507

К_{т интегр 1} = 1,959 · 8,892 = 17,419

Интегральдық көрсеткіштің өсім есебі және ауытқуы №8 кестеде «Құрал-жабдықты өндірістік интегральдық пайдалану көрсеткішінің есебі».

Кесте №8.

Құрал—жабдықтарды интегральды пайдалану көрсеткішінің есебі.

Көрсеткіштер	Базистік жыл (2000 ж.)	Есепік жыл (2001 ж.)	Ауытқу	Өзгеру темпі
Құрал-жабдықтарды экстенсивті тиеу коэффициенті	3,439	8,892	+5,453	2,587
Құрал-жабдықтарды интенсивті тиеу коэффициенті	1,892	1,959	+0,067	1,035
Құрал-жабдықтарды интегральды тиеу коэффициенті	6,507	17,419	+10,912	2,677

Есептеулерден көріп отырғанымыздай құрал-жабдықты интегральдық тиеу көрсеткішінің өсуі құрал-жабдықтың экстенсивті жүктемесін көтеру нәтижесінен болып отыр. Интенситві жүктеменің төмендеуі өнім шығаруды көтеру мүмкіндіктерін пайдаланбай отырғанын сипаттайды, қосымша қуаттарды және жаңа капитал салымдарын пайдаланбай-ақ. Бұл коэффициентті өндірістің ұйыдастыру-техникалық деңгейін үйлесімдендіріп, өндірістегі қысқа орындарды жою арқылы көтеруге болады.

Негізгі қорлардың өсуі және олардың сапалы жетілдірілуі көп мөлшерде қол еңбегін автоматқа ауыстыруға, бір жұмысшыға келетін еңбек қорларының салмағы үздіксіз өсуіне алып келеді. Бұл еңбек құрылыс шаруашылығында еңбек өнімділігінің өсуін қамтамасыз етеді.

Құрылыс шаруашылығының өндірістік негізгі қорлардың салмағының үздіксіз өсуі күрделі қаржы салымдарын бөлуді және әр түрлі ресурстарды тартуды қажет етеді. Сондықтан да ең басты мақсат бар негізгі қорларды тиімдірек пайдалану болып табылады. Бұл үшін әр бір құрылыс ұйымында негізгі қорлардың пайдалану деңгейін оптимальды бағалау мүмкіндігі болуы қажет, себебі оның қорлардағы қажеттілігін дұрыс анықтап және бар резервтерді тиімдірек қолдануды әшкерелеу қажет. Құрылыс ұйымдарының негізгі қорларын тиімді пайдаланбаудың негізгі себептерінің бірі болып машиндердің едәуір жұмыс уақытын жоғалту болып табылады. Практикада құрылыс ұйымдарының жұмысында ішкі сменалық уақытын жоғалтудың басым бөлігі, ал кейде толық күндік тұрып қалулар документке тіркелмейді және есептемеге түспейді. Сондықтан шаруашылықта қолданылатын техника жайлы нақты мәліметтерді нормативті-іздестіру станциялары жүргізетін көп еңбекті қажет ететін терең зерттеулер арқылы алуға болады.

Толықкүндік жағдайлар барлық машина түрлерімен жұмыс уақыт қорының 20% құрайды, және оның қысқаруы әзірше байқалмайды. Көбінесе бұл жоғалтулардың елеулі себебі машиналардың жөндеуге келуі болып табылады.

Ішкі сменалық уақыттың көп мөлшердегі өнімді емес шығындарға жұмыстары технологиялық транспортпен байланысты машиналарға ие. Ішкі сменалық уақыттың өнімді емес шығындарының негізгі бір белгісі болып транспорттың жоқтығынан тұрып қалулар табылады. Келтірілген құрылыс мөлшендерінің толық күндік уақытты жоғалтуларының мөлшері туралы мәліметтер машидерді жөндеу және техникалық қызмет көрсету сұрақтарын қоса құрылысты ұйымдастыруды жетілдіру аймағында бірталай резервтердің бар екенін куәландырады.

Бұл қорқайтарым көрсеткіштерінің талдауы негізгі өндірістік қорларды тиімді пайдалануға әр түрлі факторлардың әсер етуін бағалауға мүмкіндік береді. Нақты ұйымдардың негізгі қорларын пайдалану деңгейін объективті бағалау тәсілдерін жасау олардың негізгі қорлардағы қажеттілігін дәйекті анықтау мақсатымен, қорлардың тиімді құрамы мен құрылымын шығару мақсатымен, сонымен қатар құрылымын шығару мақсатымен, олардың резервтерін тиімді пайдалану мақсаты құрылыс шаруашылығы үшін актуальды мәселе болып табылады.

3 Бөлім. Негізгі қорларды тиімді пайдалануды көтеру

жолдары мен резервтері.

3.1. Негізгі қорларды тиімді пайдалануды көтеру резервтері.

Резервтер болып пайдаланбаған, өндірістік күштердің өнімділігін көтеретін нақты мүмкіндіктері саналады. Резервтерді зерттеу олардың сандық бағасын белгіленген уақыт кезеңіне, өндірістің түріне, оның функционирленуінің орнына және мамқсатына байланысты, сонымен қатар лимиттенген ресурстардың бар болуына қолданылатын өзінің мақсаты бар. Резервтерді толық немесе жартылай қолдану өндіріске нақты шаралардың әсерін анықтайтын шараларды жүзеге асыратын жолдармен қол жеткізеді. Бұл шаралардың топталуы мүмкін болатын негізгі бағыттар өндірістің тиімділігін арттыратын факторлар болып есептелінеді.

Өндіріс процесінде негізгі өндірістік негізгі қорлармен жабдықталған жұмысшылар қатысатын болғандықтан негізгі қорларды иентенсивті пайдаланудың резервінің көпшілік бөлігі біржола еңбек өнімділігінің өсуінің резерві де болып табылады. Бірақ жекеше еңбек өнімділігінің жоғарылауы оның өндіргіш күшінің өсуі негізінде қол еңбегінің бірлігіне де өнімнің бірлігіне де негізгі қорлардың шығынының көтеріліп кетуіне байланысты болуынан олардың арасында толықтай түйісуі жоқ. Негізгі қорларды тиімді пайдаланудың жоғарылауы дәл осы себептен де, яғни оның өнім бірлігіне шығындарын азайтуы жекеше еңбек өнімділігінің көтерілуіндей өндіріс тиімділігінің жеке көрсеткіштерінің көрінісі ретінде тең қаралады, адекваттығы тек қана олардың арасындағы анықталған қатынасы кезінде қамтамасыз етіледі.

Барлық резервтер олардың құрылу көздеріне байланысты 2 топқа жіктеледі:

Ғылыми-техникалық прогреспен және шаруашылықты жүргізу артықшылығынан пайда болған әлі де шынайы мүмкіндіктерін пайдаланбаған резервтер.
Шаруашылық-ұйымдастырушылық қызметін және ресурстарды тиімді пайдалануды жақсартудың мүмкіндіктерімен байланысты резервтер.

Негізгі өндірістік қорларды тиімді пайдалануды көтерудің резервтері есебінде мыналарды ескеру қажет: едәуір резервтердің бар екенін куәландыратын құрылыс машиндерінің негізгі түрлерінің құрылысты ұйымдастыруды жетілдіру облысында, машиндерге жөндеу және техникалық қызмет көрсету сұрақтарын қоса толық күндік және ішкі сменалық уақыт жоғалтулары. «Мұнаугазқұрылыс» ААҚ-да негізгі өндірістік қорларды тиімді пайдалануды көтеру үшін келесі сұрақтарға назар аударамыз.

Құрал-жабдық жұмысының уақыты және қуаты бойынша нақты есебін ұйымдастыру, бұл негізгі номенклатураға кірмейтін өнімді дайындаудың резервтік қауттарын жүктеуді реттеу мүмкіндіктерін береді.
Оптимальды эксплуатация мерзімін анықтау мақсатында әрбір құрал-жабдық бірлігінің жөндеуге, техникалық қызмет көрсетуге және эксплуатацияға кететін шығындар есебі, бұдан кейін құрал-жабдықтарды әрі қарай пайдалану экономикалық пайдалы емес.

Бұл техниканы пайдалану және оған кәсіпорын жұмысшыларының дұрыс шаруашылық қатынасының даму сұрақтарында қолданылатын адам факторы активизациясының негізгі бағыттары болып табылады. Учаскенің, цехтің нормативті өндірістік қуаттылығы кеернеулі жоспарлы ғимараттарды анықтаудың негізгі болып табылады.

Амортизациялық нормаларды анықтаудың қалыптасқан, бар тәртібі кәсіпорындарға өндірістік қорларын толығымен жаңартуға мүмкіндік бермейді, себебі негізгі қорлар көп жағдайда жұмыс жасау мерзімі аяқталудан бұрын олар моральды тозады. Негізгі қорлардың қайтарымы да олардың қызметінің бірінші жартысында жоғары болады. Сондықтан да негізгі қорлардың тозу есебінің әр түрлі тәсілдерін қолданатын халықаралық практикаға назар аударғанымыз жөн. Және де онда кәсіпорын қалаған тәсілін есептік саясатта бекітіп алуына құқылы.

Сонымен қатар есептік жыл ішінде бұл тәсілдер өзгеріп тұруы мүмкін. Амортизацияның нормативтерін және есептеу тәсілдерін, негізгі қорларды қайта бағалау және индекстеуді жақсарту ұсынылады, амортизациялық аударымдарды мақсатты қолдануға бақылау және экономикалық ынталандыру шараларын енгізу.

Берілген жағдайда жеделдетілген амортизация тәсілін қолдану ұсынылады. Оны артықшылығы мынада:

Кәсіпорынды моральдық тозумен байланысты жоғалтулардан сақтандырады және мүлтіксіз (жаңа) техниканы енгізуге жағдай жасайды.
Негізгі қорлардың жаңартуын тездетеді және оларды инфляциядан қорғайды, өнімнің бәсеке қабілеттілігін көтереді және т.б.

Жеделдетілген амортизацияда әртүрлі есептеу әдістері қолданылады, солардың ішінде: амортизациялық аударымдарды екі мәрте төмендететін әдісі (жылдар жиынтық әдісі). Бұларды жеделдетілген амортизация әдістері деп атайды, себебі тозу есебін жеделдетеді, оларды қолданғанда негізгі қорлар объектілерін пайдалану мерзімінің басында амортизациялық аударымдардың көлемі, талданатын кәсіпорында қолданылатын амортизацияны есептеудің бір қалыпты әдісін пайдаланғаннан гөрі көп болады. Бірақ бұл арттыру пайдалану уақыты біткеннен кейін аз аударымдармен компенсацияланады. Пайдалану мерзімі бойы барлық есептелген амортизация көлемі объектің амортизацияланатын құнымен бірдей және тең болады.

Амортизациялық аударымдарды екі мәрте төмендететін немесе регрессивті әдіс кеңінен таралым алды. Ол негізгі капиталдың баланстық қалдық құнынан нақты белгіленген проценттер негізінде амортизациялық аударымдарды анықтайды. Осы арқылы амортизацияны есептеудің бір қалыпты әдісінде қолданылатын максималды мөлшері амортизация мөлшерінен екі рет артады; кемитін баланс әдісі, ол пайдаланудың бірінші жылындағы амортизация нормаларын екі есе өсіруді болжайды, екінші жылы қалдық құннан 20% аударым және т.б.; «сандар жиынтығы» немесе «жылдар жиынтығы» немесе «кумулятивті» әдіс, бұл әдісте амортизация нормасы негізгі капиталдың жұмыс жасау мезгілінің бітуіне қалған жылдан санын (сағатын) бөлу жолымен есептелінеді. Мысалға құрал-жабдықтың жұмыс мезгілі 10 жыл, ол мынаған тең:

10+9+8+7+6+5+4+3+2+1 = 55

бірінші жылы амортизация нормасы:

10/55·100=18,2%;

екінші жылы:

9/55·100=16,4%

үшінші жылы:

8/55·100=14,5%

Регрессия принципі осы әдістердің негізінде жатқан бірінші жылы амортизацияны жоғары мөлшерде есептеуге мүмкіндік береді, ал аяғында оны төмендетеді. Ол 2/3 қорлар құнын жұмыс мезгілінің жартысында амортизациялауға мүмкіндік береді.

Кәсіпорындарға амортизацияны есептеу әдісін таңдауға дербестік беру ұтымды амортизациялық саясаттың құрамында жәрдем жасайды, ол еңбек өнімділігіне кері әсерін тигізетін көнерген құрал-жабдықтарды сақтауды тоқтатады, екіншіден кәсіпорынның негізгі қорларын жаңартуға ақшалай ресурстардың тез жиналуына ықпал жасайды.

3.2. Кәсіпорынның негізгі қорларын тиімді пайдалану жолдарын жоғарылату.

Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорлары экономикалық потенциалдық материалдық базасын, олардың өндірістік аппаратын құрайды. Негізгі қорлардың құрамын сапалы жетілдіру, оларды пайдаланудың тиімділігін жақсарту еңбек өнімділігін көтерудің, өнімнің өзіндік құнын төмендетудің негізгі факторлары болып табылады.

Кәсіпорынның техникалық потенциалын тиімді пайдалануды көтерудің негізгі жолдары – бұл өндіріс процесстерінің механизациясы және автоматизациясы, құрал-жабдықтардың тұрып қалуын резервтік қуаттылықтың жүктеуін реттеу жолымен төмендету, негізгі номенклатураға кірмейтін өнім дайындау, құрал-жабдықтардың ауыстыру коэффициентін көтеру техниканы автоматтандырылған басқару жүйесімен жабдықтандыру, ғылыми техникалық прогресс шараларын жүргізу және т.с.с.

Негізгі өндірістік қорлардың құрылымына әсер ететін негізгі факторлар болып төмендегілер табылады:

шығарылатын өнім сипаты;
шығарылатын өнім көлемі;
механизация және автоматизация деңгейі;
мамандандыру және коопеприрование деңгейі;
кәсіпорындардың климаттық және географиялық орналасу жағдайлары.

Бірінші фактор ғимараттардың көлеміне және құнына, тасымал құралдарының және жеткізетін құрылғылар үлесіне әсер етеді. Қанша шығарылатын өнім көлемі (екінші фактор) көп болса, сонша құрал-жабдықтардың және арнаулы прогрессивті жұмыс машиндерінің үлес салмағы артады. Қорлардың құрылымына үшінші және төртінші факторлардың әсер етуі дәл осындай сипатта. Климаттық жағдайлардан ғимараттармен құрылыстар үлесу байланысты.

Негізгі қорлардың өндірістік құрылымына концеетрацияның, маманданудың, коопирирлеу және өндірісті біріктірудің дамуы әсер етеді, оған тағы да капиталдық құрылыс әсер етеді. Құрылыстың құнын төмендету арқылы, мысалға өндірістік ғимараттардың, негізгі қорлардың массивті элементі үлесінің жалпы құнын төмендетуге болады және осының арқасында жаңа кәсіпорынның негізгі қорларына салынған шығындардың тиімділігін көтеруге болады.

Негізгі өндірістік қорлардың құрылымын жақсартуға төмендегілер мүмкіндік береді:

құрал-жабдықтарды жаңарту және модернизациялау;
станок және машиналардың прогрессивті түрлерінің үлесін көтеру нәтижесінде құрал-жабдықтардың құрылымын жетілдіру, әсіресе мәрелік операцияларды орындайтын станоктар, автоматты және жартылай орындайтын станоктар, универсалды агрегаттық станоктар, автоматтық машиналарды, сандық программамен басқарылатын станоктар;
ғимараттарды және үйлерді жақсы қолдану, бос алаңдарда қосымша құрал-жабдықтар орналастыру;
құрылыс жобаларын дұрыс жасау және кәсіпорынның құрылыс жоспарларын жоғары сапалы орындау;
аз пайдалынатын және артық құрал-жабдықтарды және оның бөлек топтарының арасында дұрыс пропорцияларды қамтамасыз ететін құрал-жабдықтарды орнату.

Құрылыс көлемі артқан сайын кәсіпорын алдында терең бір проблема болып каапитал салымдарының тиімділігін көтеру табылады, яғни капитал салымдарының бірлігіне келетін материалдық өндіріс саласында қайтарымды көтеру немесе жоғары әлеуметтік эффектіге жету. Капитал салымдарының тиімділігі — өте ауыр көрсеткіш, оның жақсаруы келесі факторлардың комплексінен байланысты болады:

Инвестициондық цилды қысқарту, яғни қандай да бір құрылыс объектісін қаржыландырудың басы және оны пайдалануға енгізу аралығы. Бұл кезеңді қысқарту 2 мәселені шешуге мүмкіндік береді:

а) құрылыс объектісіне жұмсалатын халық шаруашылығынан алаңдайтын құралдар, демек олар өнімдерді пайдалану өндірісінде және халықаралық пайдаға қатыспайтын уақытын қысқарту;

б) негізгі қорлардың физикалық және моральдық тозуының арасындағы айырылысты қысқарту;

Бұл мәселелер құрылыстың негізгі объектілеріне капитал салымдарын біріктіру, құрылыс ұзақтығын және қуаттарды меңгеру мезгілін қысқарту есебінен шешілуі мүмкін.

Негізгі құрылыс объектілерінде капитал салымдарын біріктіруді көтеру олардың эксплуатацияға тез енгізуіне және аяқталуына жәрдем береді.

Құрылыс ұзақтығын және кәсіпорындарды реконструкциялау қысқарту – қазіргі замандық құрылыс өндірісінде бірден-бір актуальды мәселе болып табылады. Біздің елімізде құрылыс ұзақтығының қолданылатын нормалары өте жиі сақталынады, нормативтен 1,5 – 2 есе артатын нақты мезгілі белгіленген құрылыс объектілері кездеседі.

Бұл мәселені шешуде маңызды болып құрылыстың ары қарай индустрияландырылуы табылады, ол құрылыстық өндіріске машиндерді кең көлемде енгізу және құрылыстың өнеркәсіптік базаларын дамыту есебінен болуы керек.

Құрылыстық өнеркәсіптік базаларының технологиясын және ұйымдастыруын жетілдіру төмендегілерді қамтамасыз ету қажет:

заводтық дайындау, өнімді тасымалдау және объектілерді тұрғызу сатыларында толық еңбек сыйымдылығын төмендету;
құрылыстың материал сыйымдылығын және отын-энергетикалық ресурстардың шығындарын төмендету;
эксплуатацияға енгізілетін объектілердің сапасын көтеру;
эксплуатациялық объектілердің қажетті сапамен қамтамасыз еткенде құрылыстың құнын төмендету.

Құрылыс ұзақтығын қысқарту үшін құрылыс объектілерінің техникалық дайындалған және жабдықтауды жақсарту үлкен маңызға ие. Құрылыс бөгелістерінің көпшілігі территорияның құрылысты салуға уақытына дайын болмауы (барлық бөгелістердің 10% мөлшерінде), техникалық құжаттамаларының уақытына дайын болмауы (7% мөлшерінде), құрылыста техникалық және технологиялық үзілістер және т.с.с. объектілерді енгізу мезгіліне құрылысты материалдармен, бұйымдармен және конструкциялармен өзіндік өнеркәсіптік кәсіпорындардың қуаттылығын меңгеру уақытын қысқарту инвестициялық циклдың қысқаруына әсер етеді.

Транспортта және құрылыста өнеркәсіптік базаларының еңбек өнімділігін көтеру. Құрылыс өндірісінің барлық звеноларына және соның ішінде кәсіпорындардың өнеркәсіптік базаларына еңбек өнімділігін көтеру резервтері жұмыс уақытының жоғалуын қысқарту, техниканы жақсы пайдалану және ең алдымен ауыр қол еңбегімен байланысты болады.

Еңбек өнімділігі тиімді өсуі үшін құрылыс детальдарының және конструкциялардың заводтық дайындылығын көтеру табылады. Бұл еңбек операцияларын құрылыс алаңдарынан заводқа аудару операциясы техникалық прогресстің принципті бағыттарының бірі.

Құрылыстың сапасын көтеру. Құрылыс өндірісінде біткен объектілердің ақырғы өнімнің сапасы тек қана олардың ұзақ уақыт пайдалануында ғана әшкереленеді. Өз кезегінде бұл ақырғы өнім сапасы объектілерді тұрғызуға қолданған барлық материалдардың, бұйымдардың және конструкциялардың сапасы қиыстырылады. Осылайша құрылысқа қызмет көрсететін әрбір өнеркәсіптік кәсіпорында құрылыспен дайындалған объектінің сапасы сол немесе өзге өлшемде қалыптасады. Бұл жағдай өндірістік кәсіпорындарда жобалауда, олардың қызметін жетілдіруде және өндірілетін өнімнің сапасының бағасын анықтайтын болуы қажет.
Құрылыстың басқару жүйесін жетілдіру, соның ішінде құрылыс материалдары, бұйымдар және конструкциялар өнеркәсіптерінің кәсіпорындары, олардың ведомствалық бағыныштылығына байланыссыз. Техникалық прогресс жүрісінде өндіріс звеноларының саны көбейеді, құрылысқа қатысатын ұйымдар арасындағы байланыстар қиындайды және біржола оперативті шешім қабылдау және тарату талаптары көбейеді. Басқару жүйесін бірқалыпты жетілдіру, өндірісті жоспарлаудың барлық стадияларында оптимизационды есептерін пайдалану, басқарушылық еңбектің механизациясы және автоматизациясы — өнеркәсіптік құрылыс базалы кәсіпорындардағы техникалық прогресстің сипатты элементтері болып табылады.
Құрылыс құнын төмендету – көптеген фактор санына байланысты нәтижелі көрсеткіш. Еңбек процестерінің көп мөлшерін құрылыстан заводқа ауыстырғанда құрылыс құнымен берілген заводтық өндірістің рөлі артады. Бірақ онымен завод өнімінің өзіндік құнының төмендеуіне алып келмейді. Кейінгі шығындарға талдау жасап және заводының өзіндік құнын төмендеткен өнімді немесе оның өндіріс технологиясын өзгерткен кезде келесі этаптарда артық шығындарға алып келмейтінін көрсету қажет. Белгіленген шаралардың тиімділігі құрылыс өндірісі деңгейінде тек қана нәтижелік шығындармен бағалануы мүмкін.

Құрылыс жұмыстарын механикаландыру әр түрлі жұмыстарға арналған кең көлемде машин паркін қолдануды қажет етеді. Осыған байланысты құрылыс техникасын жетілдіру және оның даму тенденциясы салалық қимада үлкен бір мәселе болып табылады. Бұл үшін ары қарай құрылыс техникасының негізгі түрлерін жетілдірудің мағынасын және артықшылығын жеке қарастырайық.

Бірковшты экскаваторлар – циклдік әрекетпен жұмыс жасайтын жер қазатын машиналар, арнайы және универсалды болып келеді.

Экскаваторлардың экономикалық артықшылығы конструктивті және технологиялық артықшылықтарынан шығады. Осылайша ауыстырылатын жұмыс құралдарының номенклатурасын кеңейту және оның спецификалық кинематикасы, сонымен қатар жұмыс қозғалыстарын біріктіретін жылдамдықты тәуелсіз реттеу бұрын қолмен жасалып жүрген жұмыстарды механикаландыруға жағдай жасайды. Бұл мүмкіндік тек қана бағасын түсіріп және мұндай жұмыстардың өндірісін тездетіп қана қоймай, сонымен қатар көптеген жұмысшыларды жұмыстан босатады. Бұдан басқа эксплуатацияланатын эксковаторлар паркі үшін запас бөлшектерінің номенклатурасы едәуір төмендейді және машина жөндеудің агрегаттық әдісін қолдануға мүмкіндік туады, демек олардың жөндеуде тұрып қалулары төмендейді және пайдаланудың пайдалы уақыты көбейеді.

Басқаруды автоматтандыру нәтижесінде еңбек жағдайларын жақсарту экскаваторлардың өнімділігін көтеруге мүмкіндік береді, ал олардың приводтарын автоматтандыру энергетикалық ресурстардың үнемдеуіне алып келеді бұның салдарынан машиндердің барлық КПД көтеріледі.

Машиндерге техникалық қызмет көрсетуге арналған уақытты қысқарту оның смена ішінде пайдалану коэффициентін көтеруге және кеңінен тараған экскаваторларға қызмет көрсететін персоналдың санын қысқартуға мүмкіндік береді.

Қазіргі уақытта техникалық деңгейін ары қарай көтеру гидравликалық экскаваторлардың конструкциясын принциптары болып мыналар табылады: өнімділікті 1,5 – 2 есе көтеру; маатериал сыйымдылығын минимум 20% үлеске және энергия сыйымдылығын 10% үлеске түсіру; мықтылығы жоғары болаттарды енгізу; техникалық қызмет көрсетудің сенімді және еңбек сыйымдылығы көрсеткіштерінің кенет жақсаруы; басқару жүйелерін жетілдіру және машинистің жұмысына жағдай жасау; микропроцессорлық техниканы құру және енгізу, соның ішінде ақпараттарды бейнелейтін құрылғылар және т.б.

Шетел тәжірибесінде машиндерді жетілдірудің аталған бағыттарды пайдалану үшін тенденциялар байқалды. Экскаваторлардың кең номенклатурасын құру, мини экскаваторларды қоса сипатты болып табылады.

Үздіксіз қимылдағы экскаваторларды ары қарай дамытудың негізгі бағыттары болып оның эксплуатациалық сипаттарын (өнімділігі және сенімділігі) көтеру; универсалдығын және қолдану облыстарын кеңейту.

Өнімділік эксплуатациялық сипаттардың негізгісі, ол қондырғылардың қуаттылығын көтеру жолымен, жоғалтуларды төмендету, өндеудің жаңа процесстерін қолдану арқылы көтеріледі. Үзіліссіз қозғалыстағы экскаваторлардың өнімділігін ары қарай көтерудің негізгі факторлары болып жұмыс процестерін жетілдіру табылады. Жұмыс органдарын гравитионды және инерционды түсіру, жұмыс жылдамдығын көтеруді қолдану перспективталы.

Үзіліксіз қозғалыстағы экскаваторлардың өнімділігінің негізгі факторы болып оның автоматтандырылуының деңгейін көтеру табылады. Үзіліксіз қозғалыстағы экскаваторлардың сенімділігін арттыру осы заманғы топталған бұйымдарды және материалдарды пайдалану жолымен жүреді, сонымен қатар жұмыстан шыққан және эксплуатацияда тексерілген детальдарды пайдалануға мүмкіндік беретін оның унификациясын жоғары деңгейге көтеру. Үзіліксіз қозғалыстағы экскаваторлардың универсалдығын және қолдану облыстарын кеңейту әр түрлі ауыстырылатын жұмыс құрал-жабдықтарды пайдалану арқылы жүзеге асырылады.

Жетекші елдердің тәжірибесінде автогрейдерлерді шығарушылар қуаттылығы және массасы әр түрлі типтегі автогрейдерлерді шығаруға үлкен көңіл бөледі. Бір типтік автогрейдерлердің кеңейтумен бірге дәстүрлі машиналар да жетіледі. Жетілдіру негізінде келесі бағыттарда жүреді: жүргізушінің еңбегіне жайлы жағдай жасау, жаңа шуды басатын, кондиционер орнатылған кабиналар жасау, техникалық күтіммен қызмет көрсету аралық мерзімін едәуір ұзартуға мүмкіндік беретін жаңа майлағыш жүйелерін қолдану, машиндерді құрастырудың модульдық әдісін дамыту.

Жер қазатын машиндер паркінің негізін бульдозерлер құрайды. Оларға жер жұмыстарының барлық көлемінің 40%-ті келеді. Жер жұмыстарының құрылысын жүргізгенде бульдозерлер және қопсытқыш бульдозерлер маңызды дәрежеге ие. Бульдозерлердің және қопсытқышы бар бульдозерлердің анықталған даму тенденциясы болып келесілер табылады: бір типті бульдозерлер көбейту және жетілдіру, сонымен қатар минибульдозерлер жасау; машиндердің техникалық қызмет көрсеткіштерін және жөндеуін жеңілдету жолымен олардың эксплуатациялық үнемдеуін жоғарылату, жұмысқа дайындалу уақытын азайту; визуальдық бақылауды және механикаландырылған майлауды қамтамасыз ету; техникалық қызмет көрсетуді жүргізуді жеңілдететін және тездетін тиімді диагностикалық құрылғыларды арнаулы құралдарды қолдану және т.б.

Отандық және шетелдік тәжірибені құрылыста қазіргі машиндерді құрастыру және қолдану облысында зерттеу олардың дамуының келесі бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді: машинистің еңбек жағдайын ары қарай жақсарту, кабиналарды машиннің негізгі тораптарының жұмысын бақылайтын информатика құрылғыларымен және қоршаған ортадан қорғайтын жүйелерімен жабдықтау; вибрациялы машиндерді пайдаланып еңбек өнімділігін арттыру, оларды автоматтық басқару құралдарымен және жұмыс циклын түгелдей автоматтандыруға мүмкіндік беретін борттық электронды есептеуіш машиналармен жабдықтау.

Құрылыстың өнімділігін және сапасын көтерудің қажетті шарты болып қажетті нәтижеге мүмкіндік беретін құрылыс машиндерінің тиімділігі жоғары жұмыс органдарын қолдану және іздеу табылады. Прогрессивті бағыттары болып әр түрлі құрылыс материалдарымен жұмыс жасай алатын универсалды және көпфункционалды машиндерді шығару. Техниканы жетілдірудің қажетті шарты болып машиндерге қызмет көрсетуге еңбек сыйымдылығын төмендеткенде олардың сенімділігін көтеру табылады.

Кәсіпорынның негізгі қорларын тиімді пайдалануды көтерудің, жоспарлаудың негізгі формасы болып техникалық дамуының, өндірісті ұйымдастырудың және кәсіпорынның техникалық қайта құралдануының жоспары табылады.

Техникалық даму және өндірісті ұйымдастыру жоспарында негізгі өндірістік қорларды пайдалануды көтеру шаралары келесі тарауларға топталған:

Прогрессивті технологияларды енгізу, өндірісті механизациялау және автоматтандыру;
Құрал-жабдықтардың қозғалыстағысын модернизациялау және көнергенін ауыстыру;

Өндірісті басқаруды, жоспарлауды және ұйымдастыруды жетілдіру;

Ғылыми-зерттеулік және тәжірибелі-конструкциялық жұмыстар;
Ғылыми еңбекті ұйымдастыруды енгізу.

Қорытынды

Нарықтық экономикаға өтумен байланысты басты орында өндірістік кәсіпорындардың тіршілік етуі негізгі қорларды тиімді пайдалануында, осыған байланысты дипломдық жұмыс тақырыбын таңдау және оның актуалдығы шартталады.

Ұсынылған дипломдық жұмыста мынадай негізгі жағдайлар айқындалған, олар: кәсіпорынның негізгі капитал құрамы және құрылымы, кәсіпорынның негізгі қорлар қозғалысы, олардың техникалық жағдайының есебі, пайдалану көрсеткіштерінің анализі, жекелегенде негізгі қорлардың қорқайтарылымы, негізгі қорлардың қорқайтарылымына әр түрлі факторлардың әсер етуі арқасында өзгеруін зерттеу, оларды тиімді пайдалануды жетілдіру жолдары келтірілген, олардың ішінен негізгілері кәсіпорындағы негізгі қорлар сұрақтарын оперативті шешу үшін есептеуіш техниканы толықтай пайдалану және жетілген программамен қамтамасыз ету, яғни бір ортаға топталып ЭЕМ есеп жүргізу.

Амортизация нормативтерін және есептеу әдістерін, негізгі қорлардың қайта бағалау жүйесін және индексациясын жетілдіру, амортизациялық аударымдардың экономикалық ынталандыру шараларын және мақсатты пайдалануын басқару ұсынылады. Кәсіпорынға негізгі қорлар классификация түрлеріне өзгертулер енгізу ұсынылады.

Классификациясын өзгеру – оларды классификациялық топтарға таратқанда негізгі қорлардың функционалдық арнаулығын дәл анықтауға мүмкіндік береді, бөлек топтардың мағынасын өндірістік процесстерде олардың сипатын өзгертуге мүмкіндік береді.

Жүргізілген талдау нәтижесі бойынша «Мұнайгазқұрылыс» ААҚ негізгі қорларды тиімді пайдалану және жағдайын талдауды жетілдіру бойынша келесі қорытындыларды және ұсыныстарды құрастыруға болады. 2001 жылы өнеркәсіптік-өндірістік негізгі қорлардың ортажылдық құны 2000 жылмен салыстырғанда 10,7% өсті (73855/66735 = 110,7), ал жоспарды орындау проценті 102,6% құрады (73855/72000= 102,6). Қорлардың активті бөлігінің құны (машиналар және құрал-жабдықтар) 2000 жылмен салыстырғанда 46,7% өсті, яғни бұл қозғалысқа жаңа құрал-жабдықтар енгізілгендігімен түсіндіріледі.

Негізгі қорлардың техникалық жағдайын талдау негізгі қорлардың көп бөлігі жақсы жағдайда екенін көрсетеді. Талдау қорытындысы бойынша жарамдылық коэффициенті 93% құрады, ауыстыру коэффициенті 2001 жылы 20,7 % құрады. Барлық негізгі қорлар бойынша тозу коэффициенті жыл аяғына 0,003 (0,064 – 0,067) төмендеді және 0,064 немесе 6,4% құрады. Кәсіпорынның негізгі қорлардың техникалық жағдайының берілген көрсеткіштері кәсіпорында негізгі қорлардың техникалық деңгейі өндірістің берілген көлемін толық масштабты орындауға жағдай туғызады.

Кәсіпорынның негізгі қорларын сапалы пайдалануды сипаттайтын көрсеткіш – қорқайтарымы болса жүргізілген талдау бойынша өнеркәсіпті-өндірістік және олардың активті бөлігі алдыңғы жылмен салыстырғанда өскен.

Құрал-жабдықтарды пайдаланудың анализі 2000 жылмен салыстырғанда номиналды уақыт қоры 100,4% (3120/3107) құрады. Құрал-жабдықтар жұмысын календарлы (100%) және номиналды уақыт қорларының әр түрлі пайдалану проценттері есептік жылдағы нақты жұмыс күндерінің саны ескергеннен төмен болғанын куәландырады. 2000 жылмен салыстырғанда есептік жылы (2001 жыл) тиімді уақыт қоры 104,2 % (2758/2648) құрады. Өткен жылы құрал-жабдықтарды жөндеуге 459 маш./сағ. жұмсалған. Есептік жылы құрал-жабдықтарды жөндеу уақыты 97 маш./сағ. келіп 362 маш./сағ. құрады. Бұл көрсеткіштің өзгеруі кәсіпорын 2001 жылы негізгі қорларды тиімді пайдаланғаны көрінеді. Бұл анализ пайдаланбаған немесе тиімді пайдаланбаған уақыттың көлемін есептеуге мүмкіндік берді, ол уақыт 1869 маш./сағ. құрады. Тиімсіз пайдаланбаған уақыттың негізгі себептері болып бұрын жоспарланбаған 2000 жылғы болған жоспардан тыс тұрып қалулар, төрт күндік жұмыс аптасы екені анықталады.

Нарықтық экономикада қаржылық талдау басқарудың негізгі бір функциясы болып табылады. Есеппен қатар ол осы талдау арқасында тек қана нақты нәтижелердің констанциясын алып қана қоймай санымен қатар негізгі қорларды пайдалану тиімділігіне оң немесе теріс әсер еткен факторларды анықтауға мүмкін болатындай етіп құрылуы қажет.

Кәсіпорында өнеркәсіптік-өндірістік негізгі қорлардың үлкен мөлшері папйдаланатындықтан қойылған мәселелерді аналитикалық жұмыстарды механикаландыру немесе автоматтандыру жолымен шешу ұсынылады. Қорқайтарымға талдау жүргізгенде экономико-математикалық әдістерін және ЭЕМ қолдану орынды болып табылады.

Негізгі қорларды тиімді пайдаланудың анализін жетілдірудің басқа бағыты болып негізгі қорлар анализінің жүзеге асып тұрған методологиясын жетілдіру табылады.

Қазіргі кезде негізгі қорлардың жаңарту процесі машиндердің және құрал-жабдықтардың бағасы қымбаттауына байланысты жүзеге асыру қиынға соғып отыр. Құрал-жабдықтарды ауыстыруға және жаңа техннологияларды құруға көп ақша мөлшері қажет. Кәсіпорынның өзінің қаражаттары жеткіліксіз, сондықтан бұл жерде инвесторлардың көмегінсіз қиынға соғады.

Кәсіпорында реструризация программасы жасалынып жатыр оның ақырғы мақсаты өндірісте шығындарды бақылайтын оперативті басқару жүйесі құру, ол кәсіпорында толықтай бәсеке қабілеттілігін және экономикалық тиімділігін көтеруге үлкен әсерін тигізеді.

Жалпы алғанда негізгі капиталды пайдаланудың тиімділігін көтеру келесі бағыттарды кірістіреді:

Өндірістік процестердің механизациясы;
Құрал-жабдықтардың модернизациясы және оларды ауыстыру;
Еңбекті және өндірісті ұйымдастыруды жетілдіру және т.с.с.

Барлық берілген бағыттар кәсіпорынды дамыту жоспарында қарастырылады. Осы шараларды жүзеге асыру нәтижесінде 3-4 жылдан кейін кәсіпорынның бір қалыпты өзінің дамуы қамтамасыз етіледі және әр түрлі тұрақсыз сыртқы факторлар кәсіпорынға айтарлықтай әсерін тигізбейді.

Пайдаланылған әдебиеттер

Қазақстан Республиасы Агенттігінің статистика бойынша үкімі 28.05.1999 ж. №17: «Негізгі қорлардың бар болуы және қозғалысы және материалды емес активтердің статистикалық есептемелерді құру бойынша құсқайлар».

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 03.09.1999 ж. №1308 үкімі: «Негізгі қорлар бойынша жылдық тозу мөлшерін бекіту туралы».

Қазақстан Республикасы қаржы Министрлігінің 12.1995 ж. №13-5-3/10068 хаты: «Негізгі қорлар субъектін бағалау туралы».

Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетінің үкімі 21.10.1994 ж. №1178: «Қазақстан Республикасында негізгі қорларды индекстеу туралы».

Грабового П.Г. және Цая Т.Н. Құрылыс өндірісін ұйымдастыру – М. 1999 ж.

Радостовец В.К. Бухгалтерлік есеп, Алматы: Бико 1998 ж.

Русак Н.А. Қаржылық талдаудың негіздері, Мн: Меркаванне, 1995 ж.

Савицкая Г.В. Өнеркәсіптік кәсіпорындардың шаруашылық қазметін талдау. Жоғарғы оқу орындарына арналған оқулық: 1996 ж.

Снитко Х.Ф. Өнеркәсіптік кәсіпорында негізгі қорлар есебі, конспект шолуы. – Минск: Экаунт, 1993 ж.

Құрылыс экономикасы. Под. ред. И.С. Степанова, — М., 1998 ж.

Кәсіпорын экономикасы. Под. ред. В.М. Семенова, — М., 1998 ж.

Ашимбаев Т. Қазақстанның нарық жолындағы экономикасы, Қазақстан, 1994 ж.

Шмолен Г. Кәсіпорын экономикасының негіздері және проблемалары – М., 1996 ж.

Окаев О., Дюкова Е.М. Нарық жағдайындағы өнеркәсіптік кәсіпорын экономикасы. Алматы, 1994 ж.

Хамзин С.К. Құрылыс өндірісінің экономикасы. Алматы: «Баспа», 2002 ж.

Бухгалтерлік есептің Қазақстандық үлгілері және оларға методикаалық ұсыныстар. Бөлім 1. Журнал. Алматы: «Бико», 2002 ж.

Статистикалық есептеме, форма 11 «Кәсіпорын негізгі қорларының қозғалысы және бар болуы» 2000-2001 ж.ж.

Кәсіпорынның жылдық жиынтық табысының декларациясы, форма 100.

Кәсіпорынның 2000 жылғы негізгі қорлар амортизациясының журналы.

Қолдануға жарамсыз құрал-жабдықтар

Кіспорын үшін артық құрал-жабдықтар

Қоймадағылар

Монтаждағылар

Жинақталған бірақ әлі эксплуатацияға берілмеген

Жұмыс жасамайтындар

Нақты жұмыс жасайтындар

Кәсіпорын үшін артық

Кәсіпорында орнатуға арналғандары

Жоспар бойынша жұмысқа арналғандар

Жоспар бойынша жұмыс жасамайтындар

Сызбанұсқ2. Өндірістік процесіне қатысуы бойынша құрал-жабдықтардың опталуы.

В России наблюдается спрос на преподавателей казахского…

К годовщине войны в Украине ЕС готов…

Пятнадцатилетняя девочка открыла стрельбу в христианской школе

В Секторе Газа погибло больше 45 тысяч…

Евросоюз ввел новые санкции против Беларуси

США предоставят Украине военную помощь на 500…

Дональд Трамп признан человеком года по версии…

Башар Асад получил убежище в Москве

США готовы направить Украине $50 миллиардов из…

Украине нужно $126 млрд на войну в…

Дипломдық жұмыс. Кәсіпорынның негізгі қорларын талдау («Мұнайгазқұрылыс» ААҚ мысалында)

Жыл аяғындағы негізгі қорлар құны (1.4)

Көрсеткіштер

К_өнімд.₉₉ =0.012

Көрсеткіштер

Кесте №6

Көрсеткіштер

«Спасибо братьям казахам, мы никогда этого не забудем»: азербайджанцы благодарны казахстанцам

«Успокаивала до последнего вздоха»: что рассказали выжившие пассажиры о стюардессе азербайджанского самолета

7 тел из 38 погибших пассажиров разбившегося под Актау самолета были опознаны

В Казахстане будет цифровой Нацбанк

Отец Шерзата Полата был освобожден

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты

Жыл аяғындағы негізгі қорлар құны (1.4)

Көрсеткіштер

Көнімд.99 =0.012

Көрсеткіштер

Кесте №6

Көрсеткіштер

К_өнімд.₉₉ =0.012